Совет-поляк һуғышы битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{|align="Right"
|{{Вооружённый конфликт
|конфликт     = Совет-поляк һуғышы (1919—1921)
|часть        = [[Рәсәйҙә Граждандар һуғышы]]
|изображение  = [[Файл:Battle of Niemen.jpg|300px]]
|заголовок    = Поляктар Неман алыштары ваҡытындағы позицияларҙа(1920)
|дата         = [[28 ғинуар]] [[1919]] — [[18 март]] [[1921]]
|место        = [[Украина]], [[Белоруссия]], [[Польша]], [[Литва]], [[Латвия]]
|итог         = Польшаның еңеүе, Рига килешеүе (1921)
|противник1   = 
[[Большевик|Берләштерелгән Совет республикалары]]:<ref>Декрет Всероссийского ЦИК «Об объединении Советских республик: России, Украины, Латвии, Литвы и Беларуси для борьбы с мировым империализмом»</ref>
* {{флаг|РСФСР|1918}} [[Рәсәй Федерацияһы|РСФСР]]
* {{флагификация|Украинская ССР|1927}}
* {{флаг|Белорусская ССР|1919}} [[Белорус Совет Социалистик Республикаһы|Белорус ССР-ы]]
* {{флаг|Латвийская ССР|1919}} [[Латвия социалистик совет республикаһы|Латвия ССР-ы]]
* [[Файл:Flag of the Lithuanian-Byelorussian SSR.svg|border|22px]] [[Литва совет республикаһы|Литва СР-ы]]
[[Файл:Flag of the Galician SSR.svg|border|22px]] [[Галиция социалистик совет республикаһы|Галиция ССР-ы]] <br />
[[Файл:Red flag.svg|border|22px]] [[Временный революционный комитет Польши|Польревком]]
|противник2 = {{флаг|Польша}} [[Польша Республикаһы (1918—1939)|Польша Республикаһы]]
{{флаг|Украина|УНР}} [[Украин Халыҡ Республикаһы]]{{ref+|По [[Варшава килешеүе (1920)|Варшава килешеүе]]. Непосредственное участие [[Армия Украинской Народной Республики|Армии Украинской Народной Республики]] начиная с [[Киевская операция Войска Польского (1920)|Киевской операции]].|Комм}}<br />
{{Флаг|Белоруссия|БНР}} [[Белорусская народная республика|Белоруссия Халыҡ Республикаһы]]{{ref+|Непосредственное участие [[Белорусские вооруженные формирования 1917-1921 годов|войск Белорусской Народной Республики]] в боях за [[Варшавская битва (1920)|Варшаву]], [[Битва за Кобрин (1920)|Кобрин]], [[Сражение на Немане (1920)|Гродно]]|Комм}}<br />
{{Флаг|Латвия}} [[Латвия|Латвия Республикаһы]]{{ref+|[[Бои за Двинск|Совместная операция «Зима» и взятие Двинска]].|Комм}}<br />
{{Флаг|Франция}} [[Третья французская республика|Франция]]{{ref+|Военные советники. Подготовка [[Голубая армия|Голубой армии]].|Комм}}
|командир1 = {{флаг|РСФСР|1918}} [[Тухачевский Михаил Николаевич|М. Н. Тухачевский]]<br />
{{флаг|РСФСР|1918}} [[Егоров, Александр Ильич|А. И. Егоров]]<br />
{{флаг|РСФСР|1918}} [[Будённый Семён Михайлович|С. М. Будённый]]
|командир2 = {{флаг|Польша}} [[Пилсудский, Юзеф|Й. Пилсудский]]<br />
{{флаг|Польша}} [[Рыдз-Смиглы, Эдвард|Э. Рыдз-Смиглы]]<br />
{{Флаг|Белоруссия|БНР}} [[Булак-Балахович, Станислав Никодимович|С. Н. Булак-Балахович]]<br />
{{флаг|Украина|УНР}} [[Петлюра, Симон Васильевич|С. В. Петлюра]]<br />
{{флаг|Украина|УНР}} [[Омельянович-Павленко, Михаил Владимирович|М. В. Омельянович-Павленко]]<br />
|силы1 = яҡынса 950 мең яугир 
яҡынса 5000 мең яугир резервта
|силы2 = яҡынса 360 мең яугир 
яҡынса 740 мең яугир резервта
|потери1 = яҡынса 60 000 кеше һәләк булған
80.000 ашыу әсирҙәр<ref>[https://books.google.by/books?id=sK5CJFpb2DAC&pg=PA55&hl=en#v=onepage&q&f=false ''Rummel R. J.'' Lethal Politics. Soviet Genocide and Mass Murder since 1917. — Brunswick (USA) & London (UK): Transaction publishers, First paperback edition 1996.] — 268 p. — ISBN 0-88738-333-5 (cloth); ISBN 1-56000-887-3 (paper). — P. 55.</ref>
|потери2 = 47 055 һәләк булғандар<ref name=autogenerated1>[http://www.stankiewicze.com/index.php?kat=28 ''Stankiewicz Janusz''. Genealogia, przodkowie, badania genealogiczne, forum dyskusyjne<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref>

113 518 яраланған,

51 351 әсирлеккә төшкән,<ref name=autogenerated1 />
}}
|-
|{{Совет-поляк һуғышы}}
|-
|{{Урыҫ-поляк һуғыштары}}
|}
'''Сове́т-поляк һуғышы''' — [[1919]]—[[1921 йыл]]дарҙағы [[Рәсәйҙә Граждандар һуғышы|Граждандар һуғышы]] осоронда тарҡалған [[Рәсәй империяһы]] территорияһында [[Польша]] менән [[Совет Рәсәйе]], [[Беларусь Республикаһы|Совет Белоруссияһы]], [[Украина Совет Социалистик Республикаһы|Совет Украинаһы]] араһындағы ҡораллы конфликт. Заманса поляк историографияһында «Поляк-большевистик һуғышы» тип исемләнә. Конфликтта шулай уҡ Украина Халык Республикаһы һәм Көнбайыш-Украина Халыҡ Республикаһы ғәскәрҙәре ҡатнаша; һуғыштың беренсе фазаһында улар Польшаға ҡаршы хәрәкәт итәләр, һуңынан УХР частары поляк ғәскәрҙәре яҡлы булалар.

Шул ваҡыттағы Рәсәй документтарында '''Польша фронты '''{{Sfn|''Троцкий Л. Д.''|1920}} тип тә атала.

[[Файл:Polish-soviet_propaganda_poster_1920.jpg|слева|мини|150x150пкс|«Нимә менән пандар хыялы тамамланыр». Совет плакаты]]
[[Файл:Bij_Bolszewika.jpg|слева|мини|201x201пкс|«Большевикты юҡ ит!» Поляк плакаты]]
IX—[[XII быуат]]тарҙа Көнбайыш Белоруссия һәм Көнбайыш Украина Рюриковичтар династияһы биләмәләренең өлөшө булған. Үҙ-ара һуғыштар осоронан һәм 1240 йылғы татар-монгол ябырылыуынан һуң был ерҙәр [[Литва]] һәм Польша йоғонтоһо аҫтына эләгә. [[XIV быуат]]та [[Бөйөк Литва кенәзлеге|Литва Бөйөк кенәзлеге]]нә Поднепровье, Припять һәм Көнбайыш Двина араһы, һуңғараҡ хәҙерге Украинаның ерҙәре ([[Киев]] менән бергә) ҡушылдырыла. Ә 1352 йылда [[Галиция-Волынь кенәзлеге|Галицк-Волынь кенәзлеге]] ерҙәре Литва һәм Польша араһында бүленә. 1569 йылда Люблин унияһына ярашлы Польша һәм Литва Бөйөк кенәзлеге, хәҙерге Украинаның быға тиклем кенәзлек составында булған ҡайһы бер өлөштәре Польша коронаһы хакимлығы аҫтына күсәләр{{ref+|«''Соединение последовало явно в ущерб Литве, которая должна была уступить Польше Подляхию, [[Волынь]] и [[княжество Киевское]]''» — ''Соловьев С.'' «История России с древнейших времен» — ISBN 5-17-002142-9., Т. 6., С. 814−815.|Комм}}.

[[Мәскәү]] Рюриковичтары был ерҙәрҙе ҡабаттан ҡайтарып алырға теләй. Уларҙы алмаштырған Романовтар территория буйынса дәғүәләрен үҙләштереп алалар.

[[Польша]] һәм [[Литва]] монархтары, үҙ сиратында, Рәсәй хакимдарының дәғүәләре менән ризалашмайҙар. Бындай хәрби конфликттарҙа  уңыштар уңышһыҙлыҡтар менән алышынып торҙо.

[[1772]]—[[1795 йыл]]дарҙа Речь Посполитая ерҙәренең бер өлөшө Рәсәй империяһы хакимлығына күсә, Галиция территориялары [[Австрия монархияһы]] составына инә.

[[1917 йыл]]дың 10 декабрендә Совнарком декретына ярашлы Польшаның бойондорокһоҙлоғо таныла.

[[1918 йыл]]дың 25 ғинуарында Поляк корпусы Довбор-Мусницкийҙың командованиеһы аҫтында фетнә күтәрә, уны 1918 йылдың 13 февралендә Иоаким Вацетис ғәскәрҙәре локализациялай. Әммә, һуғыш яңынан башланыуы менән файҙаланып, 21 февралдә корпус [[Минск]]ты ала һәм австро-герман командованиеһы менән килешеүгә ярашлы оккупация ғәскәрҙәре составына инә.

[[1918 йыл]]дың 29 авгусында [[Ленин Владимир Ильич|В. И. Ленин]] элекке Рәсәй империяһы хөкүмәтенең Польшаны бүлеү тураһындағы килешеүҙәрҙән һәм акттарҙан баш тартыу буйынса [[Рәсәй Федерацияһы|РСФСР]]-ҙың халыҡ комиссарҙары советы декретына ҡул ҡуйҙы.

[[1918 йыл]]дың ноябрендә, Германия еңелгәндән һуң һәм Польша бойондороҡһоҙ дәүләт булараҡ тергеҙелгәс, уның яңы сиктәре тураһында һорауҙар тыуа. [[Совет Рәсәйе|Совет дәүләт]]е бөтә элекке Рәсәй территорияһы өҫтөндә контроль урынлаштырыу яҡлы була.

[[1919 йыл]]дың 1 ғинуарында Смоленскиҙа РСФСР составындағы Белоруссия Совет Социалистик Республикаһы булдырылыуы тураһында иғлан ителә.

=== 1918 йылдың аҙағында Көнсығыш Европалағы хәлдәр ===
[[Файл:Rzeczpospolita_Rozbiory_3.png|слева|мини|300x300пкс|1772 йылғы Речь Посполитая сиктәрендәге Польша һәм уның артабанғы бүленеүҙәре]]
[[Файл:Odbudowa Państwa Polskiego w latach 1918-1922.png|слева|мини|300x300пкс|Польша 1918—1922 йылдарҙа]]

1918 йылдың 3 мартындағы Брест — Литва килешеүенә ярашлы Совет Рәсәйенең көнбайыш сиге (Германия һәм Австрия менән сиктәш яғы) [[Рига]] — [[Даугавпилс|Двинск]] — Друя — Дрисвяты — Михалишки — Дзевилишки — Докуов — Неман йылғаһы — Зельвинка йылғаһы — Пружаны — Видомль линияһы буйынса билдәләнә{{Sfn|''Мельтюхов М. И.''|2001|loc=С. 17}}. Рәсәй «Украина Халыҡ Республикаһы менән кисекмәҫтән килешеү төҙөүҙе һәм ошо дәүләт һәм Четверной союз державалары араһындағы солох килешеүен таныуҙы бурыс итеп ала. Украина территорияһы ашығыс рәүештә урыҫ ғәскәрҙәренән һәм урыҫ ҡыҙыл гвардияһынан таҙартыла. Рәсәй Украин Халыҡ Республикаһының хөкүмәте йәки йәмғиәт учреждениеларына ҡаршы ниндәй булһа ла агитацияһын һәм пропагандаһын туҡтата. Эстляндия һәм Лифляндия шулай уҡ ашығыс рәүештә урыҫ ғәскәрҙәренән һәм урыҫ ҡыҙыл гвардияһынан таҙартыла. Эстляндияның көнсығыш сиге Нарва йылғаһы буйлап үтә. Лифляндияның көнсығыш сиге Көнсығыш Двиналағы Чудское һәм Псков күлдәре аша, артабан Любан күле аша үтә. Эстляндия һәм Лифляндия үҙ учреждениелары йәмғиәт хәүефһеҙлеген тәьмин иткәнгә тиклем Германия полиция хакимлығы аҫтында буласаҡ»<ref>[http://www.hrono.ru/dokum/191_dok/19180303brest.php Брестский мир.]</ref>. 1918 йылдың 27 авгусындағы өҫтәмә килешеүе буйынса Рәсәй Украинаның һәм Грузияның бойондороҡһоҙлоғон таный, баштағы килешеүгә ярашлы формаль рәүештә Рәсәй дәүләтенең өлөшө тип танылған Эстония һәм Лифляндияларҙан баш тарта.

[[1918 йыл]]дың 11 ноябрендә Компьен ваҡытлыса килешеүгә ҡул ҡуйыла, ошоноң менән [[Беренсе донъя һуғышы]] тамамлана; Совет Рәсәйе 13 ноябрҙә ваҡытлыса килешеүгә ҡул ҡуйыу арҡаһында Брест — Литва тыныслыҡ килешеүен ғәмәлдән сыҡҡан тип иғлан итә<ref>{{книга|заглавие=Хронология российской истории: Энциклопедический справочник|ответственный=Под рук. Ф. Конта, пер. с фр. Я. Богданова|место=М.|издательство=«Международные отношения»|год=1994|страницы=194|isbn=5-7133-0736-0}}</ref>.

1918 йылдың ноябрендә немец частары элекке Рәсәй империяһының улар биләгән территорияларынан сыға башлайҙар.

Совет Көнбайыш армияһы Белоруссияны контроль аҫтына алырға тейеш була һәм 1918 йылдың 17 ноябрендә сигенгән немец частары артынан хәрәкәтләнә башлай һәм 1918 йылдың 10 сентябрендә [[Минск]]иға бәреп инә.

== Конфликтта ҡатнашыусыларҙың маҡсаттары ==

Юзеф Пилсудский етәкселегендәге Польша хөкүмәтенең төп маҡсаты Польшаны 1772 йылғы Речь Посполитая сиктәрендә тергеҙеү булып тора<ref>[http://lib.babr.ru/index.php?book=1770 ''Баюра Д. А.'' Советско-польские отношения в 30-е годы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070808003657/http://lib.babr.ru/index.php?book=1770 |date=2007-08-08 }}</ref><ref>''Гатагова Л., Филиппова Т.'' Страны Центральной и Восточной Европы в российских учебниках истории // Российский электронный журнал «Мир истории» (www.historia.ru) — 2004. — № 1. (недоступная ссылка — [//web.archive.org/web/*/http://www.historia.ru/2004/01/evropa.htm ''история''], [https://web.archive.org/web/20040612071028/http://www.historia.ru/2004/01/evropa.htm ''копия''])
Архивировано 12.07.2004.{{v|02|06|2017}}</ref><ref>[http://www.polska.ru/polska/historia/pilsudski.html ''Константинов С.'' Как будто ангел будил льва… // «Независимая газета» (www.ng.ru) 11.05.2000.], см. также [http://www.polska.ru/polska/historia/pilsudski.html на сайте «Польша.ру» (www.polska.ru){{v|02|06|2017}}].</ref>, Белоруссия, Украина, Литва өҫтөнән контроль һәм Көнсығыш Европала геосәйәси өҫтөнлөк урынлаштырыуы күҙ уңында тотола<ref name="publ.lib.ru">[http://publ.lib.ru/ARCHIVES/P/PAYPS_Richard/_Payps_R..html#03 ''Пайпс Р.'' Русская революция. Книга 3. Россия под большевиками. 1918−1924.]</ref>:

== Һуғыш барышы ==
=== Совет-поляк фронты булдырылыуы ===
[[Файл:PL-RU_war_1919_phase_(RU).svg|мини|Совет ғәскәрҙәренең алға барыуы, [[1918 йыл]]]]
[[Файл:PBW_March_1919.png|мини|Фронт март айында, [[1919 йыл]].]]
1919 йылдың 1 ғинуарында поляк частары үҙ контроле аҫтына Вильно ҡалаһын алалар.

РККА частары һәм поляк частары араһына ҡораллы бәрелеш 1919 йылдың 6 ғинуарында була: поляк гарнизоны Вильнонан бәрелеп сығарыла[14]. 16 февралдә Белоруссия ССР-ы властары поляк хөкүмәтенә үҙ сиктәрен билдәләргә тәҡдим итәләр, әммә Варшава был тәҡдимде яуапһыҙ ҡалдыра. 27 февралдә, Белоруссия ССР-ы составына Литваның индерелеүенән һуң, ул Литва — Белоруссия ССР-ы тип үҙгәртелә.

Польша КЗВО отрядтарына һиҙелерлек ярҙам күрһәтә алмай, сөнки поляк ғәскәренең бер өлөшө Чехословакия менән сик конфликтына инә һәм Силезия өсөн Германия менән конфликтҡа әҙерләнә<ref>{{sfn0|''Какурин Н. Е., Вацетис И. И.''|2002}} — цит. по [http://www.volk59.narod.ru/sovpolwar1.htm Советско-польская война 1919—1920] // Сайту «Легенды и мифы военной истории» (www.volk59.narod.ru){{v|02|06|2017}}</ref>, шул уҡ ваҡытта Польшаның көнбайыш райондарында немец ғәскәрҙәре урынлашҡан була. 4 февралдә поляк ғәскәрҙәре Ковелды алалар, 9 февралдә Брест-Литовскиға, 19 февралдә Белостокка аяҡ баҫалар.
1919 йылдың 9—14 февралендә немец ғәскәрҙәре поляк частарын Неман йылғаһы — Зельвянка йылғаһы — Ружанка йылғаһы — Пружаны — Кобрин һыҙығына (Скиделгә тиклем) үткәрәләр{{sfn|''Мельтюхов М. И.''|2001|loc=С. 21|name=me21}}. Тиҙҙән унда икенсе яҡтан Ҡыҙыл Армияның Көнбайыш фронты частары килеп етә. Шулай итеп, Литва һәм Белоруссия территорияһында поляк-совет фронты булдырыла.

=== Поляк ғәскәрҙәренең Белоруссияға һөжүме ===
[[Файл:PL-RU_war_1919_phase_II.svg|мини|Поляк ғәскәренең һөжүме, 1919 й.]]
[[Файл:Pilsudskiwithsoldiers.jpg|мини|Йозеф Пилсудский Минскта, 1919 йыл]]
Февраль аҙағында поляк ғәскәрҙәре Неман йылғаһы аша сығалар һәм Белоруссия (республика 3 февралдән РСФСР-ға инә) территорияһына һөжүмен башлай. Поляктар Лида — Барановичи — Лунинец һыҙығына совет ғәскәрҙәрен үткәрмәү сараларын күрәләр.

17—19 апрелдә поляктар Лида, Новогрудок һәм Барановичи ҡалаларын яулайҙар, 19 апрелдә поляк кавалерияһы Вильноға инә. Йозеф Пилсудский Литва халҡына Речь Посполитая заманаһы унияһына ҡайтыу өндәмәһе менән сығыш яһай.

Станислав Шептицкий командованиеһы аҫтында поляк ғәскәрҙәре Белоруссияла көнсығышҡа табан хәрәкәтен дауам итә, уларҙың контроле аҫтына Көнбайыш Украина күсә. 17 июлгә Көнсығыш Галиция тулыһынса поляк армияһы тарафынан яулана, Көнбайыш-Украин Халыҡ Республикаһы (ЗУНР) юҡҡа сығарыла{{sfn|''Мельтюхов М. И.''|2001|loc=С. 23|name="ReferenceB"}}.
Поляк ғәскәрҙәренең һөжүме дауам итә, Молодечно, Слуцк поляк контроле аҫтына күсә. Совет Көнбайыш фронты командующийы Дмитрий Надёжный 22 июлдә вазифаһынан бушатыла, уның урынына Владимир Гиттис ҡуйыла. Совет генштабы бөтә резервтарын Антон деникиндың Ирекле армияһына ҡаршы ебәреү сәбәпле, совет ғәскәрҙәре Белоруссияла һиҙелерлек ярҙам ала алмай.

9 августа поляк ғәскәрҙәре Минскты, 29 августа — Бобруйскиҙы алалар. Ҡыҙылдарҙың контрһөжүме һөҙөмтәһеҙ була. Икенсе йылға тиклем хәрби ғәмәлдәр туҡтатыла, ваҡытлыса солох килешелә, оҙайлы һөйләшеүҙәр процесы башлана.

=== Поляктар һөжүме Украинала ===
: ''Шулай уҡ ҡарағыҙ: ''' [[Киев операцияһы (1920)]]''', '''[[Башҡорт айырым кавалерия бригадаһы]]'''''
[[Файл:Kamenev_map_1.jpg|справа|мини|478x478пкс|1920 йылдың 28 ғинуарындағы фронт һыҙығы]]
Уңышһыҙ һөйләшеүҙәрҙән һуң һуғыш ғәмәлдәре яңынан тергеҙелә. 1920 йылдың ғинуарында Эдвард Рыдз-Смиглы ғәскәрҙәре ҡапыл яһаған һөжүм менән [[Двинск]] ҡалаһын алалар һәм уны Латвия хакимдарына тапшыралар. 6 мартта поляк ғәскәрҙәре Белоруссияла һөжүмде башлайҙар, Мозырь һәм Калинковичиҙы яулайҙар. Ҡыҙыл армияһының дүрт мәртәбә Мозырҙы кире тартып алырға маташыуҙары уңышһыҙлыҡҡа тарый, Украинала ла РККА-ның һөжүме уңышһыҙ була. Көнбайыш армияһының командующийы Владимир Гиттис вазифаһынан бушатыла, уның урынына [[Колчак Александр Васильевич|Колчак]] һәм [[Деникин]] ғәскәрҙәренә ҡаршы алыштарҙа үҙен күрһәткән 27 йәшлек Михаил Тухачевский тәғәйенләнә. Көнбайыш фронтының көньяҡ өлөшө Көньяҡ-Көнбайыш фронтына үҙгәртелә, уның ғәскәрҙәренең командующийы итеп Александр Егоров тәғәйенләнә.
{| class="standard" style="margin-bottom: 10px;"
|+ Совет-поляк фронтында 1920 йылдың майына көстәрҙең ҡуйылышы:
! colspan="2" | Фронттың көньяҡ участкаһында — Днепрҙан Припяткә тиклем:
! colspan="2" | Фронттың төньяҡ участкаһында — Припять һәм Көнбайыш Двина араһында:
|-
| {{Флаг|Польша}} Поляк Ғәскәре:
| {{Флаг|РСФСР|1918}} Александр Егоров етәкселегендәге Көньяҡ-көнбайыш фронты:
| {{Флаг|Польша}} Поляк Ғәскәре
| {{Флаг|РСФСР|1918}} Михаил Тухачевский етәкселегендәге Көнбайыш фронты:
|-
| valign="top" |
* Генерал Вацлав Ивашкевич етәкселегендәге 6-сы армия
* Генерал Антони Листовский етәкселегендәге 2-се армия
* Генерал Эдвард Рыдз-Смигла етәкселегендәге 3-сө армия
| valign="top" |
* Сергей Меженинов етәкселегендәге 12-се армия
* Иероним Уборевич  етәкселегендәге 14-се армия
| valign="top" |
* Генерал Станислав Шептицкий етәкселегендәге 4-се армия (Березин һәм Полесье районы)
* Генерал Леонард Скерский  етәкселегендәге Оператив төркөмө (Борисово районы)
* Генерал Стефан Маевка етәкселегендәге 1-се армия (Двина районы)
* Генерал Казимеж Соснковский  етәкселегендәге Резерв армияһы
| valign="top" |
* Август Корк етәкселегендәге 15-се армия
* Николай Соллогуб етәкселегендәге 16-сы армия
|-
| Барлығы: 30,4 мең штык һәм 4,9 мең ҡылыс.
| Барлығы: 13,4 мең штык һәм 2,3 мең ҡылыс.
| Барлығы: 60,1 мең штык һәм 7 мең ҡылыс.
| Барлығы: 66,4 мең штык һәм 4,4 мең ҡылыс.
|}

[[Файл:Polish_troops_in_Kiev.jpg|слева|мини|Поляк-украин ғәскәрҙәре Крещатикка инә, 1920 йыл]]
1920 йылдың 25 апрелендә поляк армияһы (144 мең кеше, 894 арт. орудие, 4157 пулемёт, 49 бронемашина, 51 самолет) бөтә фронт буйлап  Ҡыҙыл Армияһына (65 мең кеше, 666 арт. орудие, 3208 пулемёт) ҡаршы һөжүмгә күсә; 28 апрелгә [[Чернобыль]] - Казатин - [[Винница]] ҡалалары рубеждарына сыға. Кеше  һаны һәм ҡоралланыу буйынса өҫтөнлөгөн файҙаланып, поляк дивизиялары 12-се армияны [[Днепр]] йылғаһының көнсығыш ярына алып ташлайҙар һәм көньяҡ-көнсығыштағы 14-се армияны сигенергә мәжбүр итәләр. 7 майҙа РККА частары Киевты ҡалдыралар. 1 июндә поляк 4-се армия һәм 1-се армияның частары Көнбайыш фронтының 15-се армияһына ҡаршы контрһөжүмгә күсәләр. Шул уҡ ваҡытта [[Кавказ]]дан ташланған 1-се Атлы армияһы (16,7 мең ҡылыс, 48 арт. орудие, 6 бронепоезд, 12 самолет, Көньяҡ-Көнбайыш фронты (46 мең кеше, 245 арт. орудие, 1440 пулемёт) ғәскәрҙәре 2-се, 3-сө, 6-сы поляк армияларына ҡаршы һөжүмгә күсәләр. 5 июндә 1-се Атлы армия Казатин ҡалаһы янында фронтты йыра һәм Бердичев һәм Житомир ҡалаларына һөжүм итә башлай. Һәҙәмтәлә 1920 йылдағы [[Киев операцияһы (1920)|Киев операцияһы]] барышында [[Киев]] яулап алына. Был операцияны үткәргән ваҡытта [[Башҡорт айырым кавалерия бригадаһы|Айырым Башҡорт кавалерия бригадаһы]]  ҙур батырлыҡ күрһәтә.

4 июлдә Көнбайыш фронтының ғәскәрҙәре ҡабаттан һөжүмгә күсәләр һәм төп ударҙы уң флангта яһайҙар. Операция планы буйынса [[Гай Гая Дмитриевич|Г. Д. Гай]] командованиеһы аҫтындағы кавалерия корпусы поляк ғәскәри частарын урап үтергә тейеш була: 10 июлдә пляктар Бобруйскиҙы, артабан, 11 июлдә, [[Минск]]иҙы ҡалдыралар.  14 июлдә [[РККА]] частары Вильно ҡалаһын ҡайтаралар, 1 августа поляк ғәскәрҙәре ҡаршылыҡһыҙ Брест-Литовскиҙы ҡалдыралар. 2 августа Көнбайыш фронты ғәскәрҙәре (3-се кавалерия корпусы, 3-сө, 4-се, 15 һәм 16 армиялар, Хвесиндың Мозырь төркөмө) Варшаваны яулап алыу маҡсатында һөжүмгә күсәләр. Уларға ҡаршы 1 - 6-сы  поляк армиялары һәм С. В. Петлюра Украин армияһы тора. 13 августа РККА-ның уҡсылар дивизиялары Радимин ҡалаһын яулап алалар. [[Англия]], [[АҠШ]] һәм [[Франция]]нан ҡорал һәм боеприпастар алған поляк ғәскәрҙәре (1494 арт. орудие, 2800 пулемёт, 700 самолет, 10 млн снаряд) оборонаның икенсе һыҙығына сигенәләр һәм [[Варшава]] һәм Люблин ҡалалары тирәһендә эре көстәр туплайҙар. 5 августа ике поляк дивизияһы Радимин ҡалаһы аҫтында совет ғәскәрҙәрен һөжүмләйҙәр. 16 августа фронт һыҙығын йырып үтәләр һәм 16 -сы армияның көньяҡ флангын ҡыйраталар.

19 августа поляктар Брест-Литовск ҡалаһын, 23 августа Белосток ҡалаһын  яулайҙар. Көнбайыш фронтының 4-се армияһы, 3-сө атлы корпусы (барыһы яҡынса 40 мең кеше) 26 августҡа герман сиген үтәләр һәм ҡоралһыҙландырылалар. Тар-мар ителгәндән һәм Польшанан сигенгәндән һуң Көнбайыш фронты ғәскәрҙәре 25 августҡа Августов - Липск - Владимир-Волынский рубежына сигенә. Көньяҡ-Көнбайыш фронты ғәскәрҙәре лә ауыр алыштарҙан һуң сигенергә мәжбүр була. 12 сентябрҙә Көнбайыш фронты командующийы [[М. Н. Тухачевский]] 12-се һәм 14-се армияларына Влодава һәм Брест-Литовск ҡалаларына һөжүм башлау тураһында бойороҡ бирә, әммә поляк ғәскәрҙәре алдан өлгөрәләр һәм оборонаны йырып үтеп, Ковель ҡалаһын алалар. 12-се һәм 14-се армиялар көнсығышҡа сигенәләр.  Поляк командованиеһы үҙ алдына Гродно - Лида - Слоним - Волковыск ҡалалары районында совет ғәскәрҙәрен юҡ итеү бурысын ҡуя.

19 сентябрҙә поляк ғәскәрҙәре Белоруссиялағы һөжүмен яңырталар һәм 26 сентябрҙә Гродно ҡалаһын баҫып алалар, әммә ҙур уңышҡа өлгәшмәйҙәр. 
Октябрь башына РСФСР ҙа, Польша ла хәрби ғәмәлдәр алып барырлыҡ хәлдә булмай, илдәр үҙ-ара тыныслыҡ килешеүе төҙә башлай, 12 октябрҙә [[Рига]]ла килешеү алды шарттары буйынса килешәләр. 
Һуғыш барышында бер яҡ та алдына ҡуйған маҡсаттарға ирешә алмай: Совет Белоруссияның һәм Совет Украинаның көнбайыш территориялары Польша һәм республикалар араһында бүлешеп алына, [[Рәсәй Федерацияһы|РСФСР]] үҙ яғынан Польшаның бойондороҡһоҙлоғон һәм Й. Пилсудский хөкүмәтенең легитимлығын таный.

Һуғыш барышында күрһәткән батырлыҡтары өсөн [[Башҡорт айырым кавалерия бригадаһы|Айырым Башҡорт кавалерия бригадаһы]]ның (командиры - [[Мортазин Муса Лот улы|М. Л. Мортазин]]) 40 ашыу командиры һәм яугиры [[Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] менән наградлана<ref>Военная история башкир. Энциклопедия. Уфа, «Башкирская энциклопедия», 2013, 322 - 323 бит.</ref>.

=== 1920 йылдың яҙ — йәйендә Ҡыҙыл армияһының һөжүме  ===
[[Файл:Kamenev_map_3.jpg|мини|Поляк фронтындағы хәлдәр 1920 йылдың 14 майына ҡарата]]
[[Файл:Kamenev_map_7.jpg|мини|Поляк фронтындағы хәлдәр 1920 йылдың 4 июленә ҡарата]]
[[Файл:Polish-soviet_war_1920_Polish_defences_near_Milosna,_August.jpg|слева|мини|Поляк окоптары Милосная аҫтында, 1920 йылдың авгусы]]
[[Файл:Kamenev_map_9.jpg|мини|Поляк фронтындағы хәлдәр 1920 йылдың 16 авгусына ҡарата]]

=== Варшава алышы ===
[[Файл:Na_bagnety.jpg|мини|230x230пкс|''Эй, кем поляк, штыкка!'' "Варшавянка"нан цитаталы плакат, 1831 йыл]]
12 августта Михаил Тухачевскийҙың Көнбайыш фронты ғәскәрҙәре һөжүмгә күсә, улар Варшаваны яуларға тейеш була.
; Көнбайыш фронты составы
* [[Гай Гая Дмитриевич|Г. Д. Гай]] етәкселегендәге 3-сө кавалерия корпусы
* А. Д. Шуваев етәкселегендәге 4-се армияһы, штаб начальнигы — Г. С. Горчак
* Август Корк етәкселегендәге 15-се армия
* Владимир Лазаревич етәкселегендәге 3-сө армия
* Николай Соллогуб етәкселегендәге 16-сы армия
* Тихон Хвесиндың Мозырь төркөмө
РККА-ның ике фронтына өс поляк фронты ҡаршы тора:
; Генерал Юзеф Халлерҙың Төньяҡ фронты
* Генерал Владислав Сикорский етәкселегендәге 5-се армия
* Генерал Латиника Францишек етәкселегендәге 1-се армия
* Генерал Болеслав Рои етәкселегендәге 2-се армия
; Генерал Эдвард Рыдз — Смигла етәкселегендәге Үҙәк фронты
* Генерал Леонард Скерский етәкселегендәег 4-се армия
* Генерал Юлиуш Зелинский етәкселегендәге 3-я армия
; Генерал Вацлав Ивашкевич етәкселегендәге Көньяҡ фронты
* Генерал Владислав Енджеевский етәкселегендәге 6-сы армия
* Генерал Михайла Омельянович-Павленко етәкселегендәге УХР армияһы
Шәхси составтың дөйөм һаны барлыҡ сығанаҡтарҙа төрлө. Шулай ҙа, көстәр сағыштырмаса тигеҙ булғанын һәм һәр яҡтан 200 мең кешенән артыҡ булмағанын раҫлап була.

== Комментарийҙар ==
{{примечания|group=Комм}}

== Иҫкәрмәләр ==
{{примечания|2}}

== Әҙәбиәт ==
* ''Степанов И.'' [http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&page=1&idbook=455152&basename=OldBook С Красной армией на панскую Польшу: Впечатления и наблюдения] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140319145921/http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&page=1&idbook=455152&basename=OldBook |date=2014-03-19 }}. — М<span id="cxmwAy0" tabindex="0">.</span>: «Госиздат», 1920.
* ''Мархлевский Ю.'' [http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&page=1&idbook=455152&basename=OldBook Война и мир между буржуазной Польшей и советской Россией] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140319145921/http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&page=1&idbook=455152&basename=OldBook |date=2014-03-19 }}. — М.: «Госиздат», 1921.
* ''Шапошников Б. М.'' [http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&idbook=454312&basename=OldBook На Висле: К истории кампании 1920 года] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150202033421/http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&idbook=454312&basename=OldBook |date=2015-02-02 }}. — М.: «Госиздат», 1924.
* {{Китап|автор=Какурин Н. Е., Вацетис И. И.|заглавие=Гражданская война. 1918–1921|место=СПб|издательство=«Полигон»|год=2002|ref=''Какурин Н. Е., Вацетис И. И.''}}
* {{Китап|автор=Какурин Н. Е., Меликов В. А.|заглавие=Гражданская война в России: Война с белополяками|место=М.|издательство=[[АСТ (издательство)|«АСТ»]]|год=2002|ref=''Какурин Н. Е., Меликов В. А.''}}
* [http://elib.shpl.ru/ru/nodes/21997-kakurin-n-e-voyna-s-belopolyakami-1920-g-m-1925#page/1/mode/grid/zoom/1 Война с белополяками, 1920 г.] — М<span id="cxmwAzo" tabindex="0">.</span>: «Воениздат», 1925. — 520 с.
* ''Меженинов С. А.'' [http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&idbook=455158&basename=OldBook Начало борьбы с поляками на Украине в 1920 г.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140319145913/http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&idbook=455158&basename=OldBook |date=2014-03-19 }} [http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&idbook=455158&basename=OldBook (XII армия)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140319145913/http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&idbook=455158&basename=OldBook |date=2014-03-19 }}. — М<span id="cxmwA0A" tabindex="0">.</span>: «Воениздат», 1926.
* ''Пилсудский Ю.'' [http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&page=1&idbook=455278&basename=OldBook 1920 год] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140223174339/http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&page=1&idbook=455278&basename=OldBook |date=2014-02-23 }}. — М<span id="cxmwA0U" tabindex="0">.</span>: Воен. вестник, 1926.
* ''Эстрейхер-Егоров Р. А.'' [http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&page=1&idbook=454379&basename=OldBook Опыт советизации тыла на польском фронте в 1920 г.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140319145924/http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&page=1&idbook=454379&basename=OldBook |date=2014-03-19 }} — М<span id="cxmwA0k" tabindex="0">.</span>; Л.: Изд. Воен. типогр. РККА, 1926.
* ''Матвеев Г. Ф., Матвеева В. С.'' Польский плен. Военнослужащие Красной армии в плену у поляков в 1919−1921 годах. — М., 2011.
* {{Мәҡәлә|автор=[[Матвеев, Геннадий Филиппович|Матвеев Г. Ф.]]|заглавие=Трагедия красноармейцев в польском плену|издание=«Живая история»|тип=журнал|год=2016|номер=5 (12)|страницы=43|ref=''Матвеев Г. Ф.''}}
* ''Меликов В. А.'' [http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&idbook=455166&basename=OldBook Марна, Висла, Смирна] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140319222903/http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&idbook=455166&basename=OldBook |date=2014-03-19 }} — М<span id="cxmwA1I" tabindex="0">.</span>; Л.: «Госиздат», Отд. воен. лит., 1928; [http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&idbook=455168&basename=OldBook 2-е изд., испр.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140319222725/http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&idbook=455168&basename=OldBook |date=2014-03-19 }} — М<span id="cxmwA1U" tabindex="0">.</span>: «Воениздат», 1938.
* ''Мовчин Н.'' [http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&idbook=455173&basename=OldBook Последовательные операции по опыту Марны и Вислы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140416123820/http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&idbook=455173&basename=OldBook |date=2014-04-16 }}. — М.: «Госиздат», Отд. воен. лит., 1928.
* {{Китап|автор=Кирюхин Н.|заглавие=Из дневника командира (1920 год)|ссылка=http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&idbook=453589&basename=OldBook|место=М.; Л.|год=1930}}
* ''Орловский С. Н.'' [http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&idbook=477054&basename=OldBook Великий год: Дневник конноармейца] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140308165715/http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&idbook=477054&basename=OldBook |date=2014-03-08 }}. — М.; Л.: «Госиздат», Отд. воен. лит., 1930.
* ''Суслов П. В.'' [http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&page=1&idbook=453657&basename=OldBook Политическое обеспечение советско-польской кампании 1920 г.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140319223013/http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&page=1&idbook=453657&basename=OldBook |date=2014-03-19 }} — М.; Л.: «Госиздат», Отд. воен. лит., 1930.
* ''Клюев Л. Л.'' [http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&page=1&idbook=455017&basename=OldBook Первая конная Красная армия на польском фронте в 1920 году] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140223103705/http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&page=1&idbook=455017&basename=OldBook |date=2014-02-23 }} — М.: «Воениздат», 1932.
* {{Китап|автор=[[Паука, Иван Христианович|Паука И. Х.]]|заглавие=Контрудар юго-западного фронта против белополяков в 1920 году|ссылка=http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&idbook=455267&basename=OldBook|место=М.|год=1936}}
* {{Мәҡәлә|автор=Трайнин И. П., акад.|заглавие=Национальное освобождение Западной Украины и Западной Белоруссии|издание=«Вестник Академии наук СССР»|год=1939|номер=8−9|страницы=1−24|ref=''Трайнин И. П.''}} Скачать в формате .doc [http://www.ras.ru/FStorage/download.aspx?Id=d08602bf-56fe-441d-9ef4-c440503d25a5]
* {{Китап|автор=Каменев С. С.|заглавие=Записки о Гражданской войне и военном строительстве|место=М.|издательство=«Воениздат»|год=1963|ref=''Каменев С. С.''}}
* {{Мәҡәлә|автор=Михутина И. В.|заглавие=Так сколько же советских военнопленных погибло в Польше в 1919−1921 гг.?|издание=«[[Новая и новейшая история]]»|год=1995|номер=3|страницы=64−69|ref=''Михутина И. В.''}}
* ''Райский Н. С.'' [http://www.auditorium.ru/books/751/ Польско-советская война 1919−1920 годов и судьба военнопленных, интернированных, заложников и беженцев] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070929204027/http://www.auditorium.ru/books/751/ |date=2007-09-29 }}. — М., 1999. — ISBN 0-7734-7917-1
* {{Китап|автор=Мельтюхов М. И.|заглавие=[http://militera.lib.ru/research/meltyukhov2/index.html Советско-польские войны : Военно-политическое противостояние, 1918−1939 гг.]|место=М.|издательство=«Вече»|год=2001|страниц=460, [1]|серия=Военные тайны XX века|isbn=5-7838-0951-9|ref=''Мельтюхов М. И.''}}
* Красноармейцы в польском плену в 1919−1922 гг. : Сб. док. и материалов. — М<span id="cxmwA3Q" tabindex="0">.</span>; СПб., 2004.
* {{Мәҡәлә|автор=Тихомиров А. В.|заглавие=Проблемы определения восточной границы Польши в 1920−1921 г.|ссылка=http://evolutio.info/content/view/685/|издание=«Белорусский журнал международного права и международных отношений 2004»|место=Мн.|год=2004|номер=2|issn=2072-0521|ref=''Тихомиров А. В.''}}
* ''Зуев М. Н., Изонов В. В., Симонова Т. М.'' [http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&page=1&idbook=308782&basename=GOPB_AZ Советская Россия и Польша, 1918−1920 гг.: Советско-польское вооруженное противостояние 1918−1919 гг. Советско-польская война 1920 г.]{{Недоступная ссылка|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} — М., 2006.
* ''Круталевич В. А.'' От войны к миру: Польско-советские отношения в 1920−1922 гг. — Минск, 2006.
* ''Пученков А. С.'' [http://history.spbu.ru/userfiles/Bogomazov/2_NIR4_Puchenkov.pdf «Даешь Варшаву!»: Из истории советско-польской войны 1920 г.]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} // «Новейшая история России». — 2012. — № 2. — С. 24−40.
* ''Барынкин А. В.'' [http://vak2.ed.gov.ru/idcUploadAutoref/renderFile/152492 Польша во внешнеполитической стратегии Советской России (1918−1919 гг.) : Автореф. дис. … канд. ист. наук] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140319222816/http://vak2.ed.gov.ru/idcUploadAutoref/renderFile/152492 |date=2014-03-19 }}. — СПб., 2013.
* ''Зубачевский В. А.'' Советско-польская война 1920 года: геополитический аспект // «Военно-исторический журнал». — 2013. — № 10. — С. 18−23.
* {{Китап|автор=Ларин М. Ю., Хватов А. В.|заглавие=Неизвестные войны России|место=М.|издательство=ООО «Дом Славянской книги»|год=2012|страниц=480}}

== Һылтанмалар ==
* Военная история башкир. Энциклопедия. Уфа, «Башкирская энциклопедия», 2013, 322 - 323 бит.
* [http://www.pereplet.ru/history/suvorov/suv_polsh.htm «От войны 1914 к войне 1939» (на примере Польши)] // Сайт «Русский переплёт»
* {{статья|автор=Матвеев Г. Ф.|заглавие=Другая Катынь. <small>В 1919-1922 годах в польском плену погибло около 30 тысяч красноармейцев</small>|ссылка=https://lenta.ru/articles/2017/04/23/antikatyn/|издание=Сайт «Лента.ру» (lenta.ru)|год=2017|месяц=23 апреля|ref=''Матвеев Г. Ф.''}}
* {{статья|автор=Михутина И. В.|заглавие=Так была ли «ошибка»?|ссылка=http://www.ng.ru/polemics/2001-01-13/8_error.html|издание=«Независимая газета» (www.ng.ru)|год=2001|месяц=13 января|ref=''Михутина И. В.''}}
* {{статья|автор=Памятных Алексей.|заглавие=Пленные красноармейцы в польских лагерях|издание=«Новая Польша»|год=2005|номер=10|ref=''Памятных А.''}}{{deadlink|url=http://www.novpol.ru/index.php?id=498|id=20100417085534}} <small>Архивировано 12.07.2004.</small>{{v|02|06|2017}}
* ''Волынец Алексей'' [http://rusplt.ru/world/sovetskopolskaya-voyna-1920-goda-18762.html История советско-польской войны на фоне братоубийственной междоусобицы в России] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150916135817/http://rusplt.ru/world/sovetskopolskaya-voyna-1920-goda-18762.html |date=2015-09-16 }}
* ''[[Перепеловский, Константин Михайлович|Перепеловский К.]]'' [http://www.xxl3.ru/kadeti/pilsucky.htm Белое Движение на Юге России в 1919 году и маршал Пилсудский] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170628003738/http://xxl3.ru/kadeti/pilsucky.htm |date=2017-06-28 }}
* [http://zeldiv24.narod.ru/ 24-я мотострелковая Железная дивизия]
* ''Симонова Т. М.'' [http://ei1918.ru/soviet_union/33.html Польские лагеря смерти: 1920−1924] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090319041312/http://ei1918.ru/soviet_union/33.html |date=2009-03-19 }} // ei1918.ru 19.10.2008
* {{статья|ссылка=http://scepsis.net/library/id_2072.html|заглавие=№ 134. Сводка материалов Редакционной коллегии о погромах военнослужащими польской армии в мае−июне 1920 г. в Киевской губ. / С подлинным верно: И. Чериковер. — Не ранее 16 июня 1920. — ГА РФ. Ф. Р-1339. Оп. 1. Д. 424. Л. 93−101. Копии.; Там же. Оп. 2. Д. 18. Л. 73−75. Копия.|издание=Книга погромов, 1918−1922|место=М.|издательство=Институт славяноведения, Государственный архив Российской Федерации, РОССПЭН, 2007|ref=№ 134. Сводка материалов…, 1920}} — цит. по Сайту научно-просветительского журнала «Скепсис» (scepsis.net){{v|02|06|2017}}
* {{статья|заглавие=''Троцкий Л.'' [http://www.magister.msk.ru/library/trotsky/trotl781.htm Польский фронт (Интервью)]|издание=«Известия ВЦИК»|год=1920|месяц=6 мая|номер=96|ref=''Троцкий Л. Д.''}}
[[Совет-поляк һуғыштары]]

[[Категория:Википедия:Статьи с нерабочими ссылками]]
[[Категория:Совет-поляк һуғыштары]]
[[Категория:Рәсәйҙә Граждандар һуғышы операциялары һәм алыштары]]
[[Категория:1919 йылғы низағтар]]
[[Категория:1920 йылғы низағтар]]
[[Категория:1921 йылғы низағтар]]