Тайвань (утрау) битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Остров
| Название              = Тайвань
| Национальное название = zh/台灣, 臺灣, 台湾/zh2/Táiwān
| Изображение           = Taiwan_NASA_Terra_MODIS_23791.jpg
| Подпись изображения   = Тайвань спутник фотоһы
| Координаты            = 23/46/N/121/0/E
| CoordScale            = 
| Акватория             = Тымыҡ океан
| Регион                = 
| Позиционная карта     = Китайская Народная Республика
| Площадь               = 36178
| Наивысшая точка       = 3952
| Население             = 23593794
| Год переписи          = 2019
| Страны                = Тайвань-КНР
| Позиционная карта 1   = Ҡытай Республикаһы
}}

'''Тайвань''' ({{Ҡытайса|台灣/臺灣|台湾|Táiwān}} [[пиньинь]]<span> </span>''Táiwān''; колониаль атамаһы — ''Формоза'' «гүзәл утрау») — [[Тымыҡ океан]]дағы утрау, Ҡытай материгының көнсығыш ярынан 150 км алыҫлыҡта, унан Тайвань боғаҙы менән айырыла. Географик координаталары үҙәге — 23,5° с. ш., 121° в. д. Утрауҙы [[төньяҡ тропик]] киҫеп үтә.

Тайвань һәм уның тирә-яғындағы утрауҙар өлөшләтә танылған Ҡытай Республикаһы (бөтә Ҡытайға дәғүә итеүсе de -юре)<ref>{{Cite web|url=https://english.president.gov.tw/Page/94|title=Конституция Китайской Республики (статья 4 главы I).|access-date=2021-07-14|archive-date=2020-10-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20201023000233/https://english.president.gov.tw/Page/94|deadlink=no}}</ref>тарафынан контролдә тотола, шуға ла был дәүләтте йыш ҡына «Тайвань» тип атайҙар. Утрауҙа Ҡытай Халыҡ Республикаһы үҙ хоҡуҡтарын белдерә, улар күҙлегенән ҡарағанда Тайвань ҠХР-ҙың шул уҡ исемдәге административ берәмеге составына инә. Иң ҙур агломерация — Синьбэй<ref name="БЭ.">[https://bigenc.ru/geography/text/4179391 Большая российская энциклопедия / Тайвань] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20221002135827/https://bigenc.ru/geography/text/4179391 |date=2022-10-02 }}</ref>.

== Этимологияһы ==
Тайвань. географик атамаһы XVII быуат тирәһендә, утрауҙы голландтар һәм [[Испандар|испандар]] баҫып алғас, халыҡ-ара ҡулланылышта барлыҡҡа килә. «Тайвань» һүҙенең килеп сығышының ике версияһы бар.

Уларҙың береһе буйынса, беренсе голланд тораҡ пункты Зеландия фортынан алыҫ түгел Сирайя ҡәбиләһенең аборигендары йәшәгән. Уларҙың телендә был урын ''Тайоан'' тип аталған.Һуңыраҡ Ҡытай колонистары атаманы үҙҙәренсә алмаштыра — «Да Юань», йәғни «Ҙур түңәрәк» тигәнде аңлата. Голландтар транскрипцияларында ''Taioan'' һәм ''Dayuan'', да, шулай уҡ башҡа варианттар ҙа бар. Яйлап был иң үҫешкән райондың атамаһы дөйөм утрауҙа ҡулланыла башлай һәм хәҙерге Тайвань топонимына әүерелә.

Икенсе версия алдағы версия менән киҫешә.. Боронғо һәм [[урта быуаттар]]ҙа Ҡытайҙа утрауҙа атаманың бер нисә варианты булған. Ләкин XVIII быуат аҙағынан Ҡытай сығанаҡтарында «Тайвань» топонимы өҫтөнлөк итә. Утрауҙа караптар өсөн уңайлы ҡомло ҡултыҡ булған. Ҡытай телендә тай — «платформа, яҫы бейеклек» һәм вань — «ҡултыҡ».

Бынан тыш, көнбайыш картографияла португал телендәге Формоза (порт) исеме өҫтөнлөк итә. Формоза — матур утрау). Тарихи контекста Формоза топонимы Тайвань хәҙерге заманға ҡарай. Формозиандарҙы ҡайһы берҙә утрауҙың австронезия аборигендары тип атайҙар. Формоза — хайуандарҙың, ҡоштарҙың, балыҡтарҙың, бөжәктәрҙең һәм үҫемлектәрҙең эндемик төрҙәре, улар тик Тайванда ғына йәшәй<ref>[https://towards-to-taiwan.com/index.php?option=com_content&view=article&id=52:-lr-lq&catid=37:faq&Itemid=67 Навстречу Тайваню / Каково происхождение географических названий «Тайвань» и «Формоза»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20221002140655/https://towards-to-taiwan.com/index.php?option=com_content&view=article&id=52:-lr-lq&catid=37:faq&Itemid=67 |date=2022-10-02 }}</ref>.

== Географик ҡылыҡһырланма ==
Утрауҙың яр буйы төньяҡта [[Көнсығыш Ҡытай диңгеҙе]], көньяҡта [[Көньяҡ Ҡытай диңгеҙе]] һәм [[Филиппин диңгеҙе]], көнсығышта [[Тымыҡ океан]] менән йыуыла.

Утрау төньяҡтан көньяҡҡа табан 394 км һуҙылған, киңлеге яҡынса 140 км, майҙаны 35 834 км².

Ярҙары аҙ ғына йырғыланған, көнсығышы — текә, көнбайышы — һөҙәк. Яр буйы һыҙатының оҙонлоғо — 1566 км.

Утрау буйлап урман менән ҡаплаған Тайвань тауҙары һуҙылған (иң бейек нөктәһе — Юйшань тауы, 3952 м); төньяҡта — юҡҡа сыҡҡан вулкандар төркөмө, көнбайышта — яр буйы тигеҙлеге (бында утрау халҡының 90 проценты йәшәй)<ref name="БЭ." />.

=== Климаты ===
[[Файл:Checheng-beach.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3a/Checheng-beach.jpg/220px-Checheng-beach.jpg|мини|Яр буйы утрауҙары]]
Төньяҡта климаты субтропик, көньяҡта — тропик муссон. Тигеҙлектә яуым-төшөм күләме — 1500—2500 мм, тауҙарҙа 5000 мм-ҙан ашыу. Август һәм сентябрь айҙарында тайфундар йыш була.

Тайванда ямғырҙар миҙгеле июндән авгусҡа тиклем дауам итә. Утрауҙың төньяҡ өлөшөнә йыл дауамында юғары болотлолоҡ хас. Көньяҡта ямғырҙар ваҡытында йыллыҡ яуым-төшөмдөң 90 проценты яуа<ref name="Э.">[https://www.krugosvet.ru/enc/istoriya/TAVAN.html Энциклопедия «Кругосвет» Тайвань]</ref>.

=== Үҫемлектәре ===
Күп төрлөлөгө менән ҡылыҡһырланған дымлы тропик урмандар (3000-дән ашыу төр, шуларҙың 1500-ҙән ашыуы эндемик — шул иҫәптән Тайвань кипарисы: ''hamaecyparis formosensis'', , Каваками пихтаһы: ''Abies kawakamii'',, камфор лавры Cinnamonum cinnamonum).

Тау битләүҙәренең түбәнге өлөшөндә панданус, пальма, бамбук, лианаларҙаан торған дымлы мәңге йәшел урмандар урынлашҡан; юғарыла камфор лавр, кипарис, шыршы, пихта, ағас һымаҡ папортниктарҙан торған киң япраҡлы һәм ҡатнаш урмандар урынлашҡан.

3300 метр бейеклектә урман [[рододендрон]] ҡыуаҡлығы билбауҙары һәм бейек болондар менән алмаштырыла.

Яр буйы тигеҙлектәрен [[дөгө]], батат (татлы картуф), шәкәр ҡамышы плантациялары, [[ананас]] һ. б. баҫыуҙары биләй.

Яр буйҙарында урыны менән мангр урмандары бар<ref name="Э." />.

=== Хайуандар донъяһы ===
[[Файл:Ursus_thibetanus_formosanus_cub_on_tree.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6e/Ursus_thibetanus_formosanus_cub_on_tree.jpg/220px-Ursus_thibetanus_formosanus_cub_on_tree.jpg|мини| Формоз ҡара айыуы]]
Тау урмандарында эндемик хайуандар күп — лофура (Lophura swinhoii), ҡалын суҡышлы һайыҫҡан (Urocissa caerulea), Формоза ҡара айыуы (''Ursus'' thibetanus foreosanus), Тайвань боландары (Cervus nippon taiuanus), Тайвань сөсө һыу һөмбашы (лосось) (Oncorhynchus masou foreosanus) һәм башҡалар. Күп төрҙәргә кеше эшмәкәрлеге арҡаһында юҡҡа сығыу ҡурҡынысы янай.<gallery class="left" mode="packed">
Файл:Shoushan National Nature Park--Created by Nora.jpg|Тайвань макакы
Файл:Formosan Blue Magpie 6695.jpg|Ҡалын суҡышы зәңгәр һайыҫҡан
Файл:長鬃山羊.jpg|Тайвань серауы
Файл:Taiwan Yuhina.jpg|көрән башлы юхина 
</gallery>

=== Йылғалар ===
[[Файл:Siouguluan-River-Hualien-Ta.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/56/Siouguluan-River-Hualien-Ta.jpg/220px-Siouguluan-River-Hualien-Ta.jpg|мини|Йылға Сюгулан]]
Утрауҙа мул һыулы тау йылғалары аға, улар һуғарыу һәм гидроэнергетика өсөн ҡулланыла.

Күп һанлы тау һырттары һәм көслө яуым-төшөм Тайванда киң йылға селтәре барлыҡҡа килеүенә булышлыҡ итә. Унда яҡынса 151 ҙур һәм бәләкәй йылға бар..Иң оҙон йылғалары — Чжуошуйци (186 км), Гаопинци һәм Даньшуэ. Йылғаларҙың күбеһе ҡыҫҡа һәм шәп ағымлы; уларҙа тупһалар, шарлауыҡтар күп. Тайванда күлдәр аҙ

Туристар араһында киң билдәле булған Жиюэтань (Ай һәм Ҡояш күле), Чжуинху (Кристал таҙа күл) һәм Ляньчитаня (Лотос күле). Таулы ерҙәр арҡаһында Тайванда бик күп эҫе сығанаҡтар бар: Люйдао утрауының тоҙло эҫе шишмәһе (донъялағы өс шишмәнең береһе), Янминшань (Тайбэйҙан төньяҡ-көнсығышҡа), Цзиншань (Тайбэйҙан төньяҡ-көнсығышҡа), Гуаньцзылин (Цзяи көньяҡ-көнсығышҡа) һәм башҡа бик күп<ref name="Э." />.

=== Файҙалы ҡаҙылма байлыҡтары ===
Утрауҙың тәбиғи ресурстарына [[алтын]], [[баҡыр]], күмер, тәбиғи газ, [[эзбизташ]], мәрмәр һәм асбест ятҡылыҡтары инә.

=== Игенселек ===
Утрау территорияһының яртыһынан күберәген урман һәм ҡыуаҡтар биләй, башлыса таулы урындарҙа, 24 % — һөрөнтө ерҙәр (башлыса тигеҙлектә), территорияның 15 проценты башҡа ихтыяждарға тотонола. Территорияның 5 процентын көтөүлектәр, 1 % — күп йыллыҡ культуралар биләй.

=== Экология торошо ===
Тирә-яҡ мөхиттең иң етди проблемалары булып һауаның бысраныуы, сәнәғәт һәм канализация һыуы менән бысраныуы, эсәр һыу сығанаҡтарының бысраныуы, [[Ҡыҙыл китап]]<nowiki/>ҡа ингән хайуандарҙы законһыҙ экспортлау, шулай уҡ радиоактив ҡалдыҡтар менән бысраныу тора. Кислоталы ямғыр халыҡ һаулығына һәм урындағы урмандарға хәүеф тыуҙыра. Урындағы ғалимдар фекеренсә, кислота яуым-төшөмөнөң яртыһынан күберәге муссон осоронда Ҡытай материгынан утрауға төшә<ref name="Э." />.

=== Афәттәр ===
Утрау халҡы йыш ҡына [[ер тетрәү]]<nowiki/>ҙәрҙән һәм тайфундарҙан яфалана. 1999 йылдың 21 сентябрендә утрау үҙәгендә ер тетрәү була, һөҙөмтәлә 2 меңдән ашыу кеше һәләк була. Көслө ямғырҙар һөҙөмтәһендә һыу ташыуҙар һәм ишелмәләр шулай уҡ кеше ҡорбандарына һәм байтаҡ емереклектәргә килтерә..

2018 йылдың 6 февралендә утрауҙың төньяҡ-көнсығышында Хуалянь ҡалаһы янында 6,1 магнитудалы ер тетрәү теркәлгән<ref>{{Cite web|url=https://ria.ru/world/20180206/1514103958.html|title=На Тайване произошло землетрясение магнитудой 6,1|access-date=2018-02-07|archive-date=2018-02-06|archive-url=https://web.archive.org/web/20180206220624/https://ria.ru/world/20180206/1514103958.html|deadlink=no}}</ref>.

Япония етәкселеге вәкилдәре 2018 йылдың 6 февралендә Тайвандың Хуалянь өйәҙендәге ер тетрәүгә бәйле Тайвань етәкселегенә ҡайғы уртаҡлаша. Ҡытай сит ил эштәре министрлығы вәкиле Чжан Шуан 2018 йылдың 9 февралендә Японияның «бер Ҡытай» принцибын боҙоуы тураһында белдерә. Гэн Шуан билдәләүенсә, Ҡытай Японияны Ҡытай һәм Япония ҡул ҡуйған дүрт сәйәси документ принциптарын намыҫ менән үтәргә, хаталарын кисекмәҫтән төҙәтергә һәм Ҡытай-Япония мөнәсәбәттәренә яңы ҡаршылыҡтар тыуҙырмаҫҡа саҡыра<ref name="Э." />.

=== Милли парктары ===
Тайвань — ҙур булмаған утрау, ләкин уның флораһы һәм фаунаһының төрлөлөгөн тотоусы бер нисә төрлө экосистема бар. Тайвань тауҙары үҫемлектәр япмаһының күп төрлөлөгө менән айырылып тора. 3000-ҙән ашыу төр, шуларҙың 1500-е эндемик: акация, эвкалипт, бамбук, пальма, тайвань ҡарағайы, камфор ағасы, япон кипарисы, ҡытыршы шыршы, пихта, рододендрон һәм башҡалар. Тайвань фаунаһына 20 000-дән ашыу төр ҡырағай хайуандар һәм эндемик төрҙәр инә: Тайвань ҡара айыуы, Тайвань сыбар леопарды, Тайвань сөсө һыу һөмбашы һ.б.. Һөтимәрҙәрҙең 60 төрө: маймылдар, тупайя, тропик һуҡыр сыҡандар һ. б., ҡоштарҙың 500 төрө: павлиндар, попугайҙар, ҡош-носорогтар һ. б.), 30 төр ер-һыу,, 90 төр һөйрәлеүселәр, сөсө һыу балыҡтарының 150 төрө һәм бөжәктәрҙең 17600 төрө. Утрауҙа 17 ҡурсаулыҡ бар, уларҙа хайуандарҙың ҡайһы бер төрҙәре һаҡлана, 20 биосфера ҡурсаулығы, 9 милли парк (Янминшань, Юйшань, Тароко, Кэньдин, Сюэба, Цзиньмэнь, атолла Дунша, юга Пэнху һәм Тайцзян)<ref>{{Мәҡәлә|ссылка=https://multilingual.mofa.gov.tw/web/web_UTF-8/MOFA/glance2021-2022/2021-2022%20Taiwan%20at%20a%20Glance%20(Russian).pdf|автор=Редакторы: Джефф Ли, Эд Мун, Тори Джервис, Пэт Гао, Джим Хуан, русский текст: Алекс Ли|заглавие=Знакомьтесь: ТАЙВАНЬ|издание=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220617154040/https://multilingual.mofa.gov.tw/web/web_UTF-8/MOFA/glance2021-2022/2021-2022%20Taiwan%20at%20a%20Glance%20(Russian).pdf|archivedate=2022-06-17}}</ref>, 34 урман ҡурсаулығы (дөйөм майҙаны 452 мең гектар).


13 махсус ландшафт зонаһы булдырылған: Төньяҡ яр буйы, Төньяҡ-Көнсығыш яр буйы, Дапэн ҡултығы, Маулин, Сирая, Алишан тауҙары, Жиюэтан (Ҡояш һәм Ай күле), Юньцзяның көньяҡ яры, Пэнгху утрауҙары, Хуадундың Көнсығыш рифт үҙәне, Саншань тауҙары, Мацу утрауҙары.<gallery class="left" mode="packed">
Файл:Kenting National Park su i hsien 03.jpg| Кэньдин (милли парк)
Файл:Guanwu WenKueiHo-002.jpg|Шэйпа
Файл:Alishan Mountain.jpg|Алишань
Файл:Lushui - Wenshan trail, Taiwan (50641089477).jpg|Тароко
Файл:DSC01137 玉山群峰 WDPA 9030.jpg|Юйшань
Файл:台中湖心亭.jpg|Парк Тайчжун
</gallery>

== Тарихы ==
[[Файл:Tsou_youth_of_Taiwan_(pre-1945).jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/ca/Tsou_youth_of_Taiwan_%28pre-1945 %29.jpg/220px-Tsou_youth_of_Taiwan_%28pre-1945 %29.jpg|мини|Цоу халҡы вәкиле]]
XII быуатҡа тиклем утрау халҡы аҙ була һәм башлыса австронезия ғаиләһенең тайвань телдәрендә һөйләшеүселәрҙән тора, улар үҫеше буйынса [[неолит]] кимәлендә була.

XII быуатта Рәсми рәүештә Тайвань Фуцзянь провинцияһы составында Ҡытай составына индерелә, XIV быуаттан утрауҙа Ҡытайҙың урындағы үҙидаралығы булғанлыҡтан, утрауға ҡытайҙарҙың иммиграцияһы башлана, ауыл хужалығы һәм һөнәрселек үҫешә. Ерле халыҡ гГаошан ҡәбиләләре) таулы райондарға этәрелгән.

XVI быуат аҙағынан — XVII быуат башында Тайванға сит ил яулап алыусылары баҫып инә: япон феодалдары һәм пираттары, һуңынан португалдар утрауға Формоза (Гүзәл),<ref name="Викитека ЭСБЕ">{{ВТ-ЭСБЕ|Формоза, остров}}</ref> Көнсығыш Һиндостан компанияһынан голландтар һәм улар менән Тайванды биләү өсөн һуғышҡан испандар.

1661 йылда утрауҙы Ҡытайҙан ҡасаҡтар армияһы баҫып ала, улар [[Мин империяһы|Мин]] династияһына тоғро ҡала. Бында нигеҙ һалынған дәүләт ҡыҫҡа ваҡыт эсендә Тайвандың ҡытай халҡы 200 меңгә тиклем арта.

1683 йылда [[Цин династияһы]] утрауҙы үҙ контроле аҫтына ала, уны Ҡытай-Япон һуғышында (1894—1895) еңелгәнгә тиклем һаҡлап ҡала.

1949 йылда, Граждандар һуғышы ваҡытында Ҡытай Республикаһы хөкүмәте башлығы генералиссимус Чан Кайши ғәскәрҙәре тарафынан еңелеп, Тайванда һыйыныу урыны ала. Уның менән бергә Гоминьдан партияһы, хакимиәт һәм парламент — Бөтә Ҡытай провинциялары вәкилдәренән торған Милли йыйылыш күсеп килә. Ҡытай материгынан Тайванда ҡасаҡтарҙың дөйөм һаны яҡынса 2 миллион кеше тәшкил итә. Шул ваҡыттан алып Тайвань утрауы Ҡытай Республикаһы территорияһының төп өлөшөн тәшкил итә, шуға ла был дәүләтте йыш ҡына «Тайвань» тип кенә атайҙар.

[[ҠХР]] менән [[Ҡытай Республикаһы (Тайвань)|Ҡытай Республикаһы]] араһындағы ҡапма-ҡаршылыҡ бер нисә тапҡыр ҡораллы бәрелештәргә килтерә (ҡара: Тайвань боғаҙындағы Беренсе кризис, Тайвань боғаҙындағы Икенсе кризис), территория артиллерия утына тотола.

1970 йылдарға тиклем Ҡытай Республикаһы күпселек дәүләттәр һәм халыҡ-ара ойошмалар тарафынан бөтә Ҡытайҙың законлы власы тип таныла; мәҫәлән, 1971 йылға тиклем уның вәкиле [[Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы]]<nowiki/>нда Ҡытай урынын биләй<ref name="Э." />.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Гонконг]]

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2}}

== Әҙәбиәт ==
{{Refbegin}}
* {{Китап|год=2014|заглавие=The Republic of China Yearbook 2014|место=Taipei|ссылка=http://www.ey.gov.tw/Upload/UserFiles/YB%202014%20all%20100dpi.pdf|isbn=978-986-04-2302-0|ref={{harvid|Exec. Yuan|2014}}|автор={{Нп3|Executive Yuan}}, R.O.C.}}
{{Refend}}

== Һылтанмалар ==
{{Навигация
| Портал = Тайвань
}}

* {{ВТ-МЭСБЕ|Тайвань}}
* {{ВТ-ЭСБЕ|Формоза, остров}}
* , Construction and Planning Agency, Ministry of the Interior, Taiwan (ROC)
* , Tourism Bureau, Ministry of Transportation and communications,Taiwan (ROC)
[[Категория:Алфавит буйынса утрауҙар]]
[[Категория:Тайвань]]
[[Категория:Тымыҡ океан утрауҙары]]
[[Категория:Ҡытай Халыҡ Республикаһының автономиялы райондары]]