Тинторетто битенең сығанаҡ тексын ҡарарға


{{Рәссам}} 
[[Файл:0 Murano, Battesimo di Gesù - Tintoretto - église S. Pietro Martire.JPG|thumb|Христосты суҡындырыу. Муранолағы Сан-Пьетро-Мартире сиркәүе]]
'''Я́копо Робу́сти,  Тинторе́тто''' (итал. Jacopo Robusti, Jacopo Comin, Tintoretto; 1519 йыл тирәһе, Венеция — 31 май, 1594, Венеция) — Италиялағы Яңырыу Ахыры осорондағы Венеция мәктәбе һәм маньеризмдың күренекле рәссамы.
== Биографияһы==
=== Йәш сағы һәм уҡыу осоро ===
Рәссам [[Венеция]]ла, төрлө сығанаҡтар буйынса (1518 йылдың сентябрь аҙағында йәки октябрь башында — ''Documentazione sull’uomo e l’artista''<ref>Цит. по: L’opera completa del Tintoretto, apparati critici e filologici di PIERLUIGI DE VECCHI. Milano, 1970, pag. 83.</ref> буйынса) — 1518 йәки 1519<ref>«…il Krischel, invece, nacque nel 1519, probabilmente in aprile o maggio, come lo studioso desume dai registri della parrocchia e degli uffici sanitari» (см.: Krischel, Roland. Tintoretto. Kőnemann, 2000, p. 6)</ref> йылдар тирәһендә тыуған. Ул ғаиләлә егерме беренсе йәки егерме өсөнсө бала булған.
[[Файл:Paradise Post 1588 Two.jpg|thumb|250px|справа|Ожмах. 1579—1588. Туҡыма, майлы буяу. Ҙур кәңәшмә залы. Дождар һарайы, Венеция]]
[[Файл:Jacopo Tintoretto 021.jpg|thumb|250px|справа|Христосты язалау (Голгофа). 1565. Туҡыма, майлы буяу. Скуола Гранде ди Сан-Рокко, Венеция]]
''Тинторетто'' («бәләкәй буяусы»{{sfn|Белоусова|1987}} йәки «буяусы улы») тигән ҡушаматты уға атаһы туҡыма буяусы булғанға бирәләр (''tintore''). Уның атаһының ысын фамилияһы «Комин» (''Comin''{{sfn|БРЭ|2016}}) булғандыр тиҙәр. Иҫ киткес энергияһы ташып торған өсөн Тинтореттоны , Джорджо Вазари әйтеүенсә, «ҡоторған» (''Il furioso'') йәки «ҡурҡыныс» (''Il terribile'') тип тә атап йөрөткәндәр.

Рәссам ғаиләһенең килеп сығышына ҡағылышлы ике версия бар, уларҙың береһе буйынса, ғаилә [[Венеция]] Республикаһына ингән Брешиянан ([[Ломбардия]]) булған, икенсе фараз буйынса, улар Лукка кешеләре.

Улының һүрәт төшөрөү һәләтен бәләкәй сағында уҡ күргән атаһы уны 1530 йылда [[Тициан]]ға өйрәнсек итеп бирә, әммә Якопо оҫтаның студияһында 10 көн тирәһе генә уҡый (икенсе фараз буйынса бер нисә аҙна), Тициан уны оҙағыраҡ тоторға теләмәй, легенда буйынса «Ул, оҫтаханаһында конкуренция булыуынан ҡурҡып, ярҙамсыһына малайҙы ҡыуып ебәрергә ҡуша».{{sfn|Дюпети|2003|с=3}} Әммә быны икенсе төрлө лә аңлатырға була: уҡыусының ҙур һәләтен һәм һүрәттәрҙе бөтөнләй икенсе төрлө яҙыуға ынтылышын күреп, Тициан уны уҡыта алмаҫын аңлай<ref name=":0">Rossetti 1911</ref>. Ошо ваҡыттан алып, Тинторетто Тициан менән һоҡланыуға ҡарамаҫтан, ике рәссам араһында дошманлыҡ һаҡлана. Тициан Тинтореттоны «өҫтән-мөҫтән генә» ижад итеүҙә ғәйепләй<ref> Echols R. Tintoretto: Artist of Renaissance Venice. — Yale University Press, 2018. — ISBN 978-0-300-23040-6. — Рp. 18, 85 </ref>.

Күп кенә тикшеренеүселәр Тинтореттоның [[Тициан]]да «уҡыуын» инҡар итә, уның остазы бөтөнләй булмаған, тип раҫлай. Шулай уҡ улар йәш рәссамдың әҫәрҙәре Франческо Пармиджанино һәм Андреа Скьявоне{{sfn|Дюпети|2003|с=3}} әҫәрҙәренә бер аҙ оҡшауына иғтибар итә.

Элекке остазы ижады менән һоҡланған Тинторетто үҙ әҫәрҙәрендә Тициан әҫәрҙәре сағыулығын һәм төҫтәр ҡеүәтен [[Микеланджело]]ның һүрәт төшөрөү камиллығы менән берләштерергә тырыша. Ул хатта үҙенең студияһы стенаһына үҙенең сәнғәтенең «Һүрәт — Микеланджелоныҡы кеүек, төҫ — Тициандыҡы кеүек» (ит. Il disegno di Michelangelo ed il colorito di Tiziano) тигән девизын яҙып элә. Шулай уҡ уға Рафаэль һәм Джулио Романо ла йоғонто яһай{{sfn|БРЭ|2016}}. Үҙенең эштәрендә Тинторетто йыш ҡына Себастьяно Серлио трактаттарындағы архитектура мотивтарын ҡуллана<ref> Nichols T. Tintoretto. Tradition and Identity. — London: Redaktion Books, 1999. — Р. 14 </ref>.

Микеланджелоның «Төн», «Иртә», «Көндөҙ» һәм «Кис» тигән скульптураларын өйрәнеп, Тинторетто, Тициан кеүек үк, балауыҙ һәм балсыҡтан һындар эшләүҙе үҙләштерә һәм был һәләтен өс үлсәмле моделдәр ярҙамында үҙенең картиналарын төҙөү өсөн ҡуллана. Персонаждар йәшәгән Ҡурсаҡ өйҙәре эшләп, ул кәрәкле яҡтылыҡ һәм композицияны таба. Ҡайһы бер тикшеренеүселәр фекеренсә, ул макеттарҙы тәү сиратта архитектура перспективаларын төҙөү өсөн ҡулланған. Тинторетто шулай уҡ анатомия кабинеттарында төрлө препараттар, кейемле йәки яланғас мәйеттәрҙе өйрәнә. Шул ваҡыттан алып ул көндөҙ генә түгел, төндә лә эшләргә ғәҙәтләнә<ref name=":0" />.

Ижады башында Флоренция мәктәбе рәссамдары йоғонтоһо Тинтореттоға үҙ стилен эҙләргә ҡамасауламай, уның стиль үҙенсәлектәре булып композиция киҫкенлеге, һүрәттең ҡыйыулығы, яҡтылыҡ һәм күләгәләрҙе бүлеүҙә үҙенсәлекле матурлыҡ, төҫтәрҙең йылылығы һәм ҡеүәте, киң яҙыу алымдары тора. Уның күп кенә әҫәрҙәре («ИзгеГеорг»; «Саулдың үҙгәреүе»; «Христос шәкерттәренең аяғын йыуа») Флоренция һәм Рим маньеризмына яҡын яҙылған{{sfn|БРЭ|2016}}. Әҫәрҙәрен иҫ киткес еңеллек һәм тиҙлек менән башҡара, уларҙы көнө-төнө яҙа, тәбиғәте менән альтруист рәссам иптәштәре өсөн бушлай эшләй, тик буяуҙарға киткән сығымдарҙы ғына ҡаплата, Тинторетто Тициан һәм Паоло Веронезе менән бер рәттән киң билдәлелек яулап өлгөрә. Әммә уның бөтә әҫәрҙәре лә етерлек ентекле яҙылмаған, улар ашығыс эшләнгән.

Ваҡыт үтеү менән, Тинторетто улар менән аҡрынлап, ентеклерәк шөғөлләнә башлай, шунлыҡтан улар яҡшыра; йыш ҡына заказдар күп булғанға, ул ашығыс, бик үк тырышмай яҙа, шунлыҡтан ҡайһы саҡта уның исеменә лайыҡһыҙ картиналар тыуа.

Билдәле булыуынса, 1539 йылда ул Тинторетто исеме аҫтында билдәле булған «бойондороҡһоҙ рәссам» статусын алған{{sfn|Дюпети|2003|с=3}}. Тинтореттоның тәүге әҫәрҙәре һаҡланмаған.

Тинторетто тәүге осор ижадынан иң билдәле эштәр:

— «Әҙәм менән Һауаның гонаһ ҡылыуы» һәм «Авелде үлтереү» Тицианға оҡшатып эшләнгән. Улар Венециялағы академия галереяһында һаҡлана.

— Венецияла Мадонна-дель-Орто сиркәүендә «Алтын буғаға табыныу» һәм «Һуңғы хөкөм» тигән ике ҙур композиция һәм башҡа картиналар.

— «Изге Марк мөғжизәһе» һәм «Изге Марк кәүҙәһен күсереү» (Академия галереяһында), «Галилея Канаһында никах» (Санта-Мария-делла-Салют сиркәүендә), «Философ Диоген», «Изге Марк кәүҙәһен табыу» (Pinacoteca di Brera, Милан)

Европа музейҙарында таралған бик күп картиналар, мәҫәлән: «Венера, Вулкан һәм Амур» (Иҫке Пинакотек, [[Мюнхен]]), «Христос тыуыу» һәм «Аяҡ йыуыу» (Эль-Эскораль, [[Мадрид]]), «Тәре йөрөтөү» (Сәнғәт тарихы музейы, [[Вена]]), «Туғыҙ муза» (Хэмптон-Корт, Лондон эргәһендә), «Джудит» (Прадо, Мадрид), «Иоанн Предтечаның тыуыуы» (Дәүләт Эрмитажы, [[Санкт-Петербург]]).

Тинторетто монах булмаған ябай диндар кешеләр ойошмалары (Скуол) заказдарын да күп үтәй. Венециялағы Скуола Гранде-ди-Сан-Рокко өсөн ул иң күренекле картиналар циклын яҙа (Венецияла һауаның ныҡ дымлы булыуы сәбәпле [[фреска]]лар эшләнмәй). 1574—1577 йылдағы бер нисә янғындан һуң Дождар һарайы өсөн картиналар Тинторетто өсөн иң мөһим заказдар була. Рәссам мифологик сюжеттар буйынса картиналар яҙа («Ҡош юлының килеп сығышы», «Венера, Марс һәм Вулкан»){{sfn|БРЭ|2016}} ; портрет жанрында күп эшләй: Дож Николо да Понте (Вена сәнғәт музейында), адмирал Н. Капелло (Девоншир герцогы коллекцияһы, [[Англия]]), Дож А. Мочениго, М. Гримани, табип А. Везалий (Иҫке [[Пинакотек]], [[Мюнхен]]) портреттары, рәссамдың үҙенең портреты(Копенгагендың дәүләт сәнғәт музейы).

== Ижади ысулы һәм стиле ==
<gallery class="center" widths="160px" heights="220px">
Файл:Jacopo Tintoretto - Finding of the body of St Mark - Yorck Project.jpg|''Изге Марктың кәүҙәһен табыу''. 1562. Туҡыма, майлы буяу. [[Пинакотека Брера]], [[Милан]]
Файл:Accademia - St Mark's Body Brought to Venice by Jacopo Tintoretto.jpg|''Изге Марк кәүҙәһен күсереү''. 1562—1566. Туҡыма, майлы буяу. Академия галереяһы, [[Венеция]]
Файл:Accademia - Miracle of the Slave by Tintoretto.jpg|''Изге Марк мөғжизәһе''. 1548. Ту3ыма, майлы буяу. Академия галереяһы, [[Венеция]]
Файл:Jacopo Tintoretto (1519-94) - The Muses - RCIN 405476 - Royal Collection.jpg|''Туғыҙ Муза''. 1578. Туҡыма, майлы буяу. [[Хэмптон-корт]], Англия
Файл:Madonna dell'Orto (Venice) - Presentation at the temple of the Virgin (1552-1553) by Tintoretto.jpg|'' Марияны ҡорамға индереү''. 1552—1553. Туҡыма, майлы буяу. [[Мадонна-дель-Орто]] сиркәүе, Венеция 
</gallery>Б. Р. Виппер Тинтореттоны «чинквенто осорондағы Венеция рәссамдарынан иң һуңғыһы» тип атай, уның әҫәрҙәрендә «социаль протест» «абстракт- спируалистик төҫ ала бара»<ref> Виппер Б. Р. Борьба течений в итальянском искусстве XVI века. 1520—1590. — М.: Изд-во АН СССР, 1956. — С. 342 </ref>.

Ул Тициан юлынан бара, [[Микеланджело]]ның ҡеүәтле ижады һәм [[Веронезе]] әҫәрҙәре уға йоғонто яһай, әммә ул артабан, алғараҡ китә: Венециялағы төҫтәр сағыулығы, [[Флоренция]] һәм [[Рим]] маньеризмы йоғонтоһо нигеҙендә һоҡланғыс яҡтылыҡ һәм күләгә контрасттары, көслө ракурстары һәм фигураларҙың композицион диагональ буйынса тиҙ хәрәкәте күрһәтелгән үҙенсәлекле художество стилен булдыра, был рәссамдың картиналарына иҫ киткес экспрессия һәм динамика бирә. «[[Яңырыу]] осороноң перспектива һәм анатомия дәрестәрен алғас, Тинторетто баш әйләндерерлек ракурстар, уйҙырма сюрреалистик киңлектең патетикаһына иркенләп бирелә ала»<ref> [[Власов, Виктор Георгиевич|Власов В. Г.]] Тинторетто, Робусти Якопо // Стили в искусстве. В 3-х т. — СПб.: Кольна. Т. 3. — Словарь имен, 1997. — С. 368 </ref>.

Америка сәнғәт белгесе-тарихсы Бернард Беренсон Тинторетто «Микеланджело сәнғәтенең ҙур йоғонтоһон туранан-тура тойҙо»,- тип яҙа. Был уға яҡтылыҡты төрлөсә ҡулланырға мөмкинлек бирә, был ысулды ул үҙенә күк йөҙөн ҡараңғылатыу, йәки яҡтыртыу хоҡуғы бирелгән кеүек итеп, уны үҙ ихтыярына буйһондорған кеүек итеп ҡуллана"<ref> Беренсон Б. Живописцы итальянского Возрождения. — М.: Искусство, 1965. — С. 49—50 </ref>.

Австрияның күренекле сәнғәт тарихсыһы Макс Двожак Тинтореттоны берҙән-бер «Микеланджело сәнғәтенең уға тиң ысын гений булған вариҫы» тип атай. Мадонна-дель-Орто сиркәүендә «Марияны ғибәҙәтханаға индереү» картинаһын ул, һоҡланыуын белдереп, ошолай тасуирлай:{{начало цитаты}}«Һүрәттең яртыһы тулыһынса ҡараңғылыҡҡа сумған, унда айырым формаларҙы күреп булмай тиерлек; рәссам бында тормоштоң күләгәле яғын, фәҡирлекте, томанлы аңды һүрәтләргә теләгән кеүек тойола. Икенсе яртыһы яҡтыртылған, бында күңеллерәк күренештәр күрәбеҙ: балалары менән өс әсә… Был өс ҡатын-ҡыҙ композицияның иң өҫкө өлөшөндәге өс ир-аттан айырып һүрәтләнә, улар араһында — гигант баш рухани…Мария (Мәрйәм ана)- бәләкәй генә ҡыҙ, ул баҫҡыс буйлап тантаналы күтәрелә һәм уны юғары йәһүд руханийы шулай уҡ тантаналы ҡаршы ала. Мария артындағы күк йөҙө яҡтыртыла: кешелектең яңы киләсәге үҙен шулай иғлан итә, Күрәһең, һүрәттең аҫҡы һул мөйөшөндәге ҡарт быны һиҙемләй — ҡараңғы фонда ул яҡты нурҙарға ҡойона, был ҡарт Микеланджелоның һуңғы персонаждарын хәтерләтә: беҙ бында Микеланджелоның ижадының һуңғы осоронда һүрәтләнгән башҡа үҙенсәлекле оҙонса фигураларҙы ла табабыҙ — уларҙың килеп сығышы, готика сәнғәтендәге кеүек, массаның ҡатып ҡалған хәлен вертикаль буйынса үҫтереп, еңеп сығыу теләгенә бәйле»<ref> Дворжак М. История итальянского искусства в эпоху Возрождения. Курс лекций. — М.: Искусство, 1978. — Т. II. — XVI столетие. — С. 146 </ref>.{{конец цитаты}}

Тинторетто ижадының апофеозы һәм Венеция һынлы сәнғәт мәктәбенең иң юғары ҡаҙанышы — рәссамдың Гранде-ди-Сан-Рокко скуолаһы өсөн ҙур картиналар шәлкеме (Венецияла бик дымлы булғанға, фрескалар эшләнмәй тиерлек). Альберго залындағы феноменаль композиция (536 х 1224 см) М. Дворжак әйтеүенсә, «яҡтылыҡ менән ҡараңғылыҡ араһындағы көрәш», ул «билдәле бер айырым донъя, ниндәйҙер уйлап сығарылған, кеше ғәмәлдәре менән сикләнмәгән ысынбарлыҡ кеүек, кеше хистәре өйөрмәһенән юғарыраҡ тора»<ref> Дворжак М. История итальянского искусства в эпоху Возрождения. Курс лекций. — М.: Искусство, 1978. — Т. II. — XVI столетие. — С. 148 </ref> . Венецияла Дождар һарайының Ҙур кәңәш залындағы «Ожмах» картинаһы ла иҫ киткес. Рәссам уны етмеш йәшендә ижад итә, һәм ул иң ҙур майлы буяу менән туҡымала яҙылған картина булып һанала (7 х 22 м). Композицияһы — рәссам ижад иткән сферик киңлектәге «күк иерархияһы».

Совет сәнғәт тарихсыһы А. Г. Габричевский Тинторетто һәм уның әҫәрҙәре яҡтылыҡты һәм арауыҡты (пространство) аңлау буйынса һынлы сәнғәт тарихы үҫешендә «иң мөһим мәл» тип һанаған<ref> Габричевский А. Г. Пространство и композиция в искусстве Тинторетто // Сообщения Государственного музея изобразительных искусств им. А. С. Пушкина. — Вып. 9. — М., 1991. — С. 283—293 </ref>."Габричевский өсөн берҙәм, органик, йәнле арауыҡ- Тинторетто ижадының төп геройы" булып күренә<ref>Погодин Ф. О. Теория искусства как основание всеобщей теории бытия (Научная биография А. Г. Габричевского) [Электронный ресурс] // Психологические исследования: Электронный научный журнал, 2011. — Appendix 3 (17) [http://www.psystudy.ru/index.php/forauthors/512-pogodin17a.html?fontstyle=f-larger] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20211121094623/http://www.psystudy.ru/index.php/forauthors/512-pogodin17a.html?fontstyle=f-larger |date=2021-11-21 }}</ref>.

Тинторетто [[Эль Греко]]ның художество стиленә йоғонто яһаған тип һанала.

== Ғаиләһе ==
Фовтина Эпископи исемле ҡыҙға өйләнә. Ғүмерен тулыһынса сәнғәткә бағышланған Тинторетто балаларында ла уға һөйөү тәрбиәләй. Рәссамдың  Мариэтта Робусти (1560—1590) һәм өлкән улы Доменико Робусти (1560—1635) атаһы ҡулы аҫтында белем ала һәм уңышлы ғына эшләгән портретсы булып китә. Мариеттаны [[Испания]] императоры Максимилиан һәм король Филипп II үҙҙәренең һарайына хеҙмәткә саҡыра, әммә ҡыҙ атаһын ҡалдырып китергә теләмәй.

== Хәтер ==
[[Меркурий]]ҙа бер кратер Тинторетто исеме менән аталған.

2018 йылдың 30 июлендә Рәсәй Банкы «Донъя мәҙәниәте ҡаҙнаһы» серияһында «Тинторетто (Якопо Робусти) әҫәрҙәре» тигән 25 мең һум номиналь хаҡлы көмөш иҫтәлекле тәңкә сығарҙы<ref>{{Cite web |url=http://cbr.ru/press/pr/?file=30072018_180000coins2018-07-30T10_47_11.htm |title=О выпуске в обращение памятных монет из драгоценного металла |access-date=2018-07-31 |archive-date=2018-07-31 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180731093332/http://cbr.ru/press/pr/?file=30072018_180000coins2018-07-30T10_47_11.htm |deadlink=no }}</ref>.
== Иҫкәрмәләр ==
{{примечания|35em}}

==Әҙәбиәт ==
* {{БРЭ |статья= Тинторетто|id=4192386 |автор= |том= 32|страницы=148—149}}
* {{статья|автор=Белоусова Н.|заглавие=Тинторетто|издание=Юный художник|год=1987|номер=1|страницы=10—15|ref=Белоусова}}
* {{Статья|ref=Дюпети|автор=Дюпети, Марк.|заглавие=Тинторетто|год=2003|место=Киев|издание=Великие художники. Их жизнь, вдохновение и творчество|издательство=Иглмосс Юкрейн|номер=49}}
* {{ВТ-ЭСБЕ+|Робусти, Якопо}}
* {{статья
|заглавие=Brush with Genius
|издание=[[The New York Review of Books|New York Review of Books]]
|том=54
|номер=7
|издательство=NYREV, Inc.
|ссылка=http://www.nybooks.com/articles/20111
|accessdate=2007-04-18
|язык=en
|автор=Butterfield, Andrew
|число=26
|месяц=4
|год=2007
|тип=magazine}}
* [[Carlo Ridolfi]], La Vita di Giacopo Robusti (A Life of Tintoretto) 1642
* Tintoretto, and Pierluigi De Vecchi. 1970. ''L’opera completa del Tintoretto''. Milano: Rizzoli. {{OCLC|399268}} (Italian language)
* {{cite EB1911|wstitle=Tintoretto, Jacopo Robusti|volume=26|first=William Michael|last=Rossetti}}

== Һылтанмалар ==
* В фильме {{iw|Янушчак, Вальдемар|Вальдемара Янушчака||Waldemar Januszczak}} «Освобожденный ренессанс: шёлк, секс и грех» (3-я серия) подробно рассказывается о Тинторрето и его значимости для эпохи Ренессанса
* [http://www.art-drawing.ru/biographies/brief-biographies/1456-jacopo-tintoretto Тинторетто Якопо. Биография] [http://www.art-drawing.ru/gallery/category/588-tintoretto-jacopo картины]
* [http://www.hermitagemuseum.org/wps/portal/hermitage/woa-search/?lng=ru#meta_author=Тинторетто,%20Якопо.%201518-1594&meta_authoring_template=WOA Работы Тинторетто в Государственном Эрмитаже, СПб.]

{{Тинторетто}}
{{библиоинформация}}
[[Категория: Алфавит буйынса шәхестәр]]
[[Категория:Рәссамдар]]
[[Категория:Италия рәссамдары]]
[[Категория:Сәнғәт]]