Уйғырҙар битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Народ
| название      = Уйғырҙар
| изображение   = <table border=0 align="center"><tr>

  </tr><tr>

        <td>[[Файл:Iparxan.gif|70x90px]]</td>
      <td>[[Файл:Hoja-Niyaz.jpg|70x90px]]</td>
      <td>[[Файл:2Sauerbrey, Kadeer and Seytoff 2006.jpg|70x90px]]</td>
</tr><tr>
     <td><small>Ипархан</small></td>
   <td><small>Ходжа Нияз</small></td>

    <td><small>Рабия Кадыр</small></td>
  </tr></table>
| ширина        = 
| подпись       = 
| самоназвание  = Уйғурлар,ئۇيغۇرلار
| численность   = ~ 10 млн.
| расселение    =    
* {{PRC}}: ~ 10 млн. 69 тыс.<ref>中华人民共和国国家统计局: [http://www.stats.gov.cn/tjsj/pcsj/rkpc/6rp/excel/A0201.xls 2-1 全国各民族分年龄、性别的人口]</ref>
* {{KZ}}: 243 тыс.<ref>[http://www.newskaz.ru/society/20130515/5087880.html Свыше 11 млн казахов проживает в Казахстане.] ИА Новости-Казахстан.</ref>
* {{KGZ}}: 50 тыс.<ref name="Kirg">[http://stat.kg/images/stories/docs/Yearbook/Demo/demo%209.pdf Национальный статистический комитет Кыргызской Республики. Национальный состав населения на 1 января 2012 года.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170202051049/http://stat.kg/images/stories/docs/Yearbook/Demo/demo%209.pdf |date=2017-02-02 }}</ref>
* {{TUR}}: ~ 40 мең}
* {{SAU}}: ~ 30 мең
* {{UZ}}: 20 мең.<ref name="Uzb">[http://www.library.cjes.ru/online/?a=con&b_id=416&c_id=4481 Этнический атлас Узбекистана] {{Webarchive|url=https://archive.ph/20110719071653/http://www.library.cjes.ru/online/?a=con&b_id=416&c_id=4481 |date=2011-07-19 }}</ref>
* {{PAK}}: ~ мең
* {{Флагификация|Европа}}: ~ 10 мең
* {{RU}}: ~ 4 мең (2010)<ref>[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab5.xls Перепись населения России 2010 года] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200525185852/https://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab5.xls |date=2020-05-25 }}</ref>
* {{USA}}: ~ 4 мең
* {{AUS}}: ~ 3 мең
* {{CAN}}: ~ 2 мең
* {{JPN}}: ~ 1,5 мең
* {{TKM}}: ~ 1,2 мең<ref>{{cite web|url=http://asgabat.net/turkmenistan/itogi-vseobschei-perepisi-naselenija-turkmenistana-po-nacionalnomu-sostavu-v-1995-godu.html|title=Итоги всеобщей переписи населения Туркменистана по национальному составу в 1995 году. — '''Ashgabad.net'''|publisher=|accessdate=30-ое июля, 2015}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160310001057/http://asgabat.net/turkmenistan/itogi-vseobschei-perepisi-naselenija-turkmenistana-po-nacionalnomu-sostavu-v-1995-godu.html |date=2016-03-10 }}.</ref>
| вымер =
| архкультура =
| язык = [[уйғыр теле|уйғыр]]	
| раса = ҡатнаш: <br />памир-фирғәнә расаһы <br />көньяҡ себер расаһы
| религия = [[ислам]] [[суннизм]]
| родственные =  [[үзбәктәр]]
| входит =[[Алтай телдәре]]<br />
  [[Төрки телдәр]]<br />
    Ҡарлуҡ телдәре?
| включает =
| происхождение = [[тохарҙар]], [[ҡарлуктар]],<br /> боронғо уйғырҙар
}}
'''Уйғырҙар''' ({{lang-ug3|ئۇيغۇرلار|Уйғурлар}}, {{lang-zh|维吾尔}}, Wéiwú'ěr) — Көнсығыш Төркөстандың, хәҙерге ҠР Синьцзян автоном районының, төп халҡы. Дин буйынса — [[мосолман]]-[[сөнниҙәр]]. Уйғыр теле төрки телдәр төркөмөнә ҡарай. Уйғырҙар — күп өлөшө [[Ҡытай]] көнсығышы сигендә урынлашҡан Синьцзян регионында йәшәүсе төрки телле халыҡ..
<ref>«Mackerras C.» Traditional Uygur Performing Arts //Asian Music, Vol. 16, No. 1 (1985), p. 29.</ref>

== Этнонимдың тарихы ==
«Уйғыр» этнонимы иң тәүҙә беҙҙең эра башындағы сығанаҡтарҙа осрай башлай. Башта ул төрки телле телес ҡәбиләләрең береһенең исеме була, ә өсөнсө уйғыр ҡағанаты дәүерендә (8-9 бб.) 19 ҡәбиләне берләштергән конфедерацияға ингән ҡәбиләләрҙең уртаҡ атамаһына әйләнә. Шулай уҡ был осорҙа «''уйғыр''» этнонимы менән йәнәшә ''«токкуз огуз»''<ref>Тихонов Д. И. Хозяйство и общественный строй Уйгурского государства 10-14 вв. М-Л., 1966. с.29.</ref>.
[[экзоэтноним]]<nowiki/>ы ла киң ҡулланыла. Уйғыр ҡәбиләләре Көнсығыш Төркөстан территорияһына күскәндән һуң (9б.), Турфан, Кумул, Кучи халыҡтары төркөмдәре XVI—XVII бб Көнсығыш Төркөстандың ерле халҡын исламлаштырыу процесы тамамланғанғансы «уйғыр» атамаһында йөрөйҙәр.
<ref>Г. С. Садвакасов Китайские документы и материалы по истории Восточного Туркестана, Средней Азии и Казахстана XIV—XIX вв.</ref><ref>Мухаммад Хайдар Тарихи Рашиди http://www.vostlit.info/Texts/rus14/Tarich_Rashidi_II/frametext.htm</ref><ref>«МИН ШИ САНЬ СИЮЙ И» http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/China/XVII/1680-1700/Kit_ist_Sr_az/1-20/prim3.htm</ref>.Ислам динен ҡабул иткәндән һуң, Көнсығыш Төркөстан халҡы үҙен, төрки сығышлы һәм мосолман динле булыуын берҙәй тип танып, «мосолмандар» йәки «төркиҙәр» тип йөрөтә башлай. Шулай уҡ үҙҙәренең этнографик төркөм (''юрту?)'' исемдәре буйынса ''ҡашғар, долан, мәсен, тарансы'' тип тә аталалар. Оҙаҡ ваҡыт уйғыр мөхитендә, ҡаһы саҡ хәҙер ҙә осрап ҡуйған, йәнле телдә ҡулланылған «йәрлик» (яҡташ, урындағы халыҡ) һүҙе теләһә ҡайһы оазистан сыҡҡан уйғыр халҡын тасуирлап биреүҙә ҡулланыла. Дөйөм этник үҙатамаһы булмауға ҡарамаҫтан, уйғырҙар- килеп сығыштарының һәм мәнфәғәттәренең уртаҡлығын аңлаған, дөйөм теле, тарихи йолалары, мәҙәниәте булған, мосолман динле урта быуатта ойошҡан халыҡ. Күрше халыҡтар ҙа уйғыр ''юрталарын'' берҙәм халыҡ итеп ҡабул итәләр, урта азия халыҡтары уларҙы ''ҡашғарҙар,'' монголдар — ''хотондар,'' ҡытайҙар — ''чантоу''<ref name=autogenerated1>[http://ponimai.kz/library/2/394/3 Собрание сочинений. Том 3. Чокан Валиханов, стр. 158 <!-- Заголовок добавлен ботом -->]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> тип йөрөтәләр. Ил оҙаҡ ваҡыт ''Моғул, Ҡашғар атамалары'' менән рәттән ''Уйгырстан, Уйғыристан'' тип йөрөтөлә. Был турала төрлө сығанаҡтарҙа билдәләнелә; Мухаммад Имин Садр Кашгари үҙенең «''Асар аль футух»'' (1790) әҫәрендә илде ''Уйғыристан тип атай,'' унда алты ҡала ингәлеген билдәләй.<ref>Мухаммад Имин Садр Кашгари, Асар аль футух <!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref>
{{начало цитаты}}
«Көнсығышта был ил Алты шәһәр (алты ҡала), Уйғыристан йә Ҡашғар тип йөрөтөлә, Европала Бәләкәй Бохара,Көнсығыш Татария, Көнсығыш йә Ҡытай Төркөстаны исеме аҫтында билдәле була, ҡайһы саҡ Ҡашғар иле тип тә әйтәләр.»{{конец цитаты|источник=Чокан Валиханов, 1859 г.}}<ref>[http://ponimai.kz/library/2/394/3 Собрание сочинений. Том 3. Чокан Валиханов, стр. 9 <!-- Заголовок добавлен ботом -->]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>
Этнонимдың юҡҡа сығыуы мосолман йолалары менән бәйле була. Көнсығыш Төркөстан халҡының аҡһөйәктәр, руханиҙар йөҙәндәге уҡымышлы өлөшө үҙҙәренең уйғырҙарҙан килеп сыҡҡанын танығандар. Был турала 19 б. быуатта йәшәгән, урындағы юғары ҡатлам (''бектәр)'' һәм руханиҙар ''(ахундар)'' менән яҡшы аралашҡан өйрәнеүселәр, атап әйткәндә, Вәлиханов, ''боронғо уйғыр'' нәҫеленән булған төрки халҡының, ''долон һәм нюгейттарҙың (''һуңғылары- моғул нәҫеленән) уйғыр телендә һөйләшеүҙәре тураһында яҙа.<ref name=autogenerated1 />. Инглиз илсеһе Беллью Артуш бек (юғары ҡатлам) тураһында яҙғанда уның ''уйғыр'' ''нәҫеленән'' ''сыҡҡан'' ''татар'' булыуын билдәләй.<ref>Кашмир и Кашгар Дневник английского посольства в Кашгар в 1873—1874 гг., стр. 251 <!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref> . Бартольд шулай уҡ зыялыларҙың үҙҙәрен уйғырҙар тип атауҙы өҫтөн күреүҙәрен дә билдәләп үтә<ref>[http://historylib.org/historybooks/Vladimir-Bartold_Dvenadtsat-lektsiy-po-istorii-turetskikh-narodov-Sredney-Azii/12 Владимир Бартольд. Двенадцать лекций по истории турецких народов Средней Азии<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref>.

Халыҡтың юғары ҡатламы (руханиҙар, аҡһөйәктәр, зыялылар) был этнонимды ҡабул итеүҙә инициатива күрһәтәләр. 1921 йылда Урта Азиялағы милли-территориаль бүленешкә ҡағылышлы [[Ташкент]]та үткәрелгән Көнсығыш Төркөстандың төрки халҡы вәкилдәре съезында ''«уйғыр»'' үҙатамаһын тергеҙеү тураһында ҡарар ҡабул ителә.<ref>Кайдаров, А. Т., «Развитие современного уйгурского литературного языка (Т.1 Уйгурские диалекты и диалектная основа литературного языка)», Алма-Ата, «Наука», 1969, стр. 322</ref>.
«''Уйғыр»'' этнонимы этиологияһының бер-нисә версияһы бар:
* [[Әбү әл-Ғази]] (1603—1663) «Төркиҙәр шәжәрәһе» тигән йылъяҙмаһында «уйғыр» этнонимының төрки тамырлы булыуын иҫбатлай: «Уларға Уйғыр исемен [[Уғыҙ хан]] биргән. Уйғыр- төрки һүҙе, мәғәнәһе бөтә донъяға билдәле, „яҡлаусы“ (япышгур) тигәнде аңлата.»

[[Рәшит әд-Дин]] буйынса легендар [[Уғыҙ хан]] «уйғыр» атамаһын үҙенә ярҙам итергә ҡушылған ҡәбиләгә биргән.
<blockquote>Төрки телендә был һүҙ «эйәреүсе, ҡушылыусы»<ref>[http://www.vostlit.info/Texts/rus2/Rasiddaddin/frametext1.htm Фазллаллах Рашид Ад-Дин. Огуз-Наме]</ref> тигәнде аңлата.</blockquote>
* [[Мәхмүт Ҡашғари]] версияһы буйынса «уйғыр» үҙатамаһы [[Искәндәр Зөлҡәрнәй]] ваҡытына барып тоташа. Ул Урта Азияла үҙенә ҡаршы торған атлыларҙы «худхуранд» тип атай, «һунарсы ыласын һымаҡтар, уларҙан бер януар ҙа ҡотола алмай». «Худхуранд» ваҡыт үтеү менән «Худхур» булып ҡыҫҡарған, ә һуңғы һүҙ «уйғыр»ға әйләнгән.

== Этнографик төркөмдәр ==
Хәҙерге тарихи уйғыр этносы Көнсығыш Төркөстан регионында ҡатмарлы сәйәси-географик шарттарҙа бер-береһенән алыҫ урынлашҡан төрлө этник сығышлы халыҡтарҙан формалашҡан. Уйғыр этносында төрлө этнографик төркөмдәргә бүленеү һаҡлана ([[субэтностар]]) — [[Уйгурские субэтносы (юрты)|юрталар]] (уйғ. ''юртлар''):

{|
| valign=top |
* [[турфанские уйгуры|турфанцы]] ([[уйгурский язык|уйг]]. турпанлиқләр)
* [[кашгарские уйгуры|кашгарцы]] ([[уйгурский язык|уйг]]. қәшқәрлиқләр)
* [[кумульские уйгуры|комульцы]] ([[уйгурский язык|уйг]]. қумуллуқлар)
* [[хотанские уйгуры|хотанцы]] ([[уйгурский язык|уйг]]. хотәнликләр)
| valign=top |
* [[аксуйские уйгуры|аксуйцы]] ([[уйгурский язык|уйг]]. ақсулуқлар)
* [[яркентские уйгуры|яркендцы]] ([[уйгурский язык|уйг]]. яркәндликләр)
* [[доланы]] ([[уйгурский язык|уйг]]. доланлар)
* [[лобнорские уйгуры|лобнорцы]] ([[уйгурский язык|уйг]]. лопнурлуқлар)
| valign=top |
* [[чогучакские уйгуры|чугучакцы]] ([[уйгурский язык|уйг]]. чөчәкликләр)
* [[учтурфанские уйгуры|учтурфанцы]] ([[уйгурский язык|уйг]]. учтурпанлиқләр)
* [[илийские уйгуры|кульджинцы]] ([[уйгурский язык|уйг]]. ғулҗилиқлар)
* [[атушские уйгуры|атушцы]] ([[уйгурский язык|уйг]]. атушлуқлар)
| valign=top |
* [[кучарские уйгуры|кучарцы]] ([[уйгурский язык|уйг]]. кучарликлар)
* [[корлинские уйгуры|корлинцы]]([[уйгурский язык|уйг]]. корлалиқләр)
* [[уйгуры-мачинцы|мачины]] ([[уйгурский язык|уйг]]. мачинләр)
* [[полурские уйгуры|полурцы]] ([[уйгурский язык|уйг]]. полурлуқлар)
| valign=top |
| valign=top |
* [[эйну|абдалы]] ([[уйгурский язык|уйг]]. абдаллар)
| valign=top |
|}
Һәр этник төркөмдөң үҙенә хас мәҙәниәте бар. Был төркөмдәрҙең күпселек өлөшө, этно-территориаль төркөм булараҡ, бер-береһенән һиҙелерлек алыҫ арала урынлашҡан, йәшәргә яраҡһыҙ Таҡла-Маҡан сүллеге менән бүленгән боронғо сүллектәрҙә формалашҡан. Ҡайһы бер төркөмдәр алдағы булған ырыуҙар бүленеше һөҙөмтәһендә, йә башҡа этник төркөмдәрҙең тамамланмаған ассимиляцияһы арҡаһында барлыҡҡа килгәндәр.

== Уйырҙарҙың антропологияһы ==
[[Файл:Khotan-melikawat-chicas-d03.jpg|thumb|Уйғыр ҡыҙы]]
Антропологик яҡтан уйғырҙар [[монголоидная раса|монголоид]] һәм [[европеоидная раса|европеоид]] расаһының ҡушымтаһы булып торалар. Ҡытай генетиктары Сюй һәм Цзин үҙҙәренең фәнни тикшеренеүҙәрендә уйғырҙарҙың 60 % европеоид, ә 40 % монголоид сығышлы тип раҫлайҙар. Уларҙың билдәләүенсә, бындай буталыштың 126 быуын элек, йәғни 2520 йыл элек, булыуы мөмкин .<ref>{{cite web|url=http://blogs.discovermagazine.com/gnxp/2008/03/uyghurs-are-hybrids/|title=Uyghurs are hybrids &#124; Gene Expression &#124; Discover Magazine|publisher=Blogs.discovermagazine.com|date=|accessdate=2011-08-28|archiveurl=http://www.webcitation.org/65CtbOXD5|archivedate=2012-02-04}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111130171248/http://blogs.discovermagazine.com/gnxp/2008/03/uyghurs-are-hybrids/ |date=2011-11-30 }}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.cell.com/AJHG/abstract/S0002-9297(08)00166-3|title=AJHG - Analysis of Genomic Admixture in Uyghur and Its Implication in Mapping Strategy|publisher=Cell.com|date=|accessdate=2011-08-28|archiveurl=http://www.webcitation.org/65CtcZ7rR|archivedate=2012-02-04}}</ref> Ли һәм Кидтың ғилми хеҙмәттәрендә тик 30 % европеоид ҡушылмаһы барлығы тураһында яҙыла.<ref name="cite journal|pmc=2790568">{{cite journal|pmc=2790568}}</ref>.

== Таралып ултырыу, һан иҫәбе ==
[[Файл:Xinjiang nationalities by prefecture 2000.png|thumb|left|300px|<small>Вследствие целенаправленной государственной политики ханьской миграции, этноареал уйгуров размыт ханьскими мигрантами, 80 % уйгуров СУАР проживают на юго-западе (в префектурах [[Кашгар (округ)|Кашгар]], [[Хотан (округ)|Хотан]], [[Кызылсу-Киргизский автономный округ]] и [[Аксу (округ)|Аксу]], также крупные анклавы уйгуров в [[Кумул]]е, [[Турфан]]е, [[Урумчи]], [[Чугучак]]е, [[Или-Казахский автономный округ|Или]], и в районе [[Лобнор]]а)</small>.<ref>Dillon, Michael (2004). ''Xinjiang: China’s Muslim far northwest''. Routledge. ISBN 978-0-415-32051-1. p.24</ref>]]
Уйғырҙар Ҡытайҙа [[хуэй]] (''дунгандар'') халҡынан ҡала икенсе урында торған төрки сығышлы мосолман халҡы. Таралып ултырған төп территорияһы — ҠХР төньяҡ-көнбайыш өлөшө (''[[Көнсығыш Төркөстан]] йәки [[Синьцзян-Уйғыр автономиялы районы]]'') һәм Ҡаҙағстан, Ҡырғыҙстандың сик буйы райондары

== Тарихы ==
[[Файл:Turpan-bezeklik-pinturas-d02.jpg|left|thumb|150px|<small>«Мең будда» диуар рәсеме, Безеклик, 9-13бб.</small>]]

Уйғыр этносының формалашыу процесы ҡатмарлы һәм оҙайлы. Уларҙың ата-бабалары — Көнсығыш Төркөстандың күсмә ҡәбиләләре, һәм [[Хунну]] (б.э.т. III б — б.э IV бб..) дәүләтендә мөһим роль уйнаған.

Яҙма сығанаҡтарҙа уйғырҙарҙың ата-бабалары тураһында б.э III быуат башынан телгә алына (шул уҡ ваҡытта орхон яҙмаларында VIII б.). III—IV бб. уйғырҙар ҡытайҙарҙың нәҫел йылъяҙмаһында [[гаоцзюй]] (һүҙмә-һүҙ «бейек арбалар») тигән исем аҫтында билдәле булған ойошмаға ингәндәр. V б. ҡытай сығанаҡтарында был ойошманың теле (тегрег-«арбасылар») тигән яңы атамаһы барлыҡҡа килә. Теле ырыуының байтаҡ өлөшө көнбайышҡа, Ҡаҙағстан далаларына һәм көньяҡ -көнсығыш Европаға күсеп китә. Урта азия далаларында тороп ҡалғандары төркиҙәр тарафынан яулап алынғандар. Теле ырыуының төп йәшәгән ерҙәре Джунгария һәм Семиречье була. Әммә 605 й.,теле ырыуының бер-нисә йөҙ башлығы көнбайыш төрки Чурын ҡағаны тарафынан ҡыйратылғандан һуң, уйғырҙарҙың юлбашсыһы ырыуҙарҙы Хангай тауҙарына алып китә, айырым төркөм хасил була. Ҡытай тарихнамәселәре уларға «туғыҙ ырыу» (токуз-огуз) тигән исем бирә.
Тонгга һәм Кара Игах Бюрук татарҙары,Монгол империяһы тарафынан йотолғанға тиклем, башҡа күсмә хандарҙың, бигерәк тә Найман һәм Ҡара Китәйҙең, кәңәшселәре һәм остаздары һаналған. Уйғыр дәүләтселеге күршеләре менән дипломатик мөнәсәбәттә булған, һәм уларҙың дворҙарына үҙенең дәрәжәле кәңәшселәрен ебәреп торған.<ref>''Brose M. C.'' Uyghur Technologists of Writing and Literacy in Mongol China//T’oung Pao, Second Series, Vol. 91, Fasc. 4/5 (2005), рp. 406.</ref>.

630 йылдан, [[Төрки ҡағанаты]] ҡолағандан һуң, токуз-оғуздар ун уйғыр ырыуын берләштергән яғлакар ҡәбиләһе етәкселегендә мөһим сәйәси көс булараҡ сығыш яһай башлай. V—VIII бб. уйғырҙар жужаней ҡағанатына ҡарай, ә һуңынан — [Төрки ҡағанаты]]на. Уйғырҙарҙың этник яҡтан тупланыу процесы, Төрки ҡағанаты тарҡалып, тәүге осор феодаль Уйғыр дәүләте ([[Уйғыр ҡағанаты]]) барлыҡҡа килгәс, VIII быуатта тамамлана Ҡағанат башында [[яглакар]] тигән уйғыр ырыуынан сыҡҡан ҡағандар тора (кит. Yao-luo-ko;745-795). Фәҡәт ошо осорҙа рәсми дин булып манихейлыҡ таныла. 795 йылда власҡа [[Эдиздар]] (795—840) ҡәбиләһе килә, улар ҙа яғлаҡар атамаһын ҡабул итәләр.

<blockquote>
Гумилев считает этот эпизод приходом к власти манихейской теократии:

''…в 795 г. на престол был возведён приёмный сын одного из вельмож Кутлуг, на условиях ограничения власти. «Вельможи, чиновники и прочие доложили: „Ты, небесный царь, сиди спустя рукава на драгоценном престоле, а помощника должен получить обладающего способностями управления мерой с море и гору: …законы и повеления должны быть даны: должно надеяться на небесную милость и благосклонность“. Иными словами, у хана были отняты исполнительская и судебная власть, а политика взята под контроль небесной милости», то есть манихеев. Союз племен превратился в теократию.''<ref>Л.Гумилев. Тысячелетие вокруг Каспия. гл.6</ref></blockquote>

[[Файл:Uighur Prince.jpg|thumb|left|150px|<small>Уйгурский идыкут, государство [[уйгурское идыкутство|Кочо]], 9-13 бб.</small>]]
840 йылда власть ҡағанатта 7 йылға [[Яглакар|Яғлаҡар]] ҡәбиләһенә күсә. 840 йылдарҙа ҡатмарлы эске сәйәси һәм иҡтисади сәбәптәр, шулай уҡ [[Енисейские кыргызы|боронғо ҡырғыҙҙарҙың]] тышҡы һөжүме арҡаһында уйғыр дәүләте тарҡала. Ҡыйратылған уйғырҙарҙы эҙәрләп, [[Кыргызский каганат|ҡырғыҙҙар]] отряды [[Восточный Туркестан|Көнсығыш Төркөстанға]] үтеп инә.

[[Файл:Museum für Indische Kunst Dahlem Berlin Mai 2006 066.jpg|thumb|<small>Уйгурский [[манихейство|манихейский]] [[жрец]], [[фреска]] из [[уйгурское идыкутство|Кочо]], 9-13 вв. Из собрания музея индийского искусства, Берлин.</small>]]
Уйғырҙарҙың бер өлөшө Көнсығыш Төркөстанға һәм [[Ганьсу]]ҙың көнбайышына күсеп ултыра. Был ерҙәрҙә ике үҙаллы дәүләт төҙөлә: Кянсуй (ганьчжоу) кенәзлеге (хәҙерге [[Ганьсу]] провинцияһы) ,үҙәге хәҙерге [[Чжанъе]] ҡалаһы янында урынлаша һәм Турфан сүллегендә- [[Уйгурское идыкутство|Уйғыр идыкутлығы.]]

Иң тәүҙә уйғырҙар [[Амур]] йылғаһының урта ағымына тиклем һуҙылған шивей ҡәбиләһенең ерҙәренә һәм хәҙерге [[Внутренняя Монголия|Эске Монголия]] территорияһындағы хи ҡәбиләһенең ерҙәренә килеп урынлашалар,әммә [[847 год|847 йылда]] ҡырғыҙҙар уйғырҙарға һәм шивей ҡәбиләһенә ҡаршы Амурға походҡа йүнәләләр ,ә ҡытайҙар — хи ҡәбиләһенә ҡаршы. Уйғырҙарҙың был өлөшө Көнсығыш Төркөстанға ҡасып китергә мәжбүр була<ref>{{публикация|книга|заглавие=История Хакасии: с древнейших времен до 1917 года. РАЗДЕЛ II. ХАКАСИЯ В ЭПОХУ ФЕОДАЛИЗМА. (VI — первая половина XIX в.). Глава 3. ДРЕВНЕХАКАССКОЕ ГОСУДАРСТВО (VI—XIII вв.). ПОЛИТИЧЕСКАЯ ИСТОРИЯ. 4. Древнехакасское государство в IX—XII вв.|часть=|ссылка=http://www.nbdrx.ru/pdf/Kyzlasov/ax0000014_4.pdf|место=Москва|издательство=Издательская фирма «Восточная литература»|год=1993|страницы=68}}</ref>.

Уйғырҙар Ҡашғар илендәге [[Караханидское государство|Ҡараханид дәүләтенең]] көнсығышында һәм [[Уйгурское государство турфанских идыкутов Кочо|турфан идыкуттары дәүләтселегенә ҡараған Кочола]], [[Турфан]]да йәшәгән, күбеһенсә, иран һәм псевдо-тохар телле халыҡтарҙы [[Ассимиляция (социология)|ассимиляцияға]] дусар итәләр. Үҙҙәренең телен, мәҙәниәтен индерәләр һәм ,үҙ сиратында, урындағы халыҡтың сүл эшкәртеү йолаларын, ҡайһы бер һөнәрҙәрен үҙләштерәләр. Был осорҙа Турфанда, Комулда йәшәгән уйғырҙар [[манихейство|манихейлыҡ]] һәм [[шаманизм|шаманлыҡ]] динен тотһалар, яйлап [[буддизм|будда дине]], һуңынан христиан дине лә ([[несторианство]])<ref>Селезнев, Н., ''Уйгуры-христиане и их религиозно-историческая судьба'' // Волшебная Гора: Традиция, религия, культура, вып. XI. М.: ВГ, 2005, С. 72-76.</ref> тарала. Ошо уҡ тарихи осорҙа, X быуаттан башлап, Ҡашғар, Яркенд, Хотан уйғырҙары араһында ислам дине тарала башлай, һәм XVI б. ул Көнсығыш Төркөстандағы башҡа диндәрҙе ҡыҫырыҡлап сығара.

Исламды ҡабул итеү менән, [[ғәрәп яҙмаһы]] иҫке уйғыр яҙмаһын да юҡҡа сығара.

==== Уйғыр архитектураһы ====
{|class="graytable"
 |+ 
 | align="center" | [[Файл:Turpan-bezeklik-cuevas-d01.jpg|center|300px]]
 | width="2%"|
 | align="center" | [[Файл:Sutuq Bughraxan Qebrisi.JPG|center|300px]]
 | width="2%"|
 | align="center" | [[Файл:Yarkand-tumbas-reyes-d06.jpg|center|300px]]
 |-
 | align="center" | ''Мын Уй'' мәмерйәһе (рус. "''Тысяча домов''"), исламға тиклемге дәүер архитектураһы, 8-10бб., Безеклик, [[Турфан]], Көнсығыш Төркөстан ([[СУАР]])
 | 
 | align="center" | [[Мавзолей]] султана основателя [[Караханидское государство|Караханидского государства]] Сутук Абдукерим Бограхана (X в.), г. Атуш, [[Восточный Туркестан]] ([[СУАР]])
 |
 | align="center" | [[Мавзолей]] правителей [[Яркендское ханство|Яркендского ханства]], 16-18вв., [[Яркенд]], [[Восточный Туркестан]] ([[СУАР]])
|}
Уйгурскую архитектуру можно условно разделить на два исторических периода — архитектура доисламская и исламская.
Среди памятников исламской уйгурской архитектуры — [[Мавзолей Аппака Ходжи]], [[Мавзолей Тоглук-Тимура]], [[Ид Ках]].

== Иҫкәрмәләр ==
{{примечания|2}}

== Әҙәбиәт ==
* Кадырбаев А. Ш. Очерки истории средневековых уйгуров, джалаиров, найманов и киреитов. — Алматы: «Рауан», «Демеу». 1993—168 с. ISBN 5-625-02513-4
* {{книга |автор= |часть=Уйгуры|ссылка часть=http://www.krskstate.ru/80/narod/etnoatlas/0/etno_id/103|заглавие=Этноатлас Красноярского края |оригинал= |ссылка=http://www.krskstate.ru/80/narod/etnoatlas |викитека= |ответственный=Совет администрации Красноярского края. Управление общественных связей ; гл. ред. [[Рафиков, Рашит Гиззатович|Р. Г. Рафиков]] ; редкол.: [[Кривоногов, Виктор Павлович|В. П. Кривоногов]], Р. Д. Цокаев |издание=2-е изд., перераб. и доп |место=Красноярск |издательство=Платина (PLATINA) |год=2008 |том= |страницы= |столбцы= |страниц=224 |серия= |isbn=978-5-98624-092-3 |тираж= |ref=Этноатлас Красноярского края }}
* ''Brose M. C. '' Uyghur Technologists of Writing and Literacy in Mongol China//T’oung Pao, Second Series, Vol. 91, Fasc. 4/5 (2005), рp.396-435. {{ref-en}}
* ''Mackerras C. '' Traditional Uygur Performing Arts //Asian Music, Vol. 16, No. 1 (1985), pp.&nbsp;29–58. {{ref-en}}
* ''Minorsky V.'' Tamīm ibn Baḥr’s Journey to the Uyghurs//Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol.12, No. 2 (1948), pp.&nbsp;275–305.{{ref-en}}

== Һылтанмалар ==
{{wiktionary|уйгур}}
* [http://mytashkent.uz/2010/04/02/uyguryi-uzbekistana/#more-11057 Уйгуры Узбекистана]
* [http://www.uyghurensemble.co.uk/ London Uyghur Ensemble] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191120225935/http://www.uyghurensemble.co.uk/ |date=2019-11-20 }}
* [http://homepages.utoledo.edu/nlight/uyghpg.htm Introduction to Uyghur Culture and History] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150904025819/http://homepages.utoledo.edu/nlight/uyghpg.htm |date=2015-09-04 }} Links to cultural and historical background, current news, research materials and photographs.
* [http://www.360doc.com/content/12/0813/22/276037_230028707.shtml Карты с долей народов по уездам КНР] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160101193742/http://www.360doc.com/content/12/0813/22/276037_230028707.shtml |date=2016-01-01 }}
* [http://articlekz.com/node/490 Проблема изучения фольклора уйгуров СУАР КНР] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140701122923/http://articlekz.com/node/490 |date=2014-07-01 }}
* [http://1.bp.blogspot.com/_WzN3JMZpmGA/SlUNtscLPyI/AAAAAAAAAn0/gqMuD34gyN8/s1600-h/Xj_uyghur.gif Карта доля уйгур по уездам. на кит. яз.]

{{Төрки халыҡтар}}

[[Категория:Уйғырҙар]]
[[Категория:Ҡытай халыҡтары]]
[[Категория:Ҡаҙағстан халыҡтары]]
[[Категория:Монголия халыҡтары]]
[[Категория:Үзбәкстан халыҡтары]]
[[Категория:Ҡырғыҙстан халыҡтары]]
[[Категория:Ҡытайҙа ислам]]
[[Категория:Төрки халыҡтар]]