Паралимпия уйындары битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

[[Файл:IPC logo (2019).svg|300px|thumb|Паралимпия уйындары эмблемаһы]]
[[Файл:Osaka07 D8A MWCRace.jpg|300px|thumb|right| Ғәрип-спортсыларҙың коляскаларында ярышы]]
[[Файл:Paralympics Opening Ceremony.jpg|300px|thumb| [[2004 йыл]]да Афиналағы паралимпия уйындарын асыу тантанаһы]]
[[Файл:Церемония открытия зимних Паралимпийских игр 2014.JPG|300px|thumb|Церемония открытия Паралимпийских игр 2014 года в [[Сочи]]]]
'''Паралимпия уйындары''' ('''параолимпия уйындары''')<ref>Согласно [http://www.gramota.ru/slovari/dic/?lop=x&zar=x&ag=x&ab=x&sin=x&lv=x&az=x&pe=x&word=%EF%E0%F0%E0%EE%EB%E8%EC%EF%E8%E0%E4%E0 правилам русской орфографии], название пишется через «о», однако официально зарегистрировано для соответствия международному термину название «пар<u>ал</u>импийские игры», см.: {{cite web|url=http://www.aif.ru/olymp2014/dontknow2014/1061433|title=Почему слово «Паралимпиада» пишут без «о»?|date=2013-12-16|work=[[Аргументы и факты]]|accessdate=2013-12-16}}</ref> — мөмкинселектәре сикләнгән кешеләрҙең халыҡ-ара спорт ярыштары. Традиция буйынса ул Олимпия уйындарынан һуң ткәрелә. 1988 йылда уҙғарылған йәйге паралимпия уйындарынан алып олимпия үткәрелгән объекттарҙа уҙғарыла. 2001 йылда бөтә донъя олимпиада комитеты — БДОК һәм Халыҡ-ара паралимпия уйындары -ХПУ тарафынан килешеү менән нығытылған. Йәйге олимпиадалар йәйгеләре менән 1960 йылдан алып, ҡышҡы олимпиадалар ҡышҡылары менән бер-бер артлы 1976 йылдан алып уҙғарыла.

Мөмкинлектәре сикләнгәндәр ҡатнашҡан спорт төрҙәрен булдырыу инглиз нейрохирургы [[Гуттман Людвиг|Людвиг Гуттман]] менән бәйле. Ул умыртҡа һөйәге менән ауырыусылар, физик һәләттәре булмағандар өсөн быуаттар буйына һуҙылған ҡаршылыҡтарҙы аша атлап, уларҙы реабилитациялау маҡсатында спорт төрҙәре индерә. Ул был тәжрибәһе менән физик яҡтан кәмселектәре булғандар өсөн уңышлы йәшәйешкә шарттар тыуҙыра, һәм спорт сәләмәтлек өсөн икәнен иҫбатлай. Спорт сәләмәтлекте генә нығытып ҡына ҡалмай, физик кәмселектәрҙе тергеҙә, писхикаһын нығыта, ғәриптәр арбалары менән хәрәкәтләнеүгә физик көс өҫтәй, тулы сифатлы йәшәйешкә алып ҡайта.

== Атамаһы ==
Яҙылышы Рус орфография һүҙлегендә «параолимпийский», «параолимпия» тип яҙылған.
<ref>{{книга|автор= |часть= |ссылка часть= |заглавие=Русский орфографический словарь |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный=отв. ред. В.В. Лопатин |издание=2-е, испр. и доп. |место=М. |издательство=Институт русского языка им. В.В. Виноградова РАН |год=2005 |том= |страницы= |страниц=945 |серия= |isbn=5-88744-052-X |тираж=}}</ref> шулай уҡ башҡа һүҙлектәрҙә лә шулай теркәлгән.


Иң тәүҙә «Параолимпия уйындары» рәсми рәүештә ҡулланылмаған. 1960 йылда уҙғарылған «Туғыҙынсы Халыҡ-ара Сток-мандевиль уйындары» тип атала. 1984 йылда ғына Параолимпия уйындары тип атала башлай. Шулай ҙа 1964 йылға уйындар ваҡытында параолтмпия уйындары тип әйтеп кителә. 1980 йылғаса «Ғәриптәр өсөн олимпия уйындары» тип йөрөтөлә. 1984 йылдан Халыҡ -ара инвалидтар уйындары тип аталған. 1988 йылдан башлап ҡына тулыһынса «параолимпия уйындар» тигән исем тулыһынса рәсмиләштерелә.

== Тарихы ==
Паралимпия спорты быуаттан ашыу тарихҡа бәйле. Спорттың кеше организымына ыңғай тәьҫире тураһында XVIII—XIX быуаттарҙа уҡ билдәле булған. Шул ваҡыттарҙан бирле ғәриптәр спортын үҫтереүгә йүнәлеш алған ойшмалар тергеҙелә башлай. 1988 йылда Берлин ҡалаһынжа суҡраҡтар өсөн спорт клубы ойошторола.


Беренсе һәм икенсе донъя һуғышлары миллионлап кешене ғәрип яһай.

ХХ быуатта был спорт төрөн ғәриптәрҙе дауалау сараһы булараҡ ҡабул итәләр. Шул уҡ ваҡытта улар өсөн ял итеү, буш ваҡыттарын уҙғарыу сараһы булараҡ та ҡабул ителә. Спорт менән шөғөлләнеүһәм ярышыу теләге әүҙемләшә.

1948 йылда Бөйөк Британияның Лондон ҡалаһында уҙғарылған Олимпия уйындары барышында олимпияға бағышланып Сток-Мандевиль уйындары ({{lang-en|Stoke Mandeville Games}}) уҙғарыла. Был сарала инвалид арбаларында йөрөүсе спортсылар ҙа ҡатнаша. Был сараны Сток-Мандевиль дауаханаһы эшсеһе Гутман ойоштора. 1952 йылда Стоук уйындары тағы ла уҙғарылыуында британиялыларҙан башҡа Нидерландиянан да ғәрип спортсылар саҡырыла. Был инде халыҡ -ара спорт ярышына әүерелеүе тураһында һөйләй.

Уйындарның рәсми атамаһы — ''Халыҡ-ара инвалид арбаларҙа йөрөүсе спортсылар уйындары'' (World Wheelchair Games). Әлеге уйындар Паралимпия уйындарын прообразы ролен башҡара.

[[1989 йыл]]да [[Халыҡ-ара Паралимпия комитеты]] ({{lang-en|International Paralympic Committee (IPC)}}) төҙөлә.

Беренсе Паралимпия уйындары [[1960 йыл]]да [[Рим]]дә уҙа. Ул сарала 23 илдән килгән 400 спортсы ҡатнаша. Сағыштырыу өсөн: [[Йәйге Паралимпия уйындары 2000|Сидней 2000]]: 123 илдән 4 меңгә яҡын спортсы.

[[1976 йыл]]да [[Швеция]]ла беренсе ҡышҡы Паралимпия уйындары уҙғарыла.


== Ярыштарның бүленеше ==
Паралимпия уйындарында ҡатнашыусы спортсыларҙың төрлөсә ғәриплектәренә бәйле ярыштар алты төп категорияға бүленгән:
* ампутация кисергән спортсылар өсөн,
* церебраль паралич ауырыулылар өсөн,
* инвалид арбаларында йөрөүселәр өсөн,
* күҙ ауырыуҙарына бәйле мөмкинселектәре сикләнгән спортсылар өсөн,
* Les Autres — башҡа төр ауырыуҙар (кәрләләр, склероз, тыумыштан ғәрип һ.б.) спортсылар өсөн.
Спорт төрөнә ҡарап был категориялар өҫтәмә рәүештә тағы ла бер рисә төргә бүленә. Был бүленеү спортсыларҙың допинг ҡулланыуға сик ҡуйыу маҡсаты менән дә ҡулланылына.

== Ярыш төрҙәре ==
;йәйге спорт төрҙәре
* [[Академик ишеү ]];
* [[Коляскаларҙа баскетбол уйыны]];
* [[Бочче]];
* [[Велосипед спорты]];
* [[Ат егеп йөрөү]];
* [[Голбол]];
* [[Байдаркаларҙа ишеү]] ;
* [[Паралимпия дзюдоһы|Дзюдо]];
* [[Еңел атлетика]];
* [[Өҫтәл теннисы]];
* [[Паратриатлон]];
* [[Елкәнле спорт]];
* [[Йөҙөү ]];
* [[Пулялы атыш]];
* [[Инвалид коляскаларында регби н]];
* [[СУлтырып волейбол уйнау]]
* [[Стрельба из лука (вид спорта)|Йәйәнән атыш]];
* [[Теннис на инвалидных колясках|Инвалидтар коляскаларында теннис уйнау]];
* [[Пауэрлифтинг]];
* [[Инвалид коляскаларында фехтование ]];
* [[Футбол ( 5-әр кешенән) ]];
* [[Футбол ( 7-әр человек) ]].

;ҡышҡы спорт төрҙәре
* [[Тау саңғыһы]];
* [[Инвалид коляскаларында кёрлинг]];
* [[Лыжные гонки]];
* [[Паралимпийский биатлон|Биатлон]];
* [[Следж-хоккей]].


== Паралимпия уйындары уҙғарылған урындар ==
{| class="wikitable"
|-
! rowspan="2" | Ел
! colspan="2" | [[Йәйге Паралимпия уйындары]]
! colspan="2" | [[Ҡышҡы Паралимпия уйындары]]
|-
! Һандар !! Урындар !! Һандар !! Урындар
|- bgcolor="#EFEFEF"
| [[1960 йыл|1960]] || [[Йәйге Паралимпия уйындары 1960|I Йәйге Паралимпия уйындары]] || {{флаг|Италия}} [[Рим]], [[Италия]]|| ||
|-
| [[1964 йыл|1964]] || [[Йәйге Паралимпия уйындары 1964|II Йәйге Паралимпия уйындары]] || {{флаг|Япония}} [[Токио]], [[Япония]]|| ||
|- bgcolor="#EFEFEF"
|-
|[[1968 йыл|1968]] || [[Йәйге Паралимпия уйындары 1968|III Йәйге Паралимпия уйындары]] || {{флаг|Израиль}} [[Тель-Авив]], [[Израиль]]|| ||
|-bgcolor="#EFEFEF"
|[[1972 йыл|1972]] || [[Йәйге Паралимпия уйындары 1972|IV Йәйге Паралимпия уйындары]] || {{флаг|Германия}} [[Гейдельберг]], [[Германия]]||  ||
|-
|[[1976 йыл|1976]] || [[Йәйге Паралимпия уйындары1976|V Йәйге Паралимпия уйындары]] || {{флаг|Канада}} [[Toronto]], [[Канада]] || [[Ҡышҡы Паралимпия уйындары 1976|I Ҡышҡы Паралимпия уйындары]] || {{флаг|Швеция}} [[Орнсколдсвик]], [[Швеция]]
|-bgcolor="#EFEFEF"
|[[1980 ел|1980]] || [[Йәйге Паралимпия уйындары 1980|VI Йәйге Паралимпия уйындары]] || {{флаг|Нидерландтар}} [[Арнем]], [[Нидерландлар]] || [[Ҡышҡы Паралимпия уйындары 1980|II Ҡышҡы Паралимпия уйындары]] || {{флаг|Норвегия}} [[Гейло]], [[Норвегия]]
|-
|[[1984 йыл|1984]] || [[Йәйге Паралимпия уйындары 1984|VI Йәйге Паралимпия уйындары]] || {{флаг|Бөйөк Британия }} [[Сток-Мандевиль]], [[Бөек Британия]]<br>{{флаг|АҠШ}} [[Нью-Йорк]], [[АҠШ]] || [[Ҡышҡы Паралимпия уйындары 1984|III Ҡышҡы Паралимпия уйындары]] || {{флаг|Австрия}} [[Инсбрук]], [[Австрия]]
|-bgcolor="#EFEFEF"
|[[1988 йыл|1988]] || [[Йәйге Паралимпия уйындары 1988|VIII Йәйге Паралимпия уйындары]] || {{флаг|Корея Республикаһы}} [[Сеул]], [[Корея Республикаһы]] || [[Ҡышҡы Паралимпия уйындары 1988|IV Ҡышҡы Паралимпия уйындары]] || {{Флаг|Австрия}} [[Инсбрук]], [[Австрия]]
|-
|[[1992 йыл|1992]] || [[Йәйге Паралимпия уйындары 1992|IX Йәйге Паралимпия уйындары]] || {{флаг|Испания}} [[Барселона]], [[Испания]] || [[Ҡышҡы Паралимпия уйындары 1992|V Ҡышҡы Паралимпия уйындары]] || {{Флаг|Франция}} [[Альбервиле]], [[Франция]]
|-bgcolor="#EFEFEF"
|[[1994 йыл|1994]] || || || [[Ҡышҡы Паралимпия уйындары 1994|VI Ҡышҡы Паралимпия уйындары]] || {{флаг|Норвегия}} [[Лиллехаммер]], [[Норвегия]]
|-
|[[1996 йыл|1996]] || [[Йәйге Паралимпия уйындары 1996|X Йәйге Паралимпия уйындары]] || {{флаг|АҠШ}} [[Атланта]], [[АҠШ]] || ||
|-bgcolor="#EFEFEF"
|[[1998 йыл|1998]] || || || [[Ҡышҡы Паралимпия уйындары 1998|VII Ҡышҡы Паралимпия уйындары]] || {{флаг|Япония}} [[Нагано]], [[Япония]]
|-
|[[2000 йыл|2000]] || [[Йәйге Паралимпия уйындары 2000|XI Йәйге Паралимпия уйындары]] || {{флаг|Австралия}} [[Сидней]], [[Австралия]] || ||
|-bgcolor="#EFEFEF"
|[[2002 ел|2002]] || || || [[Ҡышҡы Паралимпия уйындары 2002|VIII Ҡышҡы Паралимпия уйындары]] || {{флаг|АҠШ}} [[Солт-Лейк-Сити]], [[АҠШ]]
|-
|[[2004 йыл|2004]] || [[Йәйге Паралимпия уйындары 2004|XII Йәйге Паралимпия уйындары]] || {{флаг|Греция}} [[Афина]], [[Греция]] || ||
|-bgcolor="#EFEFEF"
|[[2006 йыл|2006]] || || || [[Ҡышҡы Паралимпия уйындары 2006|IX Ҡышҡы Паралимпия уйындары]] || {{флаг|Италия}} [[Турин]], [[Италия]]
|-
|[[2008 йыл|2008]] || [[Йәйге Паралимпия уйындары 2008|XIII Йәйге Паралимпия уйындары]] || {{флаг|Ҡытай}} [[Пекин]], [[Ҡытай]] || ||
|-bgcolor="#EFEFEF"
|[[2010 йыл|2010]] || || ||  [[Ҡышҡы Паралимпия уйындары 2010|X Ҡышҡы Паралимпия уйындары]] || {{флаг|Канада}} [[Ванкувер]], [[Канада]]
|-
|[[2012 йыл|2012]] || [[Йәйге Паралимпия уйындары 2012|XIV Йәйге Паралимпия уйындары]] || {{флаг|Бөйөк Британия}} [[Лондон]], [[Бөйөк Британия]] || ||
|-bgcolor="#EFEFEF"
|[[2014 йыл|2014]] || || || [[Ҡышҡы Паралимпия уйындары 2014|XI Ҡышҡы Паралимпия уйындары]] || {{флаг|Рәсәй}} [[Сочи]], [[Рәсәй]]
|-
|[[2016 йыл|2016]] || [[Йәйге Паралимпия уйындары 2016|XV Йәйге Паралимпия уйындары]] ||  {{флаг|Бразилия}} [[Рио-де-Жанейро]], [[Бразилия]] || ||
|-bgcolor="#EFEFEF"
|[[2018 йыл|2018]] || || || [[Ҡышҡы Паралимпия уйындары 2018|XII Ҡышҡы Паралимпия уйындары]] || {{флаг|Корея Республикаһы}} [[Пхёнчхан]]
|-
|[[2020 йыл|2020]] || [[Йәйге Паралимпия уйындары2020|XVI Йәйге Паралимпия уйындары]] || Әлегә билдәһеҙ || ||
|}

== Иҫкәрмәләр ==
{{Примечания}}

== Һылтанмалар ==
{{Навигация}}
* [http://www.parasport.tv/ Параспорт. ТВ] — Спортивный портал о параспорте на русском языке
* [http://paralymp.ru Paralymp.ru] — Официальный сайт Паралимпийского комитета России
* [http://www.rg.ru/2008/08/07/paralympic.html Параолимпийский или паралимпийский?] — Об исчезновении буквы '''О''' в слове пара'''о'''лимпийский (Марина Королева, Российская газета).
* [http://rezeptsport.ru РЕЦЕПТ — СПОРТ] — Спортивно-информационный сайт о паралимпийском движении на русском языке

{{Страны на Паралимпийских играх}}
{{Летние Паралимпийские игры}}
{{Зимние Паралимпийские игры}}

[[Категория:Паралимпия уйындары|*]]
[[Категория:1960 йылдан уҙғарылып килеүсе саралар]]