Украин алфавиты битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Кириллические алфавиты
|Изображение=Cyrillic letter Yi.png}}

[[Файл:Azbuka_1574_by_Ivan_Fyodorov.png|мини|Львовта 1574 йылда баҫылған Иван Фёдоров «Азбука»һының беренсе бите.]]
[[Файл:Shevchenko_Bukvar_p12.jpg|мини|[[Шевченко Тарас Григорьевич|Тарас Шевченко]]ның «Южнорусский букварь» бите, [[1861 йыл]]. Ярыжкаға ярашлы булыу, рус алфавиты  менән тап килеү миҫалы, [[XIX быуат|XIX быуатта]].]]

'''Хәҙерге составындағы Украи́н алфави́ты''' [[XIX быуат]] һуңынан йәшәп килә; Ул 33 хәрефле: рус теле менән сағыштырғанда — '''Ёё, ъ, ы, Ээ,''' хәрефтәре ҡулланылмай, ләкин '''Ґґ, Єє, Іі''' һәм  '''Її''' хәрефтәре бар. (1932—1990 йылдарҙа  '''Ґ''' хәрефе булмаған, ә нәҙеклек билдәһе иң һуңғы хәреф булып торған<ref>Официально нынешний состав и порядок алфавита утверждён в 1993 году: Український правопис / АН України, Ін-т мовознавства ім. О. О. Потебні; Інститут української мови — 4-те вид., випр. й доп. — К.: Наукова думка, 1993. — 240 с.</ref>). Шулай уҡ  апостроф ( ’ билдәләнә) ҡулланылған һүҙҙәр күп, украин апострофы  рус ҡалынлыҡ айырыу билдәһенә '''Ъ оҡшаш''' ҡулланыла (сағыштырығыҙ: {{Lang-ru|предъявлять}} / {{Lang-uk|пред’являти}}). У''краинский'' һүҙендә йыш ҡына баҫымды, хаталы итеп, икенсе ижеккә ҡуялар, орфоэпик яҡтан өсөнсө ижеккә ҡуйыу дөрөҫ.
{| style="border: 1px solid rgb(0, 0, 0); font-family: Microsoft Sans Serif; font-size: 1.4em; margin-bottom: 10px; border-collapse: collapse; background-color: rgb(248, 248, 239);"
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | А а
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Б б
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | В в
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Г г
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ґ ґ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Д д
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Е е
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Є є
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ж ж
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | З з
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | И и
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | І і
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ї ї
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Й й
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | К к
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Л л
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | М м
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Н н
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | О о
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | П п
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Р р
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | С с
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Т т
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | У у
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ф ф
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Х х
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ц ц
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | 
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ч ч
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ш ш
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Щ щ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ь ь
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ю ю
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Я я
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | 
|}

== Алфавит ==
{| style="margin-bottom: 10px;"
|
{| class="standard" id="Table1" style="text-align:center; font-family: Arial Unicode MS, Lucida Sans Unicode, sans-serif;" border="1" cellspacing="1" cellpadding="1" summary="Буквы, их названия и произношение"
!№ п.п.
!Буква
!Название
![[Халыҡ-ара фонетик алфавит|IPA]]
|-
|1
| А а 
| а /ɑ/ 
| /ɑ/, /ɐ/
|-
|2 
| Б б 
| бе /bɛ/ 
| /b/
|-
|3 
| В в 
| ве /ʋɛ/ 
| /ʋ/, /w/, /ʍ/, /u̯/
|-
|4
| Г г 
| ге /ɦɛ/ 
| /ɦ/
|-
|5
| Ґ ґ 
| ґе /gɛ/ 
| /g/
|-
|6
| Д д 
| де /dɛ/ 
| /d/
|-
|7
| Е е 
| е /ɛ/ 
| /ɛ/, /e/
|-
|8
| Є є 
| є /jɛ/ 
| /jе/, /ʲе/
|-
|9
| Ж ж 
| же /ʒɛ/ 
| /ʒ/
|-
|10
| З з 
| зе /zɛ/ 
| /z/
|-
|11
| И и 
| и /ɪ/ 
| /ɪ/
|-
|12
| І і 
| і /i/ 
| /i/<ref>На месте [//ru.wikipedia.org/wiki/Праславянский_язык праславянского] ''о'' после всех согласных, а также на месте праславянского ''ѣ'' после всех согласных, кроме ''д'', ''т'', ''з'', ''с'', ''ц'', ''л'', ''н'', ''р'': ''*ночь'' > ''ніч'' /nit͡ʃ/, ''*вѣра'' > ''віра'' /wirɑ/.</ref>, /ʲi/<ref>На месте праславянского ''ѣ'' после ''д'', ''т'', ''з'', ''с'', ''ц'', ''л'', ''н'', ''р'': ''*сѣно'' > ''сіно'' /sʲinɔ/.</ref>, /ɪ/<ref>Обычно в начале слова: ''інший'' /ɪnʃɪj/, а также в слове ''хіба'' /xɪbɑ/.</ref>, /ʲɪ/<ref>На стыке двух частей слова, где первая заканчивается на /ʲ/, а вторая начинается на /ɪ/: ''синій'' /sɪnʲɪj/ = ''синь-ий''.</ref>
|-
|13
| Ї ї 
| ї /ji/ 
| /ji/, /jɪ/<ref name="jy">На стыке двух частей слова, где первая заканчивается на /j/, а вторая начинается на /ɪ/: ''країна'' /krɑjɪnɑ/ = ''край-ин-а''.</ref>
|-
|14
| Й й 
| йот /jɔt/ 
| /j/, /i̯/
|-
|15
| К к 
| ка /kɑ/ 
| /k/
|-
|16
| Л л 
| ел /ɛl/ 
| /l/
|-
|17
| М м 
| ем /ɛm/ 
| /m/
|}
| valign="top" |
{| class="standard" style="text-align:center; font-family: Arial Unicode MS, Lucida Sans Unicode, sans-serif;" border="1" cellspacing="1" cellpadding="1" summary="Буквы, их названия и произношение"
!№ п.п.
!Буква
!Название
![[Халыҡ-ара фонетик алфавит|IPA]]
|-
|18
| Н н 
| ен /ɛn/ 
| /n/
|-
|19
| О о 
| о /ɔ/ 
| /ɔ/, /o/
|-
|20
| П п 
| пе /pɛ/ 
| /p/
|-
|21
| Р р 
| ер /ɛr/ 
| /r/
|-
|22
| С с 
| ес /ɛs/ 
| /s/
|-
|23
| Т т 
| те /tɛ/ 
| /t/
|-
|24
| У у 
| у /u/ 
| /u/, /ʊ/
|-
|25
| Ф ф 
| еф /ɛf/ 
| /f/<ref>Некоторые носители украинского языка заменяют этот звук звуковым сочетанием /xw/ (изредка /kw/), которое перед губными гласными /ɔ/ и /u/ упрощается до /x/. Причина этого явления — отсутствие в коренных украинских словах и давних заимствованиях как самого звука /f/, так и его звонкого аналога /v/. В некоторых случаях это произношение закрепилось орфографически: ''хвіртка'' < пол. ''forta'' < нем. </ref>
|-
|26
| Х х 
| ха /xɑ/ 
| /x/
|-
|27
| Ц ц 
| це /t͡sɛ/ 
| /t͡s/
|-
|28
| Ч ч 
| че /t͡ʃɛ/ 
| /t͡ʃ/
|-
|29
| Ш ш 
| ша /ʃɑ/ 
| /ʃ/
|-
|30
| Щ щ 
| ща /ʃt͡ʃɑ/ 
| /ʃt͡ʃ/
|-
|31
| Ь ь 
| м'який знак <br>
/mjɐˈkɪj znɑk/ 
| /ʲ/
|-
|32
| Ю ю 
| ю /ju/ 
| /jʊ/, /ʲʊ/
|-
|33
| Я я 
| я /ja/ 
| /jɐ/, /ʲɐ/
|}
|}

=== Уҡыу ===
* '''А''' һәр бер осраҡта [a] өнө булып ишетелә, ләкин баҫым алды ижектәрендә бик аҙ тойомланған иренләшеү барлыҡҡа килеү күҙәтелә — [a°] ([<span><span class="Unicode">ɒ</span></span>]);
* '''Г''' яңғырау тамаҡ йәиһә артҡы тел рәте фрикатив өнө булып ишетелә;
* '''Ґ''' рус '''Г-һына''' тап килә;
* '''Е''' рус '''Э-'''һына тап килә;
* '''Є''' рус '''Е'''-һына тап килә;
* '''Ж''' шул уҡ рус өнөнә тап килә, ләкин '''І''' алдынан (шулай уҡ '''Ю''', '''Я''') —самалап алғанда, рус һүҙе дро'''жж'''и-лағы кеүек, йомшаҡ ишетелә;
* '''И''' рус '''Ы'''-һына яҡын, әммә бер аҙ йомшағыраҡ;
* '''I''' рус '''И өнөнә яҡын''' (ҡағиҙә булараҡ, бер аҙ йомшағыраҡ);
* '''Ї''' '''ЙИ''' һымаҡ уҡыла;
* '''Й''' "о" алдынан [j] тартынҡыһын аңлата, ә башҡа позицияларҙа – ижек барлыҡҡа килтермәгән [i] һуҙынҡыһы;
* '''О бөтөн''' позицияларҙа ла [o] тип уҡыла, баҫымлы ижек алдынан торған ижектәрҙә  '''У '''менән оҡшашлыҡ осрауы мөмкин, бигерәк тә, әгәр һүҙҙә бер нисә иренләшкән һуҙынҡы (у, ю)<ref>А. Е. Супрун, Введение в славянскую филологию; Минск, Вышэйшая школа, 1989</ref>  булһа;
* '''Ц ошондай уҡ''' рус өнөнә тап килә, ләкин  '''Ь''', '''І''', '''Є''', '''Ю''', '''Я''' алдынан — йомшаҡ [t͡sʲ];
* '''Ч''' Белорус<font style="background-color: rgb(254, 252, 224);"></font>, серб телдәрендәге кеүек ҡаты яңғырай (йәки поляк телендәге '''CZ '''һымаҡ), йә чех телендәге кеүек '''Č''' (бер аҙ ғына ҡаты), ләкин '''І''', '''Ю''', '''Я''' алдынан — йомшара;
* '''Ш''' рус телендәге шул уҡ өнгә тап килә, ләкин '''І''' һәм башҡа йомшартҡыс һуҙынҡылар алдынан — йомшартылып әйтелә,  рус '''Щ'''-һына оҡшаған;
* '''Щ әҙәби''' украин әйтелешендә ҡаты [шч], [штш] (поляк бәйләнеше '''SZCZ''') кеүек, '''І''' алдынан — [шчь] (поляк '''ŚĆ''') уҡыла.

== Компьютерҙарҙа күрһәтеү ==
: {{See also|Кириллица в Юникоде}}
Стандарт украин клавиатураһы түбәндәгесә:
[[Файл:Keyboard_layout_ua_vista_ext.png|центр|мини|600x600пкс|<center>Америка версияһына нигеҙләнгән хәҙерге заман клавиатураһында украин алфавиты хәрефтәрен теҙеп урынлаштырыу (раскладка)(«Я» алдынан «Ґ» бөтә  клавиатураларҙа ла булмай — ғәҙәттә уның урынына '''Shift''' клавишаһы һуҙыла)</center>]]

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* Украин хәрефтәрен әйтеү һәм файҙаланыу тураһында ентекләп яҙылған мәҡәлә «[[Украин теле]]», ә тарихы тураһында — айырым хәрефтәр тураһында мәҡәләләр (таблицаны ҡарағыҙ). Шулай уҡ украин яҙылышының бик боронғо варианттары тураһында мәҡәләләр:
* Ярыжка
* Максимовичевка
* «Днестр русалкаһы» яҙылышы
* Кулишовка
* Драгомановка
* Желеховка

== Иҫкәрмәләр ==
{{примечания}}
[[Категория:Кириллик алфавиттар]]