Сыңғыҙхан битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Хаким
|вазифа            =
|ил               = 
|исем                  =Сыңғыҙхан
| тәртип              =
|ҡатындар-тәртибе       =
|портрет              = YuanEmperorAlbumGenghisPortrait.jpg
|имза              = Сыңғыҙхан, Темуджин
|хакимлыҡ башланғысы    = 1206 йыл
|хаҡимлыҡ тамамланыуы = 1227 йыл, 18 август
|вариҫ = Удегей
|башҡа титулдар         = хан, ҡаған
|тыуған ваҡыты = 1162 тирәһе
|тыуған урыны      = Бурхан Халдун тауы, Монголия
|үлем ваҡыты =  1227 йыл, 18 август
|никах              = Борте<br />Хулан<br />Есуген<br />Есуй<br />һ.б.
|балалар                 = Жуси<br />Сығатай<br />Удегей<br />Тулуй<br />һ.б.
|династия             = Боржигин
|ата                 = Есугей
|әсә                 = Оэлун
}}
'''Сыңғыҙхан''' ([[монгол теле]]ндә — ''Чингиз хаан'', үҙ исеме — ''Темуджин''; [[1162]] йылдар тирәһе — [[1227]] йылдың 18 авгусы) — донъя тарихында иң ҙур империя — [[Монгол империяһы]]н нигеҙләүсе.

Темуджин [[төньяҡ]]-[[көнсығыш]] [[Азия]]ның күсмә ҡәбиләләрен берләштереп, Сыңғыҙхан исемен алғандан һуң, сит илдәрҙе баҫып алыу сәйәсәтен башлай. Үҙ ғүмере эсендә ул Азияның күпселек өлөшөн баҫып алыуға өлгәшә.

== Бала сағы һәм ғаиләһе ==

=== Тыуыуы ===
Темуджин [[1162]] йылдар тирәһендә [[монголдар|Монгол]] ҡәбиләһендә [[Бурхан Халдун]] тауы, [[Онон]] һәм [[Керулен]] йылғалалары эргәһендә, [[Монголия]]ның хәҙерге баш ҡалаһы [[Улан-Батор]]ҙан йыраҡ түгел урында тыуа. [[Монгол тарих китабы]] буйынса, ул ҡулында ҡан төйөрө менән тыуа, был уның киләсәктә ҙур юлбашсы булыуына ишара була. Уның атаһы [[Есугей]] — [[тайчиуттар|тайчиут]] ҡәбиләһе [[нойон]]дарының береһе — һәм әсәһе [[Оэлун]]дың тәүге улдары була.

=== Ғаиләһе ===
Темуджиндың атаһы яғынан туғандары — [[Хабул хан]], [[Амбахай]], [[Хотол хан]] — монгол ҡәбиләһенең хандары була. 1161 йылда, [[Цзинь династияһы]] — ул ваҡытта Азияла иң ҡеүәтле империя [[Ҡытай]]ҙа хаким иткән династия — үҙ ҡурсауын монголдарҙан татарҙарға күсергәс, татарҙар Хабул ханды үлтерә. Сыңғыҙҙың атаһы Есугей (Боржигиндарҙың нойоны, Амбахай һәм Хотол хандың ҡустыһы) Монгол ҡабиләләренең юлбашсыһы булып ҡалҡып сыға, әммә уның хакимлығына Амбахайҙың тура вариҫы [[тайчиут]]тар ҡаршы сыға.

=== Бала сағы ===
9 йәшлек сағында Темуджин атаһы менән унгират ҡәбиләһенә, буласаҡ ҡатыны [[Борте]]ның ғаиләһенә бара. Унгират ерҙәренән кире ҡайтҡан ваҡытта, уның атаһы оҙаҡ ваҡыт дауамында дошманлашҡан күрше татарҙар тарафынан ағыулана. Есугейҙың ырыуы йәш ырыу башлығының хакимлығын таныуҙан баш тарта, уларҙың малын ҡыуып, ғаиләһен ташлап китә. Оэлун балалары менән далала бөтөнләй яҡлауһыҙ ҡала.

Темуджин һәм уның ғаиләһе бер нисә йыл бик ярлы, төрлө емештәр менән, Темуджин һәм уның ағалары, ҡустылары ара-тирә һунарҙар ваҡытында алып ҡайтҡан ваҡ йәнлектәр менән туҡланып йәшәй.

1182 йылда Темуджин ғаиләһенең йыраҡ туғаны [[Таргутай-Кирилтух]], Есугей үлгәндән һуң, уның ерҙәренә хужа булып ала. Ә Темуджинды, үс алыуынан ҡурҡып, әсирлеккә ала һәм үҙенең ҡоло итә. Темуджиндың муйынына баш өсөн урын ҡалдырып, ике таҡтаны ҡуша бәйләп кейҙерәләр. Әммә Темуджин һаҡсыһы, [[Чилаун]]дың (һуңынан ул Сыңғыҙхандың ғәскәр башлыҡтарының береһе булып китә) атаһы ярҙамы менән, байрам ваҡытында ҡоллоҡтан ҡаса, үҙен ҡыуып килгән һыбайлыларҙан йылғала ҡаялар аҫтында йәшенеп ҡала.

Шул йылдарҙа Сыңғыҙхандың буласаҡ тоғро дуҫтары [[Джелме]] һәм [[Боорчу]] уға ҡушыла.

== Берләштереү сәйәсәте ==
[[Урта Азия]] халҡы Темуджин йәшәгән осорҙа бер нисә [[ҡәбилә]]гә бүлгеләнгән була. Йыш ҡына был ҡәбиләләр бер береһенә ҡаршы [[барымта]]лар, [[ҡарымта]]лар менән барып, бер-береһен талар була.

Темуджиндың әсәһе [[Оэлун]] уны ҡырыҫ шарттарҙа тере ҡалырға өйрәтә, Монголияның сәйәси хәле менән таныштыра, башҡа ҡәбиләләр менән берлек кәрәклеген дә аңлатыусы була, әсәһенең һабаҡтары уның ҡәбиләләрҙе берләштереү сәйәсәтен башлауына булышлыҡ итә.

16 йәштәр тирәһендә, Темучин үҙенә йәрәшелгән Бортеға өйләнә. Уларҙың өйләнешеүенән һуң күп тә үтмәй, Бортены [[меркеттәр]] урлай һәм ул меркет һуғышсыларының береһенә ҡатынлыҡҡа бирелә. Темуджин ҡатынын ҡайтарыу өсөн ярҙам һорап, [[кирәйҙәр]] ханы, атаһының туғандаш дуҫы — [[анда]]һы [[Ван-Хан|Тоорилға]] бара. Тоорил үҙенең ҡәбиләһенән 20 000 һуғышсы йыя һәм шулай уҡ Темуджиндың баласаҡ дуҫы — андаһы, был ваҡытҡа [[джарджираттар|джарджират]] ҡәбиләһенең ханына әйләнгән [[Джамуха]]ны саҡыра. Был йыйылма ғәскәр меркеттәрҙе ҡыйрата һәм Темуджин ҡатынын әсирлектән ҡотҡара. Бортеның улы [[Жуси]] тыуғандан һуң, уның атаһы Темуджин булыуында күптәр, шул иҫәптән Темуджин үҙе лә шикләнә. Шулай ҙа, Темужин артабан, йола буйынса, бер нисә ҡатын алғас та, Борте уның төп ҡатыны булып ҡала.

Темуджин Тоорил хан менән берләшкәндән һуң, ҡеүәт йыя башлай. Уның [[нүкәр]]ҙәре ла, малдары ла ишәйә. Меркеттәргә ҡаршы яуҙан һуң Джамуха менән Темуджин берҙәм [[урҙа]]ла йәшәй башлай, әммә оҙаҡ та тормай, Темуджин үҙенең нүкәрҙәре менән айырылып китә. Был ваҡытта Джамуханың ҡайһы бер нүкәрҙәре лә Темуджинға ҡушыла. Был андаларҙың аралары боҙолоуына сәбәпсе була.

Джамуха менән Темуджиндың тәүге бәрелешенә Джамуханың ҡустыһы Тайчарҙың ултерелеүе һылтау була. Тайчар дуҫтары менән Темуджин көтөүенән аттарҙы ҡыуып алып китергә маташа, был ваҡытта көтөүселәрҙен береһе Тайчарҙы [[уҡ]] менән атып үлтерә. Джамуха Темуджиндан ҡустыһының үлтереүсеһен уға биреүен талап итә, һәм кире яуап алып, яу менән килә. Был яу ваҡытында Темуджин еңелә һәм уның ғәскәре ярайһы ғына хәлһеҙләнә.

Унан һуңғы яуҙа — [[1196]] йылда Тоорил хан менән берлектә, [[Ҡытай]]ҙан Цзинь ғәскәренә ҡушылып, татарҙарға ҡаршы барғанда, улар татарҙарҙы ҡыйратып, мул табыш алып ҡайтыуға өлгәшә. Цзинь хакимдары татарҙарҙы еңеү хөрмәтенә Темуджинға ҡытай титулы — Джаутхури, Тоорилға Ван титулын бирә. Темуджин үҙенең Ҡытай хакимдарынан алған титулын бер тапҡыр ҙа ҡулланмай, Тоорил иһә был яуҙан һуң Ван-Хан исемен йөрөтә.

1197—1198 йылдарҙа Тоорил менән Темуджиндың аралары боҙола башлай. Шул йылдарҙа көнсығыш Монголияның ҡеүәтле [[наймандар|найман]] ҡәбиләһе ханы Инанча хан үлеп китә, хандың ике улы Буйрук хан һәм Таян хан араһыда вариҫлыҡ өсөн ыҙғыш ҡуба. Ошо ыҙғыштан файҙаланып, Ван-Хан, Джамуха, Темуджин Буйрук ханға ябырыла һәм уның ғәскәрен ҡыйрата, тик кире ҡайтҡан саҡта, найман ғәскәре юлдарын ҡамай. Иртән яу асырға һөйләшәләр, әммә, Джамуха менән Ван-Хан, Темуджиндың найман ғәскәрҙәренән ҡырылыуын теләп, төндә Темуджиндың ғәскәрен ҡалдырып ҡаса. Темуджин был хәйләне аңлап ҡала, яу асмайынса, сигенә һәм эҙен яҙҙыра. Найман ғәскәрҙәре, Темуджинды эҙәрлекләү урынына, Ван-Ханға ябырыла. Ван-Хан, ауыр яуҙы күтәрә алмай, ярҙам һорап Темуджинға мөрәжәғәт итә. Темуджин Тоорилға ярҙам итә.

[[1200]] йылда Ван-хан менән Темуджин [[тайчиуттар]]ға ҡаршы поход ойоштора. Тайчиуттарға ярҙамға меркеттәр килә, әммә еңеү Темуджин менән Ван-Хан ғәскәре яғында була, ә тайчиут ҡәбиләһе башлыҡтары, күп кешеләрен ҡалдырып, ҡаса. Был яу ваҡытында Темуджин уҡ менән яралана. Яуҙан һуң Темуджин ғәскәренә ҡушылырға теләгән яугирҙарҙың береһе нәҡ ул ханды яралауын таный, бының өсөн ул Темуджиндан [[Джебе]] — Уҡ исемен ала. Артабан ул хандың иң тоғро нүкәрҙәренең береһенә әйләнә.

[[1201]] йылда татар, тайчиут, меркет, [[ойраттар|ойрат]] һәм башҡа ҡәбиләләрҙән йыйылған ҡоролтай Темуджинға ҡаршы берләшеп көрәшергә ниәтләп, [[ҡоролтай]] йыя, был ҡоролтай Джамуханы хандарҙың ханы — [[гурхан]] итеп һайлай. Тик Темуджинға ҡаршы яуҙа был берләшкән ғәскәр ҡыйратыла, ә еңелгән ғәскәр башлыҡтары Джамуханы гурхан итеп таныуҙан баш тарта.

[[1202]] йылда Темуджин күптәнге дошмандары — татарҙарға ябырыла. Ҡаты яуҙан һуң татарҙар ҡыйратыла, атаһын, олатаһын үлтереүсе ҡәбиләнән Темуджин аяуһыҙ үс ала — ул ҡәбиләне бөтөнләй юҡҡа сығарырға бойора. Һөҙөмтәлә, татарҙар ҡәбиләһенең йәше-ҡарты, ҡатын-ҡыҙҙар — барыһы ла үлтерелә.

Тоорилдың улы Нилх Темуджиндың ҡеүәте үҫә барыуынан һәм уның атаһы менән йылы мөнәсәбәттә булынынан көнләшә. Ул кирәй ханлығы үҙенә түгел, Темуджинға бирелеүенән ҡурҡып, атаһын Темуджинға ҡаршы көйләй. Ван-Хан ҡыҙын Темуджиндың оло улы Джучиға бирергә риза булмауы ике хан араһы тулыһынса өҙөлөүгә һәм хатта араларында һуғыш тоҡаныуға килтерә. Тоорил Темуджиндың сәйәсәтен күптән ҡабул итмәй килгән Джамуха менән берләшә. Башта еңелеп, ҙур юғалтыуҙарға тарыһа ла, Темуджин тиҙ арала көс йыйып, Джамуха менән Тоорил ғәскәренә көтөлмәгәндә ябырыла. Шулай итеп, Тоорил еңелә, ә Джамуха ҡасып өлгөрә. Был һуғыштан һуң кирәй ҡәбиләһе тулыһынса тар-мар ителеп, юҡҡа сыға.

Артабан Темуджинға [[наймандар|найман]] ҡәбиләһенән ҡурҡыныс янай — Джамуха һәм уның яҡлылары уларҙан яҡлау таба. Найман башлығы Таян хан Темуджинды юҡ итеп, монгол далаларында берҙән-бер ҡеүәтле көс булырға ниәтләй, Темуджин, быны күҙаллап, наймандарға ябырыла. Ҡаты яуҙан һуң наймандар еңелә, ә Джамуха яу барышында уҡ наймандарҙың еңелеүен һиҙемләп, ғәскәре менән ҡаса. Шул уҡ йылда Темуджин ғәскәре меркеттәрҙе ҡыйрата.

Бер нисә яуҙан һуң, [[1206]] йылда Джамуханы үҙ кешеләре Темуджинға тотоп бирә. Темуджин Джамухаға ҡайтанан дуҫлыҡ тәҡдим итә һәм үҙенең яғына сығырға әйҙәй. Джамуханы һатҡан кешене ул үлтерергә бойора — үҙенең ғәскәренә ул һатлыҡтарҙы ҡабул итмәй. Джамуха, күк йөҙөндә бер генә Ҡояш балҡый ала, тигән һүҙҙәр менән, Темуджиндың берләшеү тәҡдименән баш тарта һәм үҙен Темуджин үҙ ҡулдары менән ҡанһыҙ үлтереүен һорай. Монгол ҡанундары буйынса, Темуджин уны ҡан ҡойоуһыҙ, умыртҡа һөйәген һындырып үлтерә.

Шулай итеп, Темуджин монгол далаларында берҙән-бер хан булып ҡала, даланың меркет, найман, [[уйғурҙар|уйғур]], кирәй, татар һәм башҡа ҡәбиләләре уға буйһондорола. Был оҙаҡ йылдар бер-береһе менән дошманлашып, Ҡытай династиялары тарафынан ҡыҫылып, иҡтисади тотороҡһоҙлоҡ кисергән монголдар өсөн оло уңыш була. Артабан монгол хандары Ҡоролтайында Темуджин Сыңғыҙхан тип иғлан ителә.

== Сит илдәрҙе баҫып алыуы ==

=== [[Көнбайыш]] Си Ся династияһы ===
1206 йылда Сыңғыҙхан [[Монгол империяһы]]н нигеҙләгән ваҡытҡа, уның [[көнбайыш]] күршеһе — Көнбайыш [[танғуттар|танғут]] Си Ся династияһы, [[көнсығыш]] һәм [[көньяҡ]]тан [[төньяҡ]] Ҡытайҙа хакимлыҡ иткән һәм быуаттар дауамында монгол ҡәбләләрен үҙ хакимлығы аҫтында тотҡан [[Цзинь династияһы]] була.

Темуджин иң беренсе нәүбәттә ғәскәрен монгол ерҙәренә яҡыныраҡ торған [[Көнбайыш Си Ся]] империяһына ҡаршы алып бара. Ҡеүәтлерәк Цзинь династияһы Си Ся императорына ярҙамға килмәйәсәген ул алдан күремләй. Ысынлап та, танғуттар цзиндарҙан ярҙам һорай, ләкин уларҙың үтенестәре кире ҡағыла. Сыңғыҙхан [[1209]] йылда [[Көнбайыш]] Си Сяны баҫып ала.

=== Цзинь династияһы ===
[[1211]] йылда Сыңғыҙхан [[Цзинь династияһы]]н буйһондорорға ниәтләй. Цзинь династияһы ғәскәре башлығы тәүге мөмкинлек сыҡҡас та монголдарға ҡаршы яу асмай, хаталана. Уның урынына Цзинь ғәскәренең башлығы монгол яғына илсе ебәрә, уныһы иһә артылыштың икенсе яғында Цзинь ғәскәре тороуы тураһында әйтә. Был һуғыш ваҡытында монголдар Цзинь ғәскәренән меңләгән һуғышсыны ҡырып һала. [[1215]] йылда Сыңғыҙ Цзинь династияһының баш ҡалаһы Чжундуны (хәҙерге [[Пекин]]) ҡамап, баҫып ала һәм талай. [[Ҡытай]] императоры иленең төньяғын монголдарға ҡалдырып, баш [[ҡала]]һын [[көньяҡ]]ҡа, [[Кайфын]] ҡалаһына күсерергә мәжбүр була.

=== Ҡара Ҡытай ҡағанаты ===
Был арала [[Кучулук]] — Темуджин баҫып алып, монголдарға буйһондорған найман ханы Таян хандың улы — көнбайышҡа ҡаса һәм һәм шунда яңы көс йыя. Сыңғыҙхан [[Ҡара Ҡытай ҡағанаты|Ҡара Ҡытайҙы]] баҫып алып, Кучулукты еңеп сығырға ниәтләй. Был ваҡытҡа монгол ғәскәре унлап йылдар дауамында барған Көнбайыш Си Ся һәм Цзинь династияһына ҡаршы һуғыштан йонсоған була. Шуға Сыңғыҙ Кучулукҡа ҡаршы йәш ғәскәр башлығы [[Джебе]] етәкселеге аҫтында ике генә [[төмән]]ен ебәрә (20 000 һуғышсы).

Һуғышсыларҙың аҙлығы арҡаһында, монголдар һуғыш алымдарын үҙгәртергә мәжбүр була — улар Кучулук яҡлылар араһында ризаһыҙлыҡ ойоштора, был Ҡара Ҡытайҙы көсһөҙләндерә. Кучулук ғәскәре Ҡашҡарҙың көнбайышында монголдарҙан еңелә. Кучулук тағы ҡаса, әммә Джебенең ғәсҡәре уны ҡыуып етә һәм үлтерә. [[1218]] йылда, Ҡара Ҡытай ҡолағас, Монгол империяһы көнбайышта [[Балхаш күле]]нә тиклем киңәйеп, [[Хәрәзм империяһы]] менән сикләнә.

=== [[Тарихи Башҡортостан|Башҡорт иле]] ===
[[Тарихи Башҡортостан|Башҡорт иле]]нең монгол ханлығына инеү үҙенсәлектәре төплө өйрәнелмәгән. Был хәрәкәтте тасуирлаған бер нисә фекер йәшәп килә. Шуларҙың береһе буйынса [[Тарихи Башҡортостан|башҡорт иле]] монголдар тарафынан 1136—1242 йылдар араһында баҫып алынған. Л. Н. Гумилев фекеренсә «монгол-башҡорт һуғышы 14 йыл дауам итә… [[Башҡорт]]тар байтаҡ һуғыштарҙы еңеп сыға, һәм ниһайәт дуҫлыҡ һәм берҙәмлек килешеүе төҙөп, артабан монголдар яуына ҡушылып китә»<ref>Гумилев Л. Н. Древняя Русь и Великая Степь. с.459.</ref>. Венгр монахы Юлиандың юл яҙмаларына таянып, был ваҡиға 1220—1223 йылдар тирәһендә булыған тип иҫәпләнә. Шулай уҡ Алтын Урҙа тарихы буйынса күренекле белгес Г. А. Федоров-Давыдов [[башҡорт]]тар монгол дәүләтенә иҙ ирке менән ҡушылыуы, һәм шул арҡала тархандары һәм бейҙәре юҡ ителеүҙән ҡотолоуҙыры тураһында фараз итә. [[Үҫәргәндәр|Үҫәргән]] [[башҡорт]]тары [[шәжәрә]]һендә Мөйтән бейҙең Сыңғыҙған менән [[Иртыш]] буйында осрашыуы тасуирлана. Был ваҡиғаның аныҡ ваҡыты билдәле түгел, шулай ҙа 1219 йылдың йәйендә булған тигән фекер бар<ref>Мажитов Н. А., Султанова А. Н. История Башкортостана с древнейших времен до XVI века. Уфа. 1994. с.240-244.</ref>. [[Әхмәтзәки Вәлиди Туған]] фекере буйынса [[башҡорт]]тар монгол дәүлетенә 1207—1208 йылдарҙа ҡушылған булырға тейеш. [[Башҡортостан]] дәүлетеселеге буйынса билдәле ғалим Зөфәр Еникиев фаразлауынса, был фекерҙәр барыһы ла урынлы. Сөнки [[Иртыш]]—[[Урал]]—[[Волга]] буйында төплөнгән, күп һанлы [[башҡорт]] [[Башҡорт ырыуҙары|ырыу]]ҙарынан торған [[Тарихи Башҡортостан|Башҡорт иле]] Алтын Урҙаға үҙ ирке менән дә һәм көс ҡулланып, баҫып алынып та ҡушылған. [[Көнсығыш]]тағы [[башҡорт]] [[Башҡорт ырыуҙары|ырыуҙары]] берләшмәһе үҙ ирке менән ҡушылған булһа, [[Көнбайыш]]тағы [[башҡорт]]тар оҙаҡ ваҡыт ҡаршылыҡ күрһәтеп, [[Волга буйы Болғары]] ханлығы ҡолатылғас ҡына, монгол дәүләтенә инергә мәжбүр булғандар<ref>Еникеев З. И. Правовой статус Башкортостана в составе России: историко-правовое исследование. Уфа.2002. с. 38-39.</ref>. Сынғыҙхандың баҫып алыу сәйәсәте менән [[башҡорт]]тарҙың сәйәсәте араһындағы мөнәсәбәттең төп үҙенсәлеге булып, [[башҡорт]]тарҙың халыҡ булараҡ һаҡланып ҡалауҙары, баҫып алыусылар менән килеп төпләгән милләттәрҙе артабан [[башҡорт]]лаштыра алыуы ихтибарға лайыҡ.

=== Хәрәзм империяһы ===
Был ваҡытта Хәрәзм династияһы башында шаһ Ала әд-дин Мөхәммәт тора. Сыңғыҙхан Хәрәзм менән иҡтисади бәйләнеш тотоуҙы хуп күреп, империяға 500 кешелек каруан ебәрә. Әммә Хәрәзмдең [[Отрар]] ҡалаһы башлығы Иналха хан ҡарауанды Хәрәзмгә ҡаршы мәғлүмәт йыйырға иҫәп тотҡан монгол кешеләре тип, уға һөжүм итә. Сыңғыҙхан икенсе мәртәбә шаһтың үҙеңә илселәр ебәрә. Шаһ уларҙың береһен генә иҫән ҡалдыра, ҡалғандарының башын киҫтерә. Асыуланған Сыңғыҙхан иң ҙур баҫып алыу яуҙарының береһен башлай, был яуға ул 20 төмән — 200 000 кешене, иң оҫта ғәскәр етәкселәрен, үҙенең ҡайһы бер улдарын йыя. Хәрәзм

Сыңғыҙхандың үҙенең, ғәскәр башлыҡтарының һәм улдарының етәкселеге аҫтында монгол ғәскәре [[Тянь-Шань]] тауҙары аша үтеп, Хәрәзм ерҙәренә керә. Сыңғыҙхан ғәскәрен өс өлөшкә бүлә. Тәүге өлөшөн улы [[Джучи]] Хәрәзмдың төньяҡ-көнсығышына алып китә. Икенсе өлөшө Джебе етәкселеге аҫтында Хәрәзмдең көньяҡ-көнсығышына табан, [[Сәмәрҡәнд]] ҡалаһына табан юллана. Өсөнсө өлөшөн Сыңғыҙхан һәм [[Тулуй]] Хәрәзмдең төньяҡ-көнбайышына табан алып китә.

Шаһ үҙенең ғәскәрен бер нисә кесе өлөшкә бүлеп, төрлө ҡалаларға ебәрә. Төп ғәскәрҙең бүлгеләнеүе Хәрәзмдең еңелеүенә төп сәбәпсе була. Оҙон юлдан йонсоған монголдар оло ғәскәргә ҡаршы тороу урынына, Хәрәзмдең кесе өлөштәргә бүлгеләнгән ғәсҡәрен берәмләп тар-мар итә. Монгол ғәскәре Ортарҙы тиҙ арала баҫып ала, ҡала кешеләре ҡырыла, башлығы Иналханы Сыңғыҙ ҡолағына һәм күҙҙәренә иретелгән [[көмөш]] ҡойоп язаларға бойора. Шаһ үҙе ҡалаһынан ҡаса һәм билдәһеҙ сәбәптәр менән, империяһындағы кескәй генә утрауҙа үлә.

Монголдарҙың был яуы уғата ҡырағай алып барыла. Хәрәзмдең баш ҡалаһы Сәмәрҡәнд ҡолағас, ҡала башлыҡтары, ябай кешеләрҙе ҡалдырып, [[Бохара]]ға ҡаса. Сыңғыҙхан шаһ биләмәләрен генә түгел, ҡалаларҙы, хатта яҡын-тирәләге ауылдарҙы тулыһынса юҡ итергә бойора.

Шаһтың улы [[Джәләл әд-Дин]] атаһының ғәскәрен етәкләп, күпмелер ваҡыт монголдарға ҡаршы тора. Әммә үҙ-ара килешә алмау сәбәпле, ғәскәр тағы бүленә һәм улар, тар-мар ителеп, Бохараға тағы ҡасырға мәжбүр була. Шулай итеп, Хәрәзм империяһы юҡҡа сыға.

=== [[Грузия]] һәм [[Киев Русияһы]] ===
[[1220]] йылда, Хәрәзм ғәскәрен тулыһынса юҡҡа сығарғандан һуң, монгол ғәскәренең бер өлөшө Джебе һәм [[Сүбәдәй]] етәкселегендә көнбайыш ерҙәргә юллана. Монголдар [[Грузия]]ға баҫып инә, [[Генуя]]лағы Каффа (хәҙерге [[Феодосия]]) һәм [[Ҡырым]] ҡәлғәләрен ала. Артабан улар [[Ҡара диңгеҙ]] буйында ҡыш сыға һәм кире юлға борола. [[Мстислав Галичский]] һәм [[Мстислав III Киевский]] ғәсҡәренән торған, әммә насар ойошторолған 80 000 кешелек [[Киев Русия]]һы ғәскәре уның юлын ҡамай. Сүбәдәй [[славяндар]]ға солох тәҡдим итеп, илселәр ебәрә, әммә илселәр үлтерелә. [[1223]] йылда, [[Калка йылғаһы буйындағы яу]]ҙа Сүбәдәй ғәсҡәре күпкә ҙурыраҡ Киев ғәскәрен еңә, шул уҡ ваҡытта, [[Һамар]] ҡултығында күрше [[Волга Булғарҙары]] ғәскәренән еңелә. Хәҙер рус кенәздәре солох тәҡдим итә. Сүбәдәй кенәздәрҙе ғәфү итергә йыйынмай. Монгол ҡанундары буйынса, рус кенәздәренең алтыһы ла, шул иҫәптән Мстислав III Киевский, ҡанһыҙ үлемгә дусар ителә.

Сүбәдәй һәм Джебе был киң билдәле сәйәхәт ваҡытында бөтә [[Каспий диңгеҙе]] буйын урап үтә һәм юлында осраған бөтә ғәскәрҙе лә тиерлек ҡырып һала. Сыңғыҙхандың ейәне [[Батый]] етәкселеге аҫтында монголдар был ерҙәргә тағы килә һәм [[1237]] йылда [[Волга Булғарҙары]]н һәм [[Киев Русия]]һын баҫып алып, [[1240]] йылда кире борола.

=== [[Көнбайыш]] Си Ся һәм Цзинь династияһы менән [[һуғыш]] ===
Монгол ғәскәренең төп көсө Сыңғыҙхан һәм уның ғәскәр башлыҡтары менән [[Хәрәзм империяһы]]на ҡаршы яу башлағас, [[Көнбайыш]] Си Ся Цзинь менән монголдарға ҡаршы берләшә. Улар Хәрәзмгә иғтибарын йүнәлткән монголдар берләшкән ғәскәргә ҡаршы тора алмаҫына иҫәп тота.

1226 йылда Сыңғыҙхан танғуттарға ҡаршы яу аса. Уның ғәскәре тиҙ арала танғут ҡалаларын ала. Ноябрҙә Сыңғыҙ [[Һары йылғаһы]] аша үтеп, төп танғут ғәскәрен тар-мар итә. 1227 йылда Сыңғыҙхан ғәскәре танғут баш ҡалаһын юҡҡа сығара. Яңы танғут императоры тиҙ үк үҙе монголдарға буйһона, тоҡанған ҡаршылыҡҡа асыуланған Сыңғыҙхан император ғаиләһен тулыһынса язалап үлтерергә бойора.

== Сыңғыҙҙың үлеме ==
[[Файл:Genghis khan empire at his death.png|thumb|right|200px|Монгол империяһы 1227 йылда Сыңғыҙхандың үлеменән һуң]]

[[1227]] йылдың [[18 август|18 авгусында]], Цзинь династияһы һәм Көнбайыш Си Ся династияһына ҡаршы яу ваҡытында, Сыңғыҙхан үлә. Үлеменең сәбәбе аныҡ билдәле түгел. Ҡайһы бер фараздар буйынса, атынан ҡолай, икенсе фараздар буйынса, ул үпкә ауырыуынан үлә. Ҡайһы бер [[йылъяҙма]]лар әйтеүенсә, ул танғуттарға ҡаршы яу ваҡытында үлтерелә.

Сыңғыҙхан үҙен үҙ ҡәбиләһе ҡанундары буйынса, йәшерен ерләүҙәрен һорай. Үлеменән һуң уның кәүҙәһен [[Монголия]]ға, фараздар буйынса, тыуған урынына ҡайтаралар.

== Сыңғыҙхан һәм Монгол империяһы ==
[[Файл:Genghiskhantraditional.svg|100px|thumb|Иҫке монгол имләһендә яҙылған Сыңғыҙхан исеме]]
Сыңғыҙхан дәүерендә һәм унан һуң Монгол ерҙәрендә ул сығарған закондар йыйынтығы — [[Яса]] хөкөм итә. [[Монгол империяһы]] үҙенең ҙурлығы арҡаһында милләттәрҙең, мәҙәниәт, диндәрҙен күп төрлөләрен үҙ эсенә һыйҙыра, [[шаманизм]]дан башҡа диндәр ҡыҫырыҡланмай ғына түгел, Сыңғыҙхан хатта [[буддизм]], [[даосизм]] кеүек диндәр менән үҙе лә ҡыҙыҡһына. Баҫып алыу яуҙары ваҡытында дини йорттарҙы таларға рөхсәт ителмәй, дин әһелдәре, уҡытыусылар яһаҡ түләүҙәрҙән азат ителә. Наймандарҙы баҫып алғандан һуң ул уҡыу — яҙыу менән ҡыҙыҡһына, үҙенең улдарына һәм ейәндәренә уҡытыусылар итеп найман кешеләрен тәғәйенләй.

Быуаттар буйына Сыңғыҙхан исеме монгол, төрөк халҡы араһында бөйөк еңеүсе, монгол дәүләтен ойоштороусы булараҡ ололап телгә алына, ә монгол ғәскәре үткән рус ерҙәрендә һәм Ираҡ, Иран кеүек илдәрҙә ул ҡан ҡойоусы, ҡыйратыусы булараҡ хәтерҙә ҡалған.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

Йкяыинкйяыв и ссылку
Йкеяыйкиняыйки
Йкемявывмиияыв
Йкениплдыявчмикней
Йкяыинк

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==

* [[Дәфтәре Сыңғыҙнамә]]

== Һылтанмалар ==
{{refbegin|2}}
* [http://kitap.net.ru/batulla/4.php Батулла. Чингис-хан] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110625131906/http://kitap.net.ru/batulla/4.php |date=2011-06-25 }}
* [http://gumilevica.kulichki.net/HD/ Эренжен Хара-Даван «Чингисхан как полководец и его наследие»]
* [http://vostlit.narod.ru/Texts/rus10/Sokr_skaz/pred.htm Сокровенное сказание монголов. Улан-Удэ, 1990]
* [http://lib.ru/HIST/KALASHNIKOW/ Исай Калашников. Жестокий век: роман]
* [http://rulers.narod.ru/genghis/genghis.htm Всемирная история в лицах. Чингисхан — основатель и великий хан Монгольской империи]
* [http://sumbur.n-t.org/lc/il/ch.htm Сумбур. Личности. Чингисхан] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080820022708/http://www.sumbur.n-t.org/lc/il/ch.htm |date=2008-08-20 }}
* [http://www.2day.ru/12001-show.asp Чингисхан. Биография] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071023062146/http://www.2day.ru/12001-show.asp |date=2007-10-23 }}
* [http://www.world-history.ru/persons/902.html Всемирная История. Чингисхан] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100305155129/http://www.world-history.ru/persons/902.html |date=2010-03-05 }}
* [http://www.history.kz/names.php Биографии знаменитых личностей] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091228030257/http://www.history.kz/names.php |date=2009-12-28 }}
* [http://gumilevica.kulichki.net/debate/Article07.htm Дмитрий Песков «Русь и монголы. „Железный век“ русской истории»]
* [http://www.lants.tellur.ru/history/skrynnikov/skr21.htm Скрынников Р. Г. Монгольское нашествие] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100710005115/http://www.lants.tellur.ru/history/skrynnikov/skr21.htm |date=2010-07-10 }}
* [http://www.magister.msk.ru/library/history/solov/solv03p2.htm Соловьев С. М. История России с древнейших времён] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180825161101/http://magister.msk.ru/library/history/solov/solv03p2.htm |date=2018-08-25 }}
* [http://www.msclub.ce.cctpu.edu.ru/karamzin/kar03_08.htm Карамзин Н. М. История государства Российского] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080111020659/http://www.msclub.ce.cctpu.edu.ru/karamzin/kar03_08.htm |date=2008-01-11 }}
* [http://www.rulex.ru/01240232.htm Русский биографический словарь]
* [http://tomovl.ru/century13.html Завоевание Руси татаро-монголами. Интерактивная карта]
* [https://web.archive.org/web/20020907165009/http://hronos.km.ru/biograf/chingis.html Основные моменты жизни Чингисхана]
* [http://www.vokrugsveta.ru/popup/vs/?item_id=2664 Кузнец степной морали]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* [http://www.vokrugsveta.ru/popup/vs/?item_id=2709 Темучин — каратель неразумных]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* [http://www.vokrugsveta.ru/popup/vs/?item_id=49 Правила боя]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* [http://www.vokrugsveta.ru/popup/vs/?item_id=23 Монгольское иго за Китайской стеной]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* [http://www.base-juniper.org/?q=node/1089 Коллекция 200 азиатских портретов Чингисхана] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150206201149/http://base-juniper.org/?q=node%2F1089 |date=2015-02-06 }}
* [http://barabass.ru/26.php Чингисхан на среднеазиатской миниатюре: Чингиз-хан принимает своих сыновей на берегу реки Сырдарьи] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091114125723/http://barabass.ru/26.php |date=2009-11-14 }}
* [https://cyrillitsa.ru/history/124531-kem-byl-chingiskhan-po-nacionalnosti-2.html  Ярослав Бутаков. Кем был Чингисхан по национальности? Сайт «Кириллица», 2019, 10 ноября]{{ref-ru}}{{V|20|11|2019}}
{{refend}}

{{Һайланған мәҡәлә|Дәүләт эшмәкәре}}

[[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]]
[[Категория:Монголия шәхестәре]]
[[Категория:Сыңғыҙхан]]
[[Категория:Урта быуаттар ғәскәр башлыҡтары]]
[[Категория:Монголия ғәскәр башлыҡтары]]
[[Категория:Боржигиндар]]
[[Категория:Илаһилаштырылған монархтар]]
[[Категория:Ҡытай тарихы]]
[[Категория:Ҡаҙағстан тарихы]]
[[Категория:Туғанын үлтереүселәр]]