Самба (музыка жанры) битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Музыкальный жанр
| Название = Самба
| Направление = афро-бразиль [[Латин Америка музыкаһы]]
| Истоки    = ангола [[семба]], самба де рода
| Родственные   = жонгу (Jongo), лунду (Lundu), [[Матчиш|машише]], [[модинья]], [[Choro]], [[полька]], [[экосез]]
| Возникновение = {{Флагификация|Бразилия}}, [[Рио-де-Жанейро]], [[XX быуат]] башы
| Расцвет = 30 - 40-сы йылдар [[XX быуат]]
| Поджанры = самба-кансан (Samba-canção), самба-эзалтасан (Samba-exaltação), самба де бреке (Samba de breque), самба-енреду (Samba-enredo), самба де террейру (Samba de terreiro), пагоде (Pagode),  партиду алту (Partido Alto), [[Босса-нова]]
| Производные = самба-машише (samba-maxixe), самба-шору (samba-choro), самба де гафиэйра (samba de gafieira), самба-фанк (samba-funk), самба-джаз (samba-jazz), самба-рэп (samba-rap), самба-реггей (samba-reggae), самба-рок (samba-rock), самбалада (sambalada), самбалансу (sambalanço), самболеро (sambolero), самбасс — Sambass
| См_также =
}}

[[Файл:Samba_in_cold_rain.jpg|thumb|250x250px]]
'''Са́мба''' ([[Португал теле|порт.]]<span contenteditable="false"> </span>''<span lang="pt">samba</span>'') — [[Африка]]нан сыҡҡан музыка жанры, [[Бразилия]] милли сәнғәтенең асылы.

[[Бразилия]] самбаһы [[музыка]], йырлау, бейеүҙе берләштерә. [[XX быуат]]тың 40-сы йылдарында донъяла танылыу ала.

Хәҙерге заманда самба аҫтында [[Рио-де-Жанейро]] ҡалаһының кариока самбаһын аңлайҙар. Рио-де-Жанейроның ҡала самбаһы барлыҡҡа килеүен [[1917 йыл|1917 йылда сыҡҡан]] «Телефон буйынса» (''Pelo Telefone'') карнавал йырынан иҫәпләйҙәр. Самбаны башҡарыусы «самбишта» (sambista) тип атала.

== Тарих ==
[[Файл:Batuque.jpg|thumb|Батуку Бразилияла 19 быуатта, Йоганн Мориц Ругендас рәсеме]]
«Samba» терминын тәүге тапҡыр Мигель исемле монах «Капусейру» журналында [[1838 йыл]]да ҡуллана, әммә ул негрҙарҙың дини байрамы хаҡында яҙа. Ә инде ошо уҡ журналдың [[1842 йыл|1842 йылдағы һанында иһә]] монах Мигель нәҡ Самба<ref name="самба.рф_index3">[http://самба.рф/index3.php Бразильская самба.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181126031050/http://www.xn--80aac7bxa.xn--p1ai/index3.php |date=2018-11-26 }}</ref> бейеүе тураһында яҙып ҡалдыра.
Самба [[Африка|Африканың]] ([[Ангола]], [[Конго]]) банту һәм йоруба ырыуҙарының дини йолаларынан килә. Күпселек аллаларға бағышлап ҡорбан килтерелә, был ғәмәлде йыр һәм бейеүҙәр оҙата килә. Төп инструменттар булып пандейру, тамбурин, куика, реку-реку, [[гитара]], кавакинью ҡулланыла. Шулай уҡ көслө ҡул сабыу, тәрилкә-бысаҡ урынлы.

== Хәҙерге заманда ==
1980-се йылдар башында самба менән ҡыҙыҡһыныу яңыра, [[Рио-де-Жанейро]] биҫтәһендә яңы музыка йүнәлеше — [[пагода]] — килеп сыға. Ғәҙәттәге самбаға банджо һәм тан-тан моңо ҡушыла. Ул ваҡыттағы иң билдәле артистар араһына Зека Пагодиньо, Альмир Гинето, Хорхе Арагао һ.б. инә<ref name="cliquemusic/pagode">{{Cite web|title = Pagode, O samba que vem do fundo do quintal|url = http://cliquemusic.uol.com.br/br/Generos/Generos.asp?Nu_Materia=20|accessdate = 2008-08-23|archiveurl = http://www.webcitation.org/68H6ydLuZ|archivedate = 2012-06-08}}</ref>.

[[2005 йыл]]да «Samba de Roda» фестивале (Баия штаты), [[ЮНЕСКО]] тарафынан рухи мираҫ исемлегенә индерелә<ref>{{Cite web|url = http://www.unesco.org/culture/intangible-heritage/07lac_uk.htm|title = The Samba de Roda of Recôncavo of Bahia - UNESCO|publisher = unesco.org|accessdate = 2013-06-11|archiveurl = http://www.webcitation.org/6HIQBmxCC|archivedate = 2013-06-11}}</ref>.

1990-сы йылдар дауамында самба стиле лә билдәле бер модификацияларға дусар була: уға музыкалағы жанрҙарҙың һәм трендтарҙың айырым үҙенсәлектәре үтеп инә, ул ваҡытта кариб диңгеҙендә хип-хоп һәм рэп, регги һәм рок популярлыҡ яулай. Уның популяр музыка стилдәре менән ҡушылыуы һөҙөмтәһендә, Төрлө аралыҡ варианттары һәм комбинациялары барлыҡҡа килә: самба-рэп, самба-рок, самба-рок, самба-регги һ. б. социаль ғәҙелһеҙлеккә ҡаршы сығыш яһай<ref>«The Local and the Global in Brazilian Popular Music» ''Latin American Music Review'' 27, no. 1 (Spring/Summer 2006).</ref>.
Әммә шуны ла билдәләп үтергә кәрәк: самба һәр ваҡыт Бразилияның милли музыкаль жанры һәм сәнғәттең әһәмиәтле төрө булараҡ ҡаралмай: ҡайһы бер тикшеренеүселәр, көнбайыш Африканан килеп сығыу сәбәпле, Бразилия йәмғиәтенең айырым ҡатламдары самбаны аҙ тәьмин ителгән граждандар йәки енәйәт элементтары менән бәйләйҙәр<ref>R.J.'s Gringo Guides, [http://www.gringoguides.com/sambaracism.shtml «The Roots of Racism in Samba in Brazil»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090322181154/http://www.gringoguides.com/sambaracism.shtml |date=2009-03-22 }}, retrieved 14 Feb 2008.</ref>.
Шуға ҡарамаҫтан, самба [[XX быуат|ХХ быуатты]]ң һуңғы ун йыллығында, Рио-де-Жанейро [[Бразилия]]ның милли символы булараҡ ҡабул ителгәс, берләштереүсе принцип булып сығыш яһауын дауам итә. Ҡала дәүләттең баш ҡалаһы булмаһа ла, ул халҡының берҙәмлегендә лә ҙур роль уйнай, тап шуның менән самбаның барлыҡҡа килеүе был процесҡа булышлыҡ итә. Самба [[1994 йыл]]да футбол буйынса донъя чемпионаты менән бәйле ҙур мәҙәни роль уйнай; был сара өсөн «Копа 94» жанрында махсус музыка әҫәре ижад ителә, һөҙөмтәлә әлеге ваҡытҡа тиклем үрҙә телгә алынған чемпионат матчтарҙың уртаса һәм дөйөм һаны буйынса рекорд булып тора. Самба кешеләрҙе социаль йә этник мөнәсәбәттәренә ҡарамай берләштерергә һәләтле тип иҫәпләнә, ҡайһы бер белгестәр быны сәйәси яҡтан төрлө дәүләттә кешеләр берҙәмлегенең берҙән-бер факторы тип һанай<ref>[[Behague, Gerard]]. "Rap, Reggae, Rock, or Samba: The Local and the Global in Brazilian Popular Music)"ю Latin American Music Review 27, no. 1 (Spring/Summer 2006).</ref>.
Тикшеренеүсе Жерар Бехаг, мәҫәлән, үҙенең «Избранные записки по Этномузыковедению» әҫәрендә Бразилия сәнғәте аныҡ процестар менән ҡылыҡһырлана тип билдәләй: теге йәки был формала урындағы жанрға йәки йүнәлешкә саманан тыш йоғонто яһау урынына, Кешеләр сит ил жанрҙарының булыуын урындағы эстраданың бер өлөшө тип һанай, был самба рэп йәки самба регги кеүек аралаш формаларҙың барлыҡҡа килеүендә сағыла<ref>Gerard Béhague, ''Selected Reports in Ethnomusicology.'' Pg. 84</ref>.

[[2000 йыл]]дан ҡайһы бер артистар самбаға ҡағылышлы ҡайһы бер популяр традицияларҙы тергеҙергә тырыша. Рио-де-Жанейроның төрлө райондарында һәм биҫтәләрендә концерттар һәм тематик саралар ойошторола, улар туранан-тура ҡаралған жанр менән бәйле, улар тыңлаусыларҙы ла, башҡарыусыларҙы ла йәлеп итә. Бынан тыш, хәҙерге тенденцияларға самбаны электрон музыка барабаны һәм бас жанры менән ҡушыу ҙа инә ала, был икенсе аралағы йүнәлеш — «самбасс» (ингл. sambass) барлыҡҡа килеүенә килтерә{{lang-en|sambass}}).

[[2004 йыл]]да [[Бразилия]]ның мәҙәниәт министры Гилберто Гил [[БМО]]-ға самбаны Бразилияның Милли тарихи-мәҙәни мираҫы Федераль институты әҙерләгән кешелектең мәҙәни мираҫының айырылғыһыҙ өлөшө тип иғлан итеү тәҡдимен индерә. [[2005 йыл]]да Баия штатында үткәрелгән «Самба де Рода» фестивале [[ЮНЕСКО]]-ның матди булмаған мәҙәни мираҫ исемлегенә индерелә<ref>{{cite web|url=http://www.unesco.org/culture/intangible-heritage/07lac_uk.htm|title=The Samba de Roda of Recôncavo of Bahia - UNESCO|publisher=unesco.org|accessdate=2013-06-11|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HIQBmxCC?url=http://www.unesco.org/culture/intangible-heritage/07lac_uk.htm#|archivedate=2013-06-11|deadlink=no}}</ref>.

== Жанр төрҙәре ==

=== Самба ди рода ===
'''Самба-де-Рода''' (Samba de Roda) — самбаның иң архаик төрө, ул Баия штатындағы түңәрәк ритуаль бейеүенән килеп сыҡҡан. Самба-ди-Рода һәм уның бойондороҡһоҙ төркөмсәләре (Samba Curridu, Samba Rayadu, Samba Sula, Samba de Partidu Altu) Баия штатында һаҡланған һәм ЮНЕСКО-ның мәҙәни мираҫ объекты булып тора. Самба-ди-рода РИО-де-Жанейроға XIX быуаттың икенсе яртыһында Баия инәйҙәре (Тётушкам) арҡаһында килә. Самба ди ырыуының телгә алынған үҙ аллы төрҙәре 20-се йылдар аҙағында һәм уҙған быуаттың 30-сы йылдар башында хәҙерге ҡала самба кариокаһының барлыҡҡа килеүенә нигеҙ булып хеҙмәт иткән.

=== Ғәҙәти самба ===
[[Файл:Пандейру и каквако.jpg|right|thumb|[[Пандейру]] и каквако — основа инструментария обычной самбы]]

Самбаға көсһөҙ һәм көслө һуғыуҙар менән синкопланған 2/4 ритмы хас, ул ғәҙәттә сурду (бас-барабан), тамбурин һәм репиктың бәләкәй барабаны ярҙамында башҡарыла. Тағы ла бер мөһим элемент — кавакинью йәки кавакаку (кавакиньо, португалдар индергән ҙур булмаған дүрт ҡыллы гитараға оҡшаш инструмент, унан гавай «укулеле» алынған). Кавакиньо ритм менән гармонияның бәйләнеше өсөн яуап бирә, уның булыуы ғәҙәттә самбаны «босса — нова» кеүек йомшағыраҡ стилдәрҙән айыра.
Самбаның бөтә төрҙәрендә лә бразилия халыҡ инструменты пандейро (бразилия тамбурин) киң ҡулланыла — 1-се мембраналы һуҡма ҡоралы. Классик гитара ҡулланыла. Самба йырҙарының темалары: мөхәббәт, футбол, сәйәси һәм патриотик йырҙар.

Самбаның билдәле башҡарыусылары: Бет Карвалью, Паулинью да Виола, Зека Пагодинью, Уилсон Морейра, Тереза Кристина һәм Сементе төркөмө.

=== Партиду-алту ===
Партиду-альто — Рио-де-Жанейрола иң традицион самба төрҙәренең береһе, импровизация лирикаһы менән ҡылыҡһырлана. Көслө һуғыу пандейраһы оҙатыуында музыка ҡоралының уртаһына ҡул менән һуғыу башҡарыла<ref>{{книга |заглавие=A Percussão dos Ritmos Brasileiros - Sua Técnica e Sua Escrita - Caderno 2 - O Pandeiro Estilo Brasileiro |издательство=EBM/Europa |место=Rio de Janeiro |страницы=106 |язык=pt |ref=Almeida da Anunciação |автор=Almeida da Anunciação, Luiz}}</ref>.
Партиду-альто клоды һәр ваҡыт төп асҡыста башҡарыла. Ғәҙәттә һуҡма ҡоралдар йыйылмаһы (сурду, йәғни ҙур [[барабан]], пандейра, тамбурин) һәм кавакиньо һәм [[гитара]] оҙатыуында ҡулланыла. Традицион схема буйынса солистҡа хор ҡушыла. Партиду альту (партидейру) йырсыһы лирика менән импровизациялана һәм бер йәки бер нисә йырсы менән ярышҡа инә.
Партиду-альто — билдәле текстарҙы башҡарыусыларҙың импровизация конкурсы. Импровизацияла еңеү йыш ҡына Зека Пагодиньо кеүек башҡарыусыларға билдәлелек килтерә. Бразилияла Партидо-Альто королеваһы — Клементина-де-Жезус. [[2007 йыл]]да Милли тарихи-мәҙәни мираҫ институты (IPHAN) Рио-де-Жанейрола самбаларҙың төп төрө булараҡ samba de terreira, partida alto һәм samba enredo теркәлә.

Стилдең билдәле башҡарыусылары: Кандея, Йовелина Перола Негра, Group Pundo de Quintal һәм Bezerra da Si.

=== Пагоде ===
[[Файл:UVA DE CAMINHÃO - Carmen Miranda 1939.ogg|thumb|right|250px|Carmen Miranda — Uva de caminhão]]
[[Файл:Na Pavuna-Almirante-Homero Dornelas1929.ogg|thumb|right|250px|Na Pavuna]]
[[Файл:Primeira Linha-Benedito Lacerda e Gente do Morro-Heitor dos Prazeres1930.ogg|thumb|right|250px|Primeira Linha]]
[[Файл:Samba de fato 1932.ogg|thumb|right|250px|Samba de fato]]
[[Файл:Agora é Cinza-Mario Reis-Bide e Marçal1933.ogg|thumb|right|250px|Agora é Cinza]]

'''Пагоде''' (Pagode) — хәҙерге Бразилияла кариока самбаһының киң таралған жанрҙарының береһе. Пагоде самбаның айырым бер төрө булараҡ 1980-се йылдарҙа «Фунду-ди-Кинталь» төркөмөнөң яңы инструменттар, мәҫәлән, тан-тан, банджо, кавакиньо de mano («боролош ҡулланмаһы») кеүек яңы ҡоралдар оҙатыуына индереүе арҡаһында барлыҡҡа килә. Ғәҙәттә уны бер йырсы кавакиньо, гитара һәм пандейра оҙатыуында башҡара. Пагоде йыш ҡына фестивалдәрҙә һәм формаль булмаған осрашыуҙарҙа, асыҡ һауала кафе һәм барҙарҙа башҡарыла. Йырҙың һүҙҙәре уйынлы, ғәҙәттә, тема мөхәббәт йә күңелле трюктарға нигеҙләнгән.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [http://www.brasilando.com/index.php?language=en Brasilando.com Бразильские инструменты, на которых исполняется самба] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090129064552/http://www.brasilando.com/index.php?language=en |date=2009-01-29 }}
* [http://www.brazilianbeats.info/ Brazilian Beats] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190520090925/http://brazilianbeats.info/ |date=2019-05-20 }} Fansite for Brazilian Beats Series of classic and modern Samba Fusions
* [http://www.allbrazilianmusic.com/en/styles/styles.asp?Status=MATERIA&Nu_Materia=929 All Brazilian Music samba page] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160303195940/http://www.allbrazilianmusic.com/en/styles/styles.asp?Status=MATERIA&Nu_Materia=929 |date=2016-03-03 }}
* [http://sambistas.online.fr/en-france/index.php?title=Definitions One of the first formal samba definition (1997)]
* [http://loronix.blogspot.com/ Loronix] is the largest virtual community around the Brazilian music on the Internet.
* [http://www.andreabrasilmadrid.es/ Dance Samba Spain (Madrid) — www.andreabrasilmadrid.es.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160110045436/http://andreabrasilmadrid.es/ |date=2016-01-10 }}
* [http://www.ar2com.de/radiofavela-blog/tag/samba/page/2/ Samba from the Favelas] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304102305/http://www.ar2com.de/radiofavela-blog/tag/samba/page/2/ |date=2016-03-04 }}, some podcasts from 'RadioFavela — The Sound of Rio'
* [http://www.capoeira-ma.de/Samba/index.html Die Samba Show] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151130184651/http://www.capoeira-ma.de/Samba/index.html |date=2015-11-30 }} ISWC T-0425394804 «Latin Complete Collection» Album.
* {{Cite web|url = http://самба.рф/|title = Бразильская самба|author = Клочковский, Г.|date = 2012|work = |publisher = Центр языка и культуры португалоговорящих стран|accessdate = 2015-04-30|lang = |ref = }}
* {{Cite web|url = http://samba-de-roda.ru/|title = Самба-де-рода|author = Клочковский, Г.|date = 2012|work = |publisher = Центр языка и культуры португалоговорящих стран|accessdate = 2015-04-30|lang = |ref = }}

{{Music-stub}}
[[Категория:Музыка жанрҙары]]
[[Категория:Бразилия сәнғәте]]