Папуа — Яңы Гвинея битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Дәүләт
|Башҡортса исеме=Папуа — Яңы Гвинея бойондороҡһоҙ дәүләте 
|Оригиналь исеме=Independent State of Papua New Guinea, Independen Stet bilong Papua Niugini
|Эйәлек килеш=Папуа — Яңы Гвинея
|Герб = [[File:National Emblem of Papua New Guinea.svg|100px]]
<!--|Герб урынына=-->
|Девиз=
|Гимн исеме=O Arise All You Sons
|Идара итеү төрө=[[Конституцион монархия]]
 |lat_dir =S |lat_deg =6 |lat_min =29 |lat_sec =0 
 |lon_dir =E |lon_deg =147 |lon_min =22 |lon_sec =0 
 |region                 = PG
 |CoordScale             =10000000
|Картала=[[File:Papua New Guinea (orthographic projection).svg|300px]]
|Рәсми тел=[[Инглиз теле|инглиз]], [[ток-писин]] һәм [[хири-моту]]
|Бойондороҡһоҙлок датаһы=[[16 сентября]] [[1975]]
|тан бойондороҡһоҙлоҡ=[[Австралия]]
|Баш ҡала=[[Порт-Морсби]]
|Эре ҡала=Порт-Морсби
|Етәкселәрҙең вазифалары=[[Королева]]<br>Папуа-Яңы Гвинея<br> Генерал-губернаторы<br>
|Етәкселәр=[[Елизавета II]]<br>[[Огио, Майкл|Майкл Огио]]<br>[[Питер О’Нил]]
|Территория буйынса урыны=54
|Территория=462 840 
|% һыу өҫтө=2
|Халҡы буйынса урыны=104
|Халыҡ=6 187 591
|Иҫәп алыу йылы=2011
|Халыҡ тығыҙлығы=13
|ЭТП=14,363 млрд
|ЭТП-ны иҫәпләү йылы=2005
|ЭТП буйынса урыны=126
|Йән башына ЭТП=2,418
|КПҮИ= {{рост}} 0.541
|Год расчета КПҮИ=2007
|КПҮИ буйынса урыны=148
|Валюта=[[Кина]]
|Домен=[[.pg]]
|Телефон коды=675
|Сәғәт бүлкәте= +10
}}
'''Па́пуа — Яңы́ Гвине́я''', тулы исеме '''Па́пуа — Яңы́ Гвине́я бойондороҡһоҙ дәүләте́''' ({{lang-en|Papua New Guinea}} {{IPA|[ˈpæpuːə njuː ˈɡɪni]}} (шулай уҡ {{IPA|ˈpɑːpuːə}}, {{IPA|ˈpæpjuːə}}), {{lang-tpi|Papua Niugini}}, {{lang-ho|Papua Niu Gini}}) — [[Океания]]лағы [[дәүләт]]. [[Тымыҡ океан]]дың көньяк-көнбайыш өлөшөндә урынлашҡан. Майҙаны — 462 840 км². Халыҡ һаны — яҡынса 6 млн кеше, башлыса папуастар һәм меланезиялылар. Ҡала халҡы һаны — 15,2 % ([[1991 йыл|1991]]).

Рәсми телдәр — [[инглиз теле|инглиз]], ток-писин, хари-моту теләре. Халыҡтың күп өлөшө — [[христиандар]], ҡалғандары урындағы йола буйынса барлыҡҡа килгән дин тоталар. Административ яҡтан дәүләт 20 провинцияға бүленә. Баш ҡалаһы — [[Порт-Морсби]]. Дәүләт башлығы — генерал-губернатор тәҡдим иткән королева. [[Милләттәр дуҫлығы]]на керә.

Ҡанун сығарыу органы — Милли парламент.

== Атамаһы ==
''«Папуа»'' һүҙе [[малай теле]]ндәге ''«папува»'' һүҙенән килеп сыҡҡан, «бөҙрә сәсле» тигәнде аңлата (башҡа фараз буйынса «оранг папуа» — «бөҙрә ҡара сәсле кеше» тигәнде аңлата<ref name='Vtor1'>
{{cite web
 | url         = http://geography.su/books/item/f00/s00/z0000012/st003.shtml
 | title       = Остров райских птиц. История Папуа Новой Гвинеи (Малаховский К.В.)
 | publisher   = Geography.su: Географический атлас для учащихся
 | accessdate  = 2010-02-15
 | lang        = ru
 | description = Вторжение, часть 1
 | archiveurl  = http://www.webcitation.org/6177PRwBE
 | archivedate = 2011-08-22
}}</ref>). Был исемде [[Яңы Гвинея]]ға [[1526]] йылда португал Менезеш биргән.<ref name='Butinov1'>{{книга
 |автор         = Бутинов, Н. А.
 |часть         = Краткие исторические сведения
 |заглавие      = Народы Папуа Новой Гвинеи (От племенного строя к независимому государству) 
 |оригинал      = 
 |ссылка        = 
 |издание       = 
 |ответственный = Под ред. А. М. Решетова
 |место         = СПб.
 |издательство  = Петербургское востоковедение
 |год           = 2000
 |том           = 
 |страницы      = 17-20
 |страниц       = 382
 |isbn          = 5-85803-146-3
}}</ref>. [[1545]] йылда утрауға [[Ортис де Ретес, Иньиго|Иньиго Ортис де Ретес]] килә һәм утрауға «Яңы Гвинея» тигән исем бирә, уның фекеренсә урындағы халыҡ [[Африка]]ның [[Гвинея]] аборигендарына оҡшаған була.<ref name='Vtor1'/><ref name='Butinov1'/>).

Европалылар колонизацияһы башланғандан алып бойондороҡһоҙлоҡ алғанға тиклем ил исемен бер нисә тапҡыр алыштыра. 1884—1906 йылдарҙа көньяҡ-көнсығыш өлөшө Британия Яңы Гвинеяһы тип атала.<ref name='Kolonian2'>
{{cite web
 | url         = http://geography.su/books/item/f00/s00/z0000012/st009.shtml
 | title       = Остров райских птиц. История Папуа Новой Гвинеи (Малаховский К.В.)
 | publisher   = Geography.su: Географический атлас для учащихся
 | accessdate  = 2010-02-15
 | lang        = ru
 | description = Колониальный раздел, часть 2
 | archiveurl  = http://www.webcitation.org/6177Qc16P
 | archivedate = 2011-08-22
}}</ref>, 1906—1949 йылдарҙа — [[Папуа (австралия территорияһы)|Папуа]]<ref name='Butinov1'/><ref name='Kolonian2'/> ([[Австралия]] контролендә). Төньяҡ-нөнсығыш өлөшө [[Германия]] колонияһы була һәм 1884—1920 йылдарҙа [[Германия Яңы Гвинеяһы]] тип атала (1914 йылдан Австралия контроле)<ref name='Butinov1'/><ref name='Kolonian3'>
{{cite web
 | url         = http://geography.su/books/item/f00/s00/z0000012/st010.shtml
 | title       = Остров райских птиц. История Папуа Новой Гвинеи (Малаховский К.В.)
 | publisher   = Geography.su: Географический атлас для учащихся
 | accessdate  = 2010-02-15
 | lang        = ru
 | description = Колониальный раздел, часть 3
 | archiveurl  = http://www.webcitation.org/6177Rb5pA
 | archivedate = 2011-08-22
}}</ref>, 1920—1949 йылдарҙа, Милләттәр Лигаһы ҡарары менән Яңы Гвинея тип атала.<ref name='Butinov1'/><ref name='Australian2'>
{{cite web
 | url         = http://geography.su/books/item/f00/s00/z0000012/st012.shtml
 | title       = Остров райских птиц. История Папуа Новой Гвинеи (Малаховский К.В.)
 | publisher   = Geography.su: Географический атлас для учащихся
 | accessdate  = 2010-02-15
 | lang        = ru
 | description = Под австралийским господством, часть 2
 | archiveurl  = http://www.webcitation.org/6177Sa3Gd
 | archivedate = 2011-08-22
}}</ref>. [[1949]] йылда ике Австралия колониялары берлешеп Папуа һәм Яңы Гвинея тип атала<ref name='Butinov1'/><ref name='Australian5'>
{{cite web
 | url         = http://geography.su/books/item/f00/s00/z0000012/st015.shtml
 | title       = Остров райских птиц. История Папуа Новой Гвинеи (Малаховский К.В.)
 | publisher   = Geography.su: Географический атлас для учащихся
 | accessdate  = 2010-02-15
 | lang        = ru
 | description = Под австралийским господством, часть 5
 | archiveurl  = http://www.webcitation.org/6177TWtfy
 | archivedate = 2011-08-22
}}</ref>.

[[1972]] йылда провинция Папуа — Яңы Гвинея исемен ала<ref name='HistofNat'>
{{cite web
 | url         = http://www.historyofnations.net/oceania/papuanewguinea.html
 | title       = History of Papua New Guinea
 | publisher   = History of Nations
 | accessdate  = 2010-02-15
 | lang        = en
 | archiveurl  = http://www.webcitation.org/6177UdZEj
 | archivedate = 2011-08-22
}}</ref>. [[1975]] йылда ирекле дәүләттең исеме Папуа — Яңы Гвинея тип атала.<ref name='Butinov1'/>.

=== Флора һәм фауна ===
Папуа — Яңы Гвинеяның үҫемлектәр һәм хауандар донъяһы бай һәм төрлө.
Утрау яры буйлап киң (урыны менән 35 км-ға тиклем) [[мангр ҡыуаҡлыҡтары]] үҫә. Бында үҫәмлектәрҙең 20 мең төрө үҫә. Был үтеп сыҡҡыһыҙ һаҙлыҡлы урын, йылға үҙәне буйлап тик йөҙөп кенә үтергә мөмкин. Йылға буйлап ҡырағай [[шәкәр ҡамышы]], һаҙлы урындарҙы [[саговник]] урманы ҡаплаған.

Йөҙҙәрсә төр ағас үҫкән ҡуйы дымлы тропик урман тау биттәрен ҡаплаған. Тик хәҙер бында плантациялар һәм үҫемлек баҡсалары барлыҡҡа килгән. Кокос пальмаһы, банан, шәкәр ҡамышы, папая ағастары, [[таро (үҫемлек)|таро]], [[ямс]], [[батат]], [[маниока]] бүлбе емештәре үҫтерелә. Баҡсалар урмандар менән сиратлашҡан. Ер 2−3 йылға бер ешкәртелә, һуңынан 10 — 12 йыл урман ҡаплап ала. Шулай итеп ерҙен үңдырышлылығы кире ҡайтарыла.

Хайуандар донъяһы [[һөйрәлеүселәр]], [[бөжәктәр]] һәм [[ҡоштар]]ға бай. [[Һөтимәрҙәр]] фаунаһында е күрше Австралиялағы кеүек муҡсалылар вәкилдәр — [[бандикут]] (муҡсалы бурһыҡ), [[валлаби]] (ағаста йәшәусе кенгуру), [[кускус (хайуан)|кускус]] һәм башҡалар . Урман һәм яр буйҙарында йыландар, шул иҫәптән ағыулылар, [[кәҫәрткеләр]] бик күп. Диңгеҙ һәм ҙур йылға ярҙарында [[крокодилдар]], кәҫәрткеләр һәм [[ташбаҡалар]] тереклек итә. Ҡоштар вәкилдәре: [[казуар]]тар, [[ожмах ҡоштары]], батша күгәрсендәре, [[тутыйғош]]тар, тауыҡтар. Европалылар утрауға [[сусҡа]], [[тауыҡтар]] һәм [[эттәр]] алып килә. Шулай уҡ [[ҡомаҡ]], [[ҡыр сысҡаны]], ҡырағайланған сусҡалар утрауҙа киң таралған.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

{{Океания илдәре}}

[[Категория:Папуа — Яңы Гвинея]]
[[Категория:Парламентар монархиялар]]
[[Категория:Утрауҙағы дәүләттәр]]
[[Категория:Унитар дәүләттәр]]
[[Категория:Инглиз телле илдәр һәм территориялар]]
[[Категория:Мәрйен диңгеҙе буйындағы илдәр]]