Спирт битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

[[Файл:Methanol struktur.png|thumb|200px|Иң ябай спирт метонол молекулаһы моделе]]
'''Спирттар''' ({{lang-lat|spiritus}} — еҫ, йән ''алкого́ли'' , {{lang-ar|الكحول}} ''аль-кухуль''  — порошок<ref name="Senning">{{книга|автор=Senning A.|заглавие=Elsevier's Dictionary of Chemoetymology. The whies and whences of chemical nomenclature and terminology|издательство=Elsevier|год=2007|allpages=434|isbn=978-0-444-52239-9}}</ref>) — туйындырылған углерод атомы бер йәки күберәк гидроксиль төркөмө (гидроксил, '''−OH''') менән берләшкән органик берләшмә.

Спирттарҙы [[Һыу|һыу]] ('''H−O−H''') молекулаһындағы водород атомы функциональ органик төркөмгә '''R−O−H''' алышынған тип тә ҡарарға була.


ИЮПАК номенклатураһы буйынса, гидроксиль төркөм туйындырылмаған углерод атомы менән берләшкән осраҡта «енолы» ялғауы ҡушыла)<ref>{{cite web
 | url         = http://goldbook.iupac.org/E02124.html
 | title       = Enols
 | publisher   = IUPAC. Compendium of Chemical Terminology, 2nd ed. (the «Gold Book»)
 | accessdate  = 2010-09-02
 | lang        = en
 | doi         = 10.1351/goldbook.E02124
 | archiveurl  = http://www.webcitation.org/616OM1PCk
 | archivedate = 2011-08-21
}}</ref> и «фенолы» (гидроксил связан с бензольным или другим ароматическим циклом)<ref>{{cite web
 | url         = http://goldbook.iupac.org/P04539.html
 | title       = Phenols
 | work        = 
 | publisher   = IUPAC. Compendium of Chemical Terminology, 2nd ed. (the «Gold Book»)
 | accessdate  = 2010-09-02
 | lang        = en
 | doi         = 10.1351/goldbook.P04539
 | archiveurl  = http://www.webcitation.org/616OMcCL8
 | archivedate = 2011-08-21
}}</ref>.

Спирттар тәбиғәттә киң таралған {{переход|#Нахождение в природе|1}} һәм тере организмдарҙа мөһим функцияларҙы башҡарыусы киң һәм күп төрлө органик ҡушылмалар класы булып тора {{переход|#Метаболизм спиртов в организме человека|1}}. Спирттар органик синтез өсөн маҡсатҡа ярашлы продукт ҡына түгел, арауыҡта барлыҡҡа килгән үҙенсәлекле химик матдәләр булыуы менән дә мөһим. Бынан тыш, спирттар сәнәғәт өсөн мөһим продукт {{переход|#Промышленные методы получения спиртов|1}} булараҡ сәнәғәттә һәм көндәлек тормошта ҡулланыла {{переход|#Применение спиртов|1}}.


== Этимологияһы ==
''Алкого́ль'' һүҙе {{lang-ar|الكحل}} (''{{lang|ar-Latn|al-kuḥl}}'') — «порошок һымаҡ ҙөрмә» һүҙенән килеп сыҡҡан. Был төшөнсә алхимия заманында, матдәнең таҙа эссенцияһын алыу өсөн, химик матдәне порошокка тиклем ҡайтарыу ысулынан уҡ килә.
Этил спирты шарап эссенцияһы булып тора, исеме лә шунан килеп сыҡҡан<ref name="Senning"></ref>.
Рус теленә {{lang-de|Alkohol}}, {{lang-nl|alkohol}} һәм порт., {{lang-es|alcohol}} телдәренән килеп ингән<ref>{{Фасмер|Алкоголь}}</ref>.

Рус теленә спирт һүҙе [[Петр I]] заманында инглиз телендәге ''spirit'' һүҙенән килгән. Был һүҙ үҙ сиратында [[латин теле]]ндәге ''spīritus''  — «һулыш, йән»<ref>{{Фасмер|Спирт}}</ref> тигән һүҙҙән килеп сыҡҡан.

== Спирттарҙың классификацияһы ==
{{сдвоенное изображение|право|Атомность спиртов.png|200|Насыщенность спиртов.png|200|Бер нисә гидроксиль төркөм булған спирттар|Туйындырылған, туйындырылмаған һәм ароматик спирттар}}
{{сдвоенное изображение|право|Цикличность спиртов.png|200|Спирты по типу радикала.png|200|Ациклик һәм циклик спиртар|Беренсел, икенсел һәм өсөнөсл спирттар}}

Спирттар түбәндәгесә класификациялана (йәйә эсендә миҫалдар)<ref name="bse">{{БСЭ3|автор= Фросин В. Н. |статья= Спирты}}</ref>:
* ''Гидроскиль төркөм һаны буйынса:''
— бер атомлы спирттар (метанол); <br />
— ике атомлы спирттар (этиленгликоль); <br />
— өс атомлы спирттар (глицерин); <br />
— дүрт атомлы спирттар (пентаэритрит); <br />
— күп атомлы спирттар (биш атомлы спирт: ксилит).

== Спирттарҙы асыу тарихы ==
Составында [[этанол]] булған иҫерткес эсемлек кешелек донъяһына күптән билдәле. 8000 йыл элек кешеләр әсегән емеш-еләктең йоғонтоһон белгән, һуңынан әсетеү ысулы менән емеш-еләктән, балдан иҫерткес эсемлектәр ҡойғандар<ref>{{cite web|url=http://news.nationalgeographic.com/news/2005/07/0718_050718_ancientbeer.html|title=9,000-Year-Old Beer Re-Created From Chinese Recipe|author=John Roach for National Geographic News|accessdate=2013-03-09|archiveurl=http://www.webcitation.org/6F184WlhU|archivedate=2013-03-10}}</ref>. Иртә [[неолит]] осоронда, Б.Э.Т 6500 — 7000 йылдарҙа уҡ ферментланған дөгө, бал, йөҙөм һәм башҡа емеш-еләк етештергәндәр, [[шарап]] етештереү хәҙерге [[Ҡытай]]ҙың Хэнань провинцияһында Б.Э.Т 5400-5000 йылдарҙа уҡ билдәле булған. Был турала табылған археологик ҡаҙылмалар һөйләй<ref>{{книга
 |автор          = Mousdale D. M.
 |заглавие       = Biofuels: Biotechnology, Chemistry, and Sustainable Development
 |место          = Boca Raton
 |издательство   = CRC Press, Taylor & Francis Group
 |год            = 2008
 |pages          = 1—2
 |isbn           = 978-1-4200-5124-7
}}</ref>.

Спиртты винонан беренсе мәртәбә ғәрәп химиктары VI—VII быуатта айырып ала. Спиртты айырып алыу ысулы фарси алхимигы Ар-Рази хәҙмәттәрендә лә бар<ref>{{книга|автор=Григорьева В. З.|заглавие=Водка известная и неизвестная. XIV-XX века|издательство=Эннеагон Пресс|год=2007|страницы=12|isbn=9785910510108}}</ref>.
[[Европа]]ла этил спирты әсеү продукттарынан [[Италия]]ла {{nobr|XI—XII быуат}}та айырып алына<ref name="ch-et">
{{книга
|часть          = Этиловый спирт
|заглавие       = Химическая энциклопедия
|ответственный  = Главный редактор H. C. Зефиров
|место          = М.
|издательство   = Научное Издательство «Большая Российская Энциклопедия»
|год            = 1999
|том            = 5
|страницы       = 994—997
|isbn           = 5-85270-310-9
}}</ref>.

Рәсәйгә спирт беренсе мәртәбә 1386 йылда килтерелә. «Аква вита» исеме менән спиртты генуэз илсәләре Бөйөк кенәз һарайына килтерә<ref>{{cite web
 | author        = Похлёбкин В.В.
 | url           = http://vkus.narod.ru/vodka/vodka_01.htm#t_08
 | title         = Терминология русских спиртных напитков в XIV – XV веках
 | work          = История водки
 | publisher     = vkus.narod.ru
 | accessdate    = 2009-08-25
 | archiveurl    = http://www.webcitation.org/616OR2HfN
 | archivedate   = 2011-08-21
}}</ref>.

1661 йылда инглиз химигы  [[Бойль Роберт|Роберт Бойль]] ағасты ҡыуыу ысулы менән метанол спирты алыуға ирешә<ref>{{книга|автор=Myers R. L.|заглавие=The 100 Most Important Chemical Compounds: A Reference Giude|издательство=Greenwood Press|год=2007|pages=174|isbn=978-0-313-33758-1}}</ref>. Рус химигы Т. Е. Ловиц уның [[һыу]]ҙыға иремәһенән абсолют этил спиртын алыу ысулын өйрәнә<ref name="ch-et" /><ref>{{книга|автор=Forbes R. J.|заглавие=A Short History of the Art of Distillation: From the Beginnings Up to the Death of Cellier Blumenthal|издательство=Brill|год=1970|страницы=107—108}}</ref>.

[[1842 йыл]]да немец химигы Я.Г. Шиль спирттарҙың гомологик рәте булыуы тураһында яҙа, әммә ул рәтте  '''C<sub>2</sub>H<sub>2</sub>''' тип яҙып яңылыша. Ике йылдан һуң  химик Шарль Жерар дөрөҫ гомологик айырманы '''CH<sub>2</sub>''' билдәләй һәм ул ваҡытта билдәһеҙ булған пропанол спирты булыуы тураһында яҙа]<ref name="soloviev">{{книга
|автор          = Соловьев Ю. И.
|заглавие       = История химии: Развитие химии с древнейших времен до конца XIX в. Пособие для учителей
|издание        = 2-е изд., перераб
|место          = М.
|издательство   = «Просвещение»
|год            = 1983
|страницы       = 32, 174-175, 240
}}</ref>.  [[1850 йыл]]да инглиз химигы Александр Вильямсон алкоголят реакцияһын тикшереп, этил спирты һыу молекулаһында бер водород атомы гидроксиль төркөмгә алышынған сығарылма булыуы тураһында яҙа һәм эксперимент ысулы менән '''C<sub>2</sub>H<sub>5</sub>OH''' формулынһын раҫлап ҡуя<ref name="figur">
{{книга
|автор          = Фигуровский Н. А.
|заглавие       = История химии: Учеб. пособие для студентов пед. ин-тов по хим. и биол. спец
|место          = М.
|издательство   = «Просвещение»
|год            = 1979
|страницы       = 132, 145, 176
}}</ref>. 

== Иҫкәрмәләр ==
; Комментарии
{{примечания|group=К}}


{{примечания|2}}

== Әҙәбиәт ==

# {{ВТ-ЭСБЕ|Спирты}}
# {{книга
|заглавие       = Высшие жирные спирты (области применения, методы производства, физико-химические свойства)
|ответственный  = Под редакцией С. М. Локтева
|место          = М.
|издательство   = «Химия»
|год            = 1970
|страниц        = 329
}}
# {{cite web
 | author        = Курц А. Л., Брусова Г. П., Демьянович В. М.
 | authorlink    = 
 | datepublished = 1999
 | url           = http://www.chem.msu.ru/rus/teaching/brusova/welcome.html
 | title         = Одно- и двухатомные спирты, простые эфиры и их сернистые аналоги
 | work          = Учебные материалы. Органическая химия
 | publisher     = ChemNet. Химический факультет МГУ
 | accessdate    = 2010-07-10
 | archiveurl    = http://www.webcitation.org/616PBP7xo
 | archivedate   = 2011-08-21
}}
# {{книга
|автор          = Маркизова Н. Ф., Гребенюк А. Н., Башарин В. А., Бонитенко Е. Ю.
|заглавие       = Спирты
|место          = СПб.
|издательство   = «Фолиант»
|год            = 2004
|страниц        = 112
|серия          = Токсикология для врачей
|isbn           = 5-93929-089-2
|тираж          = 
}}
# {{книга|автор=Реутов О. А., Курц А. Л., Бутин К. П.|заглавие=Органическая химия|издание=3-е изд.|место=М|издательство=Бином. Лаборатория знаний|год=2010|том=2|isbn=978-5-94774-614-9|ref=Реутов и др.}}
# {{cite web
 | url         = http://base.safework.ru/iloenc?d&nd=857300029&prevDoc=857300029&spack=110LogLength%3D0%26LogNumDoc%3D857300024%26listid%3D010000000100%26listpos%3D3%26lsz%3D40%26nd%3D857300024%26nh%3D1%26
 | title       = Спирты
 | work        = Энциклопедия по охране и безопасности труда. Том IV. Раздел XVIII. Справочники. Обзор химических соединений
 | publisher   = Институт промышленной безопасности, охраны труда и социального партнерства
 | accessdate  = 2010-12-27
 | archiveurl  = http://www.webcitation.org/616PCBm5B
 | archivedate = 2011-08-21
}}
{{refend}}

== Һылтанмалар ==
{{Wiktionary|:ru:спирт}}
* {{ВТ-ЭСБЕ|Алкоголи}}
* {{cite web
 | url         = http://school-collection.edu.ru/catalog/rubr/528b6fb1-98e4-9a27-5ae1-2f785b646a41/23867/?interface=pupil&class=53&subject=31
 | title       = Спирты. Фенолы
 | work        = Органическая химия. Видеоопыты
 | publisher   = Единая коллекция цифровых образовательных ресурсов
 | accessdate  = 2010-07-06
 | archiveurl  = http://www.webcitation.org/616PD0rm1
 | archivedate = 2011-08-21
}}

[[Категория:Спирттар]]