Тарихи Башҡортостан битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Башҡа мәғәнәләре|Башҡортостан (мәғәнәләр)}}
{{Историческая область
 |Географический регион = Көньяҡ Урал
 |Название              =  Тарихи Башҡортостан 
 |Иллюстрирование       = 
 |Подпись к иллюстрации = Тарихи Башҡортостандың 
 |Другие названия       = 
 |Экзотопонимы          =
 |Период                = IX б. - бөгөнгө көндәр
 |Локализация           =
 |Население             =

 |Площадь               =

 |В составе             = 
 |Включает              = * '''[[Рәсәй]]:''' [[Башҡортостан]], [[Татарстан]] (өлөшләтә),  [[Пермь крайы]](өлөшләтә), [[Ырымбур өлкәһе]], [[Силәбе өлкәһе]], [[Ҡурған өлкәһе]], [[Свердловск өлкәһе]] (өлөшләтә), [[Һамар өлкәһе]] (өлөшләтә), [[Һарытау өлкәһе]] (өлөштәтә)
* '''[[Ҡаҙағстан]]:''' [[Аҡтүбә өлкәһе]] (өлөшләтә), [[Ҡостанай өлкәһе]] (шул иҫәптә элекке Турғай өлкәһенең нисә төбәге) (өлөшләтә) (XVIII быуатҡа тиклем), [[Көнбайыш Ҡаҙағстан өлкәһе]] (өлөшләтә) (XIX быуатҡа тиклем)<ref>Таймаҫов С.У.Башкирско-казахские отношения в XVIII веке.-М.:Наука,2009-С.43-50 </ref>
 |Карта региона        
 |Государство-1         = [[Волга буйы Болғары]] (өлөшләтә)
 |Герб-1                = 
 |Годы-1                = 
 |Государство-2         = [[Алтын Урҙа]]
 |Герб-2                = 
 |Годы-2                = 1236-1483
 |Государство-3         =  
 |Герб-3                = [[Ҡазан ханлығы]] (өлөшләтә) [[Нуғай Урҙа]] (өлөшләтә) [[Себер ханлығы]] (өлөшләтә)
 |Годы-3                = 1483-1581
 |Государство-4         = [[Рус батшалығы]] 
 |Герб-4                = [[Файл:Herb Moskovia-1 (Alex K).svg|36px]]
 |Годы-4                = 1554—1721
 |Государство-5         = [[Рәсәй империяһы]]
*[[Ҡазан губернаһы]], [[Өфө провинцияһы]]
*[[Ырымбур губернаһы]]
*[[Иҫәт губернаһы]]  
*[[Өфө губернаһы]]   
 |Герб-5                = [[Файл:Greater Coat of Arms of the Russian Empire 1700x1767 pix Igor Barbe 2006.jpg|36px]]
*[[Файл:Coat of Arms of Kazan gubernia (Russian empire).png|36px]]
*[[Файл:Coat of Arms of Orenburg gubernia (Russian empire).png|36px]]
*[[Файл:IlshatS Isetskaia provintsia gerb.jpg|36px]]
*[[Файл:Coat of Arms of Ufa gubernia (Russian empire).png|36px]]
 |Годы-5                = 1721-1917
*1708-1744
*1744-1917
*1738-1781
*1865-1917(1920)
 |Государство-6         = [[Рәсәй Республикаһы]]
 |Герб-6                = [[Файл:Russian coa 1917 vrem.png|36px]]
 |Годы-6                = 1917
 |Государство-7         = [[Рәсәй демократик федератив республикаһы]]
 |Герб-7                = [[Файл:Flag of Russia.svg|36px]]
 |Годы-7                = 1918
 |Государство-8         = [[Башҡортостан автономияһы|Башкурдистан]]
 |Герб-8                = [[Файл:Flag of Bashkurdistan.svg|36px]]
 |Годы-8                = 1917-1919
 |Государство-9         = [[СССР]]  (1922 йылдан)
*[[РСФСР]]
** [[Башҡорт АССР-ы]] 
 |Герб-9                = [[Файл:State Emblem of the Soviet Union.svg|36px]]
*[[Файл:COA Russian SFSR 1920-1978.svg|36px]]
**[[Файл:Coat of arms of Bashkir ASSR.svg|36px]]
 |Годы-9                = 1919 - 1990
 |Государство-10        = [[Рәсәй Федерацияһы]]
*[[Башҡортостан Республикаһы]] 
 |Герб-10               =[[Файл:Coat of Arms of the Russian Federation.svg|36px]]
*[[Файл:Coat of Arms of Bashkortostan.svg|36px]]
 |Годы-10               =1990-хәҙерге көнгә тиклем
 |Государство-11        =
 |Герб-11               =
 |Годы-11               =
 |Государство-12        =
 |Герб-12               =
 |Годы-12               =
 |Государство-13        =
 |Герб-13               =
 |Годы-13               =
 |Государство-14        =
 |Герб-14               =
 |Годы-14               =
 |Государство-15        =
 |Герб-15               =
 |Годы-15               =
 |Государство-16        =
 |Герб-16               =
 |Годы-16               =
 |Викисклад             =
}}
[[Файл:Исторический Башкортостан.jpg|400px||thumb|right]]
'''Тарихи Башҡортостан'''  — тарихи-географик өлкә, [[башҡорт халҡы]]ның тарихи биләгән ерҙәре.

«Тарихи Башҡортостан» термины хәҙерге ваҡытта [[Башҡорттар|башҡорт этносының]], мәҙәниәтенең, [[Башҡорт теле|теленең]] таралыу өлкәһен билдәләү өсөн, [[Тел белеме|лингвистик]], этнографик, мәҙәни, [[тарих]]и эҙләнеүҙәр өсөн кәрәк. Ул шулай уҡ бөгөнгө [[Башҡортостан Республикаһы]]нан ситтә йәшәгән [[башҡорттар]] менән мәҙәни бәйләнештәрте нығытыу өсөн төбәк-ара сәйәсәттә ҡулланыла, шулай уҡ күрше төбәктәр халҡы менән тарихи берлекте күрһәтеү өсөн хеҙмәт итә.

Терминдың синонимдары — был ерҙең әүәлерәк барлыҡҡа килгән атамалары: «Башгурд», «Башгирд», «Башгард», «Баскардия», «Башгирдия», «Фийафи Башкырт/Башкырт далалары», «Башҡорттар иле», «Бастарктар иле», «Башкырд», «Башджарды», «Башҡортостан», «Pascatir», «Bashirdi». Төбәкте «Башгурд» тип исемләгән иң тәүге хәбәр (VIII быуат) [[Рәшит әт-Дин|Фазылуллаһ Рәшид әд-Диндең]] «Уғыҙнамә»<ref>Фазлаллах Рашид-ад-дин. Огуз-наме. Баку, 1987. С. 68, 69.</ref> хеҙмәтендә осрай.

Ҡайһы бер ғалимдарҙың фекеренсә, «Тарихи Башҡортостан» төшөнсәһе «Бөйөк Венгрия» (Major Hungaria, Magna Hungaria — венгрҙарҙың ата-бабалары торған ере тип фаразлана) төшөнсәһе менән уртаҡ. XIII быуат Франциск монахы Джованни дель Плано Карпиниҙың сәйәхәттән һуң яҙған эшендә телгә алына. Хәҙерге ғалимдар быны  нигеҙләгән дәлилдәрҙең булмауын  раҫлай<ref>{{статья |автор= [[Мәжитов Нияз Абдулхаҡ улы|Мажитов Н. А.]]|заглавие= К вопросу о происхождении башкирского народа|ссылка= https://cyberleninka.ru/article/n/k-voprosu-o-proishozhdenii-bashkirskogo-naroda|язык= |издание= Проблемы востоковедения|тип= журнал|год= 2011|месяц= |число= |том= |номер= 3(53)|страницы=20—32 |doi= |issn=2223-0564}}</ref><ref>{{статья |автор= [[Мәжитов Нияз Абдулхаҡ улы|Мажитов Н. А.]]|заглавие= К вопросу о «Большой Венгрии» на Южном Урале|ссылка= https://cyberleninka.ru/article/n/k-voprosu-o-bolshoy-vengrii-na-yuzhnom-urale|язык= |издание= Проблемы востоковедения|тип= журнал|год= 2011|месяц= |число= |том= |номер= 4(54)|страницы=41—50 |doi= |issn=2223-0564}}</ref>.

== Географик урыны ==
Географик урыны Көньяҡ Урал һәм уның тирәһенә тап килә. Сиктәре рәсми билдәләнмәгән. Һәр тарихи осорҙа сиктәре яҡынса ғына күрһәтелгән.

Иң боронғо мәғлүмәттәрҙе [[Диуану лөғәт әт-төрк|«Диуану лөғәт әт-төрк]]» (1072—1074) авторы [[Мәхмүд Ҡашғари]] күрһәтә. Китаптағы һыҙмаға ярашлы, был урындар «Фийафи Башҡырт» йәки «Башҡырт далалары»[7] тип атала. Һыҙма дөрөҫ географик урынды тасуирламай, ләкин көнбайыштан [[Каспий диңгеҙе]] һәм [[Волга]]ның Этил үҙәненең, көнбайыштан һәм төньяҡтан — [[Урал тауҙары]]ның, көнсығыштан — [[Иртыш]] үҙәненең булыуы "Башҡырт далалары"ның урынын билдәләргә ярҙам итә. Унан алда X быуат сәйәхәтсеһе [[Ибн Фаҙлан]] Әл-Башгирд дәүләте тураһында яҙа һәм сәйәхәт иткән саҡта үткән йылғаларҙы һанап китә [[Әхмәт-ибн-Фаҙлан|[8]]].

Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлегенә ярашлы:
{{Цитата|«Башкиры или башкирцы — народ тюркского племени, живут преимущественно на западных склонах и предгорьях Урала и в окрестных равнинах. Но во второй половине XVI стол. им, за небольшими исключениями, принадлежала вся земля между Камой и Волгой до Самары, Оренбурга и Орска (тогда ещё не существовавших), и на востоке по [[:ru:Миасс (река)|Миясу]], [[:ru:Исеть (река)|Исети]], [[:ru:Пышма (река)|Пышме]], [[Тубыл|Тоболу]] и [[Иртыш]]у до [[Обь|Оби]]».<ref>Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона. Т. 3, Санкт-Петербург, 1891. с. 225-240.</ref>}}

Ошо уҡ ваҡыттағы икенсе сығанаҡҡа ҡарағанда, территорияға ''«…Кама, Ағиҙел, Яйыҡтың ике яғынан бөтә урман һәм дала ерҙәр …»'' [[Ағиҙел (йылға)|[10]]] инәләр.

Төрлө тарихи сығанаҡтар һәм рәсми документтарҙы, шул иҫәптән, Ҙур һыҙым китабын<ref>Книга Большого Чертежа. / Подготовка к печати и редакция К. Н. Сербиной. М.:Л., 1950. С. 139</ref> ҡулланып, заман тарихсылары тарихи территорияны XVII—XIX быуаттарҙа ошолай тасуирлайҙар:
{{Цитата|«..Южная граница Исторического Башкортостна проходила примерно от нижнего течения реки [[:ru:Илек (приток Урала)|Илек]], далее — вверх до среднего течения [[Яйыҡ|Яик]], затем по реке [[Уй (Тубыл ҡушылдығы)|Уй]] до верховьев [[Тубыл|Тобола]]. На западе башкирские земли доходили до Волги в районе Саратова и Самары, на северо-западе — до устья реки [[Оло Кинель|Кинель]], далее шли по среднему течению реки [[:ru:Сок (река)|Сок]], верховьев Кондурча, затем по реке [[:ru:Шешма (река)|Шешме]] и до реки [[Кама]]. Местами башкирские земли заходили за Каму. Известно, например, на правом берегу Камы в районе устьев реки [[:ru:Вятка (река)|Вятка]], [[:ru:Иж (приток Камы)|Иж]], и [[Очер (йылға)|Очёр]] располагались частично территория башкир Булярской, Байлярской, Енейской, Уранской, Гирейской, и Гайнинской волостей, и во второй половине XVIII в. на этих землях существовали башкирские аулы. На севере башкирские земли примерно доходили до устья реки [[:ru:Сылва (река)|Сылва]] и среднего течения [[:ru:Чусовая (река)|Чусовой]], далее на севере-востоке они сужались к югу и шли по северному берегу реки [[:ru:Исеть (река)|Исеть]], от верховьев до ее впадения в Тобол…»<ref>История Башкортостана с древнейших времен до наших дней: В 2 т. / И. Г. Акманов, Н. М. Кулбахтин, А. З. Асфандияров, и др.; Под ред. И. Г. Акманова. Т. 1. История Башкортостана с древнейших времен до конца XIX в. — Уфа: Китап, 2004. — 488 с.: ил. — С. 111.</ref>.}}.

== Дәүләт һәм административ-территориаль буйһоноуы ==

[[Көньяҡ Урал]] [[башҡорттар]]ында әүәлге осорҙа дәүләтселектең булыуы тураһында хаҡ дәлилдәр юҡ. Шул уҡ ваҡытта, [[Әхмәт ибн Фаҙлан|Ибн Фаҙлан]], [[Джиованни дель Плано Карпини]][13], [[Гийом де Рубрук]][14], башҡорт шәжәрәләре һәм эпостары бында [[XIII быуат]]ҡа тиклем үҙ аллы идара итеү формаһы булыуы тураһында һөйләй. [[С. И. Руденко]]<ref name="ReferenceB">Руденко С. И. Башкиры: Историко-этнографические очерки. — [[Өфө|Уфа]]: Китап, 2006. — 376 с.:ил.</ref>, Әбү Зәид әл-Бәлхи<ref name="ReferenceB"/>гә һылтанып, Башҡортостандың көнбайыш райондары [[Волга буйы Болғары|Болғар дәүләтенә]] инеүе тураһында яҙа. [[Йәнекәев Зөфәр Ирғәле улы|З. И. Йәнекәев]], [[Кузеев Рәил Ғүмәр улы|Р. Ғ. Кузеев]]<ref name="ReferenceA">Башкирские шежере/ Сост. Р. Г. Кузеев. Уфа, 1960. С. 50-63, 166—173, 175—223</ref> ҡа һылтанып, ''«…бүләр (биләр), йәнәй, меңле, әйле ырыуҙары башҡорттары шәжәрәләрендә үҙ хакимдары итеп булғар хандарын Айҙар, Сәйет, Әмир, Сәлим, Илһам, Ғабдуллаларҙы яҙғандар…»''<ref name="ReferenceA"/>. З. И. Йәнекәев үҙ эшендә татар-монголдарҙың баҫып инеүенә тиклем төрки телле дәүләттәр конфедерацияһы Дәште-Ҡыпсаҡ составында көслө башҡорт дәүләте — Табын ханлығы булыуы тураһында яҙа. Автор Р. Ғ. Кузеевтың<ref>{{ПБН|страницы=261—265}}</ref> ғилми эшенә нигеҙләнә. Венгр монахы Юлиан [20] 1235—1236 ййылдарҙа башҡорттарҙың үҙ хакимы — ханы — булыуы тураһында яҙа.

XIII быуатта Тарихи Башҡортостан Монгол дәүләтенең йоғонтоһона эләгә. Джиованни дель Плано Карпини һәм С. И. Руденко кеүек авторҙарға ярашлы, Башҡортостан [[Волга буйы Болғары|Волга Булғары]] дәүләтенең тарҡалыуынан һуң монголдар тарафынан яулап алына. С. И. Руденко фекеренсә, Болғар ханлығын 1229 йылда алынһа, 1236 йылда «…бар Башҡортостан яуланған…». Л. Н. Гумилев тасуирламаһында ''«… монгол-башҡорт һуғышы 14 йыл барған… Башҡорттар яуҙарҙа еңгәндәр һәм, ахырҙа, дуҫлыҡ һәм берләшмә тураһында килешеү төҙөп, артабанғы яулап алыуҙарҙа бергә ҡатнашҡандар…»''<ref>Гумилев Л. Н. Древняя Русь и Великая Степь. С. 459.</ref>. Уныңса, был ваҡиға 1220—1223 йылдарҙа булған.

З. И. Йәнекәев ҡарашынса, был ике фекер бер-береһенә ҡаршы килмәй. [[Волга буйы Болғары|Волга Булғары]] йоғонтоһо аҫтында булған [[башҡорт ырыуҙары]], [[Биләр]]ҙең ҡолауынан һуң, бойондороҡлоҡто танырға мәжбүр була. Мөйтән бей башлығында башҡорт ырыуҙарының күпселеге Монгол дәүләтенә үҙ ирке менән ҡушыла. «Башҡортостан тарихы» авторҙары «…башҡорттарҙың монгол дәүләтенә ҡушылыуы…» 1207—1208 йылдарҙа булған, тип һанай. Шул уҡ ваҡытта ''«…башҡорттарҙың ҡушылыуында мәжбүр итеү һәм таныу акты ла бар…»''. Шуға күрә, [[Алтын Урҙа]] тарихын өйрәнеүсе Г. А. Федоров-Давыдовтың фекере иғтибарға лайыҡ. [[Монголдар]] яуланған ерҙәрҙә урындағы хакимдарҙы бер ҡасан да ҡалдырмағандар. Башҡорттарға ғына үҙ ханын ҡалдырыу мөмкинлеге бирелгән, сөнки үҙ иректәре менән монголдарҙың башлығын танығандар…"<ref>История Башкортостана с древнейших времен до наших дней: В 2 т. / И. Г. Акманов, Н. М. Кулбахтин, А. З. Асфандияров, и др.; Под ред. И. Г. Акманова. Т.1. История Башкортостана с древнейших времен до конца XIX в. — Уфа: Китап, 2004. — 488 с.: ил. — С. 66.</ref>. Тарихи Башҡортостандың урындағы халҡы һәм буйһондороусылар араһындағы мөнәсәбәттең үҙенсәлеге тураһында башҡорттарҙың үҙ аллы халыҡ булып ҡалыуы һөйләй.

Билдәле булыуынса, XIII быуатта [[Батый хан]] ҡорған үҙ аллы [[Алтын Урҙа]] дәүләте барлыҡҡа килгән, тарихи Башҡортостан уның эсенә ингән. В. Л. Егоров<ref>[http://annals.xlegio.ru/volga/egorov/egorov.htm Егоров В. Л. Историческая география Золотой Орды в XIII—XIV вв.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080410234058/http://annals.xlegio.ru/volga/egorov/egorov.htm |date=2008-04-10 }} —М.:Наука, 1985. — 244 с.:ил.</ref> [http://annals.xlegio.ru/volga/egorov/egorov.htm «Историческая география Золотой Орды в XIII—XIV вв.»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080410234058/http://annals.xlegio.ru/volga/egorov/egorov.htm |date=2008-04-10 }} хеҙмәтендә, Әл-Омари һәм Рубрукка һылтанып, Алтын Урҙаның территорияһын (Башҡортостан өлкә тип әйтелгән ерен) шулай итеп тасуирлай — «…дәүләттең территорияһын тотош тасуирлағанда, иң билдәле ҡалаларҙың исемен килтерә. ''Улар араһында Хорезм, Сыгнак, Сайрам, Яркенд, Дженд, Сарай, Маджар, Азак, Акчакерман, Кафу, Судак, Саксин, Укек, Булғар, Дербент, шулай уҡ Себер һәм Ибирь өлкәләре, Башкырд, Чулыман»'' (С.29) һәм империяның төньяҡ сиге — ''«… төньяҡ сик булып '' ''Булғар һәм Башкырд (Башҡортостан) өлкәһе күрһәтелгән…»'' (с. 30).

Ғәрәп тарихсыһы әл-Омариға һылтанып, шулай уҡ Греков һәм Якубовский «Алтын Урҙа һәм уның ҡолауы» тигән хеҙмәтендә: «…[[Джейхун]] яғынан был дәүләттең сиктәре — Хорезм, Саганак, Сайрам, Яркенд, Дженд, Сарай, Маджар ҡалаһы, Азак, Акча-кермен, Кафа, Судак, Саксин, Укек, Булгар, Себер өлкәһе, Ибирь, Башкырд һәм Чулыман… Баку ҡалаһы… — Ширван крайы ҡалаларының береһе, уның эргәһендә „Тимер ҡапҡалар“, уларҙы төрөктәр Димиркапу» тип атайҙар''[24]'' .

Сәйәси-административ төҙөлөш тураһында: ''«…сығанаҡтарҙа Алтын Урҙаның уң һәм һул яҡ сигенең барлыҡҡа килеү сәбәптәре аныҡ билдәләнмәгән, ти автор '' . ''Г. А. Федоров-Давыдов ике яҡты Волга бүлгән тигән фекер менән ризалашмай. '' ''Моғайын, был сик Яйыҡ (Урал) [[й.]] тирәһенән үткәндер…» (160 б.). '' ''Яика (Урал) …"'' (С.160). ''«… Алтын Урҙаның ерле-административ бүленеше нигеҙендә улус системаһы булған. '' ''Уның асылында феодалдарҙың хандан биләмә (улус) алыу хоҡуғы тора, шуның өсөн биләүсе үҙенә хәрби һәм иҡтисади бурыстары алған…»'' (С. 162). Улустарҙың урынлашыу тасуирламаһын алғанда (163-сө б.), тарихи Башҡортостан туғыҙынсы һәм унынсы улустарға (Яйыҡтың (Урал) уң һәм һул ярҙары буйында) бүленгән, тип фаразларға була. Бәлки, ҡайһы бер ерҙәр Волганың һул яры буйлап урынлашҡан һигеҙенсе улусҡа (Батый хандың шәхси ере) ингәндер. [http://annals.xlegio.ru/volga/egorov/egorov.htm «Историческая география Золотой Орды в XIII—XIV вв.»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080410234058/http://annals.xlegio.ru/volga/egorov/egorov.htm |date=2008-04-10 }} китабындағы карталарға ярашлы, тарихи Башҡортостан ерҙәре Сарай һәм Шибан улустары ҡарамағында булған.

XIII—XIV быуаттарҙа ерҙәр төрлө улустарға, йәғни урындағы хакимдарға, буйһонған. Улустарҙың аныҡ сиктәре булмаһа, Урал һырты йәки Ағиҙел йылғаһы буйлап үткәндер, тип фаразларға мөмкин.

Алтын Урҙа тарҡалғас, тарихи Башҡортостан ерҙәре Нуғай урҙаһы, Ҡазан, Себер ханлыҡтарына ингән.

XVI быуаттың икенсе яртыһында башҡорттар Рәсәйгә ҡушыла.

=== Рәсәй империяһы составында административ-территориаль төҙөлөшөнөң үҫеше ===
[[Башҡортостандың Рәсәйгә инеүе|Башҡорттар Рәсәй дәүләтенә ҡушылғас]], тарихи Башҡортостан ерҙәре [[Ҡазан өйәҙе]]нә инә.

1586 йылдан (XVI быуат аҙағы — XVIII быуат башы) төп ерҙәр — [[Өфө өйәҙе]]нә, төньяҡ-көнсығыш өлөш — [[Верхотур өйәҙе]]нә, Урал аръяғы ерҙәре [[Тубыл өйәҙе]]нә бүленә. Был өйәҙҙәр менән идара итеү Мәскәү ҡалаһында урынлашҡан Ҡазан һәм Себер приказдары тарафынан алып барылған. Бындай идара итеү системаһы XVIII быуатҡа тиклем һаҡланған.

[[Пётр I|Пётр]] батша реформаһы (1708) нигеҙендә [[Рәсәй]] 8 ҙур губернаға бүленә. Башҡортостан ерҙәре бүленеп, [[Ҡазан губернаһы|Ҡазан]], [[Себер губернаһы|Себер]] губерналарына буйһона.
Киләһе Петр реформаһы (1744) ваҡытында [[Ырымбур губернаһы]] барлыҡҡа килә, ул тәүҙә [[Өфө провинцияһы|Өфө]], [[Иҫәт провинцияһы|Иҫәт]], Ырымбур провинцияларынан, ә 1781 йылдан Ырымбур, Өфө, Стәрлетамаҡ, Бөрө, Минзәлә, Верхнеуральск, Троицк, Силәбе, Бөгөлмә өйәҙҙәренән тора.

1781 йылда [[Ырымбур губернаһы]] үҙгәртелеп, [[Өфө наместниклығы]]на әйләнә, ул Өфө һәм Ырымбур өлкәләренән тора. Өфө өлкәһе Өфө, Бөрө, Стәрлетамаҡ, Минзәлә, Бәләбәй, Силәбе, Бөгөлмә, Боғорослан өйәҙҙәренән торған. Ырымбур өлкәһе Ырымбур, Верхнеурал, Быҙаулыҡ, Серге өйәҙҙәренән торған. 1784 йылда Өфө наместниклығында Троицк өйәҙе барлыҡҡа килә.

1796 йылда Өфө наместниклығынан 10 өйәҙҙән торған [[Ырымбур губернаһы]]н төҙөгәндәр. [[Бәләбәй өйәҙе|Бәләбәй]], [[Боғорослан өйәҙе|Боғорослан]] һәм Серге өйәҙҙәре бөтөрөлә. 1804 йылда Бәләбәй һәм Боғорослан өйәҙҙәре яңынан төҙөлә. Тарихи Башҡортостандың сит ерҙәре [[Пермь өлкәһе]]нең Уса, Пермь, Красноуфимск, Екатеринбург, Шадрин өйәҙҙәренә, Вятка губернаһының Алабуға, Сарапул өйәҙҙәренә, Һарытау губернаһының Вольск, Хвалын, Хотинск өйәҙҙәре ерҙәренә инә.

1851 йылда [[Бөгөлмә өйәҙе|Бөгөлмә]], [[Быҙаулыҡ өйәҙе|Быҙаулыҡ]], Боғорослан өйәҙҙәре Һамар губернаһына күсә.

1865 йылда [[Ырымбур губернаһы]] Өфө һәм Ырымбур губерналарына бүленә. Өфө губернаһы составына Өфө, Бөрө, Бәләбәй, Стәрлетамаҡ, Златоуст, Минзәлә өйәҙҙәре инә<ref>Гатауллин Р. Ш. Динамика административно-территориального подчинения исторического Башкортостана // Организация территории: статика, динамика, управление: Материалы IV Всероссийской научно-практической конференции (Уфа, февраль 2007). — Уфа, 2007. — 288 с. — стр. 98-103.</ref>.

[[Февраль революцияһы]]на тиклем башҡорттарҙың Рәсәй империяһы составындағы хоҡуҡи статусы [[1863 йыл]]дың [[14 май]]ында ҡабул ителгән «[[Положение о башкирах]]» исемдәге акт менән көйләнеп килә. Революциянан һуң республиканың дәүләт структураһын төҙөү процестары башлана.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Башҡортостан тарихы]]
* [[Башҡорттар]]
* [[Башҡортостан Республикаһы]]
* [[Башҡорт АССР-ы]]
* [[Бәләкәй Башҡортостан]]
* [[Оло Башҡортостан]]
* [[Өфө губернаһы]]
* [[Ырымбур губернаһы]]
* [[Башҡортостан Ҡазан ханлығы составында]]
* [[Башҡортостан Себер ханлығы составында]]
* [[Башҡортостан Нуғай Урҙаһы составында]]
* [[Башҡортостан Алтын Урҙа составында]]
* [[Тарихи Башҡортостан ҡалалары исемлеге]]

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2}}

== Әҙәбиәт ==
* {{Статья|автор= Вахитов Р.|заглавие = Города башкир средневековья|ссылка = http://vatandash.ru/pics/pdf/2692.pdf|язык = |издание = [[Ватандаш (журнал)|Ватандаш]]|тип = |год = 2016|том = |номер= 1|страницы= 84—105|doi= |issn = 1683-3554}}
* {{Статья|автор= Хамидуллин С. И.|заглавие = К вопросу о названии средневековой Уфы|ссылка = http://vatandash.ru/pics/pdf/2566.pdf|язык = |издание = [[Ватандаш (журнал)|Ватандаш]]|тип = |год = 2015|том = |номер= 6|страницы= 20—26|doi= |issn = 1683-3554}}
* {{Статья|автор= Юсупов Ю.|заглавие = Письменные источники о городах средневековой Башкирии|ссылка = http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:4mS91yG6978J:vatandash.ru/index.php%3Farticle%3D1875+&cd=7&hl=ru&ct=clnk&gl=ru|язык = |издание = [[Ватандаш (журнал)|Ватандаш]]|тип = |год = 2009|том = |номер= 11|страницы= 37—40|doi= |issn = 1683-3554}}

== Һылтанмалар ==
* {{БЭ|index.php/component/content/article/8-statya/1921-bash-ortostan|Башҡортостан|автор=[[Псәнчин Айбулат Вәли улы|Псәнчин А. В.]]}}
* [http://bashkorttar.ru/?p=105 Средневековые источники — о древних башкирских городах] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161112203623/http://bashkorttar.ru/?p=105 |date=2016-11-12 }}
* [http://bashkorttar.ru/?p=293 Институты государственного управления и самоуправления у башкир в XV—XVI вв.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161114035733/http://bashkorttar.ru/?p=293 |date=2016-11-14 }}
* [http://bashkorttar.ru/?p=287 Уфа намного древнее Казани] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161114031749/http://bashkorttar.ru/?p=287 |date=2016-11-14 }}
* [http://www.vatandash.ru/index.php?article=1616 Южные башкирские территории в начале XVIII века] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120322104158/http://www.vatandash.ru/index.php?article=1616 |date=2012-03-22 }}
* [http://bashkorttar.ru/?p=323 Название «Башкирия» в прошлом] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120901075942/http://bashkorttar.ru/?p=323 |date=2012-09-01 }}
* [http://vatandash.ru/index.php?article=1900 ''Расселение народов Исторического Башкортостана.'' Статья в журнале Ватандаш] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160310085017/http://vatandash.ru/index.php?article=1900 |date=2016-03-10 }}

{{Башҡорттар}}
{{Башҡортостан темаларҙа}}

[[Категория:Рәсәй тарихи өлкәләре]]
[[Категория:Башҡортостан тарихы]]
[[Категория:Тарихи Башҡортостан]]
[[Категория:Башҡорттарҙың таралып ултырыуы]]