Футлярҙағы кеше битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Литературное произведение
| Название = Футлярҙағы кеше
| Название-оригинал = 
| Изображение = Chelovek_v_futlare_Kukriniksi.jpeg
| Жанр = хикәйә
| Автор  = [[Антон Чехов]]
| Язык оригинала =  урыҫ 
| Написан = [[1898]] 
| Публикация = 1898
| Перевод = 
| Викитека-текст = :ru:Человек в футляре (Чехов)
}}
{{Викицитатник|:ru:Человек в футляре}} 

'''«Футлярҙағы кеше»''' [[хикәйә]]һен [[Антон Павлович Чехов]] [[1898 йыл]]дың [[май]] һәм [[июнь]] айҙарында яҙған. Беренсе  тапҡыр шул уҡ йылда «Русская мысль» [[журнал]]ының 7-се һанында  баҫыла. «Бәләкәй трилогияның»<ref>[http://www.rsl.ru/ru/s3/s331/s122/s1224693/s12246934715 Российская государственная библиотека] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170320191651/http://www.rsl.ru/ru/s3/s331/s122/s1224693/s12246934715 |date=2017-03-20 }}</ref> беренсе киҫәге.

== Әҫәрҙең яҙылыу тарихы ==
Чехов хикәйәне йәй көнө яҙырға самалай. «Человек в футляре», «Крыжовник» һәм «О любви» хикәйәләренән торған «Бәләкәй трилогия» серияһы «О любви» хикәйәһе менән генә тамамланырға тейеш булмай. Был әҫәрҙәрҙе яҙа башлағас, Чеховтың ижады һүлпәнәйә, сөнки уның  туберкулезы көсәйеп китә.<br>

Чехов уны 1898 йылдың  май һәм июнь айҙарында Мелиховта яҙа. 1898 йылдың июнь башында хикәйә баҫтырыуға әҙерләнә, ә 1898 йылдың  15 июнендә уның ҡулъяҙмаһы журналға ебәрелә.<br>
Чехов көндәлек дәфтәренә  хикәйә тураһында былай тип яҙып ҡуя<ref>''Паперный З. С.''  Записные книжки Чехова&nbsp;— Москва: Советский писатель, 1976, с. {0}[13]{/0}} (1936) </ref>:
{{начало цитаты}} "Футлярҙағы кеше: уның бөтә нимәһе лә футлярҙа. Табутта ятҡанында, ул үҙенең идеалын, ниһайәт, тапҡан кеүек, йылмайып ятты "{{конец цитаты|источник=А. П. Чехов}}

== Прототибы ==
Беликовтың прототибы аныҡ ҡына билдәле түгел. Яҙыусының замандаштары (улар иҫәбендә В. Г. Богораз һәм М. П. Чехов) «футлярҙағы кешенең» прототибы тип Таганрог гимназиһының инспекторы А. Ф. Дьяконовты иҫәпләһә, икенселәре Дьяконовтың ҡылыҡ сифаттарын һүрәтләп, ул Беликовтың прототибы түгел тип баралар, беренсе фекерҙе инҡарлайҙар. Мәҫәлән, П. П. Филевский Дьяконовтың йомарт кеше булыуын дәлилләп яҙа: « „Футлярҙағы кеше“ менән А. Ф. Дьяконов араһында бер ниндәй ҙә оҡшашлыҡ юҡ (быны мин раҫлайым), һәм А. П. Чеховтың был әҫәрендә бер ниндәй ҙә урындағы колоритты табырға мөмкин түгел»<ref name="autogenerated1">[http://az.lib.ru/c/chehow_a_p/text_0100.shtml#114 Человек в футляре. Иҫкәрмәләр ]</ref>.

Ю. Соболев Чехов геройының прототибы билдәле публицист M. О. Меньшиков булырға мөмкин ти. Чехов үҙенең көндәлегендә публицист тураһында: {{начало цитаты}}«М. ҡоро көндө лә калош кейә, ҡояштан һәләк булмаҫ өсөн зонтик йөрөтә, һыуыҡ һыу менән йыуыныуҙан, йөрәге туҡталыуҙан ҡурҡа<ref>Ю. Соболев. Чехов. 102 статья Материалы. Библиография. М., 1930, стр. 163—165</ref>»{{конец цитаты|источник=}}Шуға ҡарамаҫтан, Меньшиков менән Беликов араһындағы оҡшашлыҡ бары тик тышҡы күренеш кенә<ref name="autogenerated1"></ref>. Чехов үҙе ағаһы И. П. Чехов тураһында яҙған:
{{начало цитаты}}"Ул, йәғни Иван, әҙерәк саллана төшкән, элеккесә арзан һәм төшөмлө хаҡҡа ғына әйбер һатып ала һәм хатта аяҙ көндө лә үҙе менән зонтик йөрөтә "<ref>Письмо Ал. П. Чехову, 22 или 23 сентября 1895 г.</ref>.{{конец цитаты|источник=}}

Был факттарҙан сығып, грек теле уҡытыусыһы Беликов образы йыйылма образ тип һөҙөмтә ҡылырға була<ref name="autogenerated1"></ref>.<br />
Хәҙер «Футлярҙағы кешенең» рус телендәге мәғәнәһе тиҫкәре, ул үҙен тышлыҡ менән ҡаплап, донъянан йәшеренеп йөрөгән яңғыҙ кешене аңлата.

== Персонаждар ==
«Бәләкәй трилогияның» геройҙары:
* ''Иван Иваныч Чимша-Гималайский'' — ветеринария табибы, дворян. Оҙон буйлы, оҙон мыйыҡлы ҡарт кеше.
* ''Буркин'' — уҡытыусы гимназияла уҡыта, ул И. И. Чимша-Гималайскийҙың иптәше. Беликов тураһында һөйләүсе.
Буркин хикәйәләренең геройҙары:
* ''Беликов'' —грек теле уҡытыусыһы. Буркин менән гимназияла эшләгән. Уның яратҡан һүҙе: «Берәй нимә сығып ҡуймаһын»
* ''Ашнаҡсы Афанасий'' — 60 йәштәге ҡарт. Беликовтың иҫерек һәм яртаҡыллы хеҙмәтсеһе.
* ''Михаил Саввич Коваленко'' — тарих һәм география уҡытыусыһы. Йәш, ҡаранан килешле ир кеше.
* ''Варенька'' — Беликов яратҡан 30 йәштәге ҡыҙ. Коваленконың һенлеһе. Оҙон буйлы, ҡара ҡашлы, алһыу битле.

== Сюжет ==
[[Файл:The Soviet Union 1959 CPA 2292 stamp (Anton Chekhov and Scene from his Works).jpg|thumb|А. П. Чехов, рассказ «Человек в футляре». Марка СССР, 1959 [16]]]

Хикәйә ике һунарсының: Иван Иваныч Чимша-Гималайский менән Буркиндың- төнгөлөккә йоҡларға урынлашыуы менән башланып китә. Улар ауыл старостаһының һарайында төнгөлөккә туҡтала һәм төрлө булған хәлдәр тураһында һөйләй. Уларҙың әңгәмәһе «яңғыҙ ҡыҫала йә булмаһа ҡусҡар кеүек үҙ ҡабығында йәшәүсе кешеләргә» ҡағыла. Буркин яңыраҡ ҡына уларҙың ҡалаһында үлгән Беликов тураһында һөйләй.

Ошо Беликов — тап «Футлярҙағы кеше». Ул бик йылы көндә лә өҫтөнә пальто, аяғына галош кейеп, ҡулына зонт тотоп йөрөй. Уның зонтигыны ла, сәғәте лә, кеҫә бәкеһе лә футлярҙа. Ул, хатта битен дә яғаһы менән ҡаплап, үҙен футлярҙағы кеүек хис итә. Беликов үҙен һәр ваҡыт ниндәйҙер тышлыҡ менән көпләп, ысынбарлыҡтан йәшеренеп йөрөргә тырыша. Ҡағиҙәләрҙән бәләкәй генә ситкә тайпылыу йә иһә уларҙы әҙ генә боҙоу ҙа уны ныҡ тулҡынландыра. Педагогик кәңәшмәләрҙә ул барыһын да үҙенең һаҡлығы һәм шомланыуы менән ғазаплай. Үҙенең бер туҡтауһыҙ уфтаныуҙары һәм зарланыуҙары менән ул барыһына ла баҫым яһай, һәм ахыр сиктә уға юл ҡуялар. Барыһы ла унан ҡурҡа. Беликовтың бер сәйер ғәҙәте — уҡытыусыларҙың фатирҙарына йөрөү. Ул уҡытыусыларға килеп инә лә бер ни ҙә өндәшмәйенсә тик ултыра. Шулай итеп ул «иптәштәре менән яҡшы мөнәсәбәттәр һаҡлай».

Бер заман гимназияға тарих һәм география уҡытыусыһын ебәрәләр. Ул үҙенең һеңлеһе Вареньканы алып килә. Директорҙың тыуған көнөндә ул барыһын да, хатта Беликовты ла арбай. Барыһы ла Беликов менән Вареньканы өйләндерергә ҡарар итә. Вареньканың иргә сығырға уйы була. Тик Беликов ҡына һәр саҡ икеләнә, Варенька тураһында һәм ғаилә тормошо тураһында һөйләй һәм никахлашыу — бик мөһим аҙым, ти.

Вареньканың ағаһы Беликовты танышҡан көндән башлап күрә алмай. Ул Беликовты хатта «глитай абож паук»<ref>«Глитай, або ж павук» {{ref-ua}} («Мироед, или паук») — название пьесы Марка Кропивницкого.</ref> тип атай.

Көндәрҙең береһендә кемдер Беликовтың карикатураһын төшөрә: унда Беликов Вареньканы ҡултыҡлап килә, ә һүрәт аҫтына : «Ғашиҡ антропос»-тип яҙылған була. Был карикатураны барлыҡ уҡытыусылар һәм түрәләр ала. Беликовтың быға хайран ҡалыуы ғына етмәгән, үс иткәндәй, ағаһы менән Варенька, велосипедҡа атланып, уның ҡаршыһына килеп сыға. Беликов ҡатып ҡала, ағарына, велосипедта йөрөү уның өсөн килешмәгән эш булып күренә. Иртәгеһен көндө иртәнсәк ул Коваленколарға килә һәм уға велосипедта йөрөүҙең ҡылыҡһыҙлыҡ икәнен әйтә башлай. Улар араһында талаш сыға. Коваленко Беликовты баҫҡыстан төртөп төшөрөп ебәрә. Варенька килеп инә һәм таушалған Беликовты күрә. Ул, Беликовты яңылыш үҙе йығылған икән тип уйлап, ҡысҡырып көлә башлай. Ошо көлөү менә барыһы ла тамамлана: ҡоҙалашыу ҙа, Беликовтың донъяла йәшәүе лә. Беликов үҙенә ҡайтып китә лә түшәккә йығыла һәм артабан унан тормай. Бер айҙан Беликов үлә. Уны күмергә барыһы ла килә, ә ерләгәндән һуң бер кем дә уның өсөн ҡайғы кисермәй, ә киреһенсә еңеллек тойғоһо кисерә..<br />
Хикәйә аҙағында һунарсылар футлярҙағы кешеләр тураһында фекер алыша ла йоҡларға ята.

== Хикәйә тураһында тәнҡитселәр ==
Хикәйә тәнҡитселәр араһында ғына түгел ябай халыҡ араһында ла ҙур баһа ала.

Иң тәүгеләрҙән булып А. А. Измайлов яҙған:
{{начало цитаты}}«Көлөүҙән башланған комик ваҡиға ҡалтыраған етди тауыш менән һөйләнелә. Картинаның фоны ҡараңғы һәм тантаналы-бөйөк»<ref name="autogenerated2">[http://az.lib.ru/c/chehow_a_p/text_0100.shtml#18 Человек в футляре. Иҫкәрмәләр ]</ref>{{конец цитаты|источник=«Биржевые ведомости»<ref>«Биржевые ведомости», 1898, № 200, 24 июля</ref>}} Тәнҡитсене Чеховтың комик карикатуралы персонажды һүрәтләүе һәм шул уҡ ваҡытта яҙыусының етди ҡарашы, фондың етдилеге аптырашта ҡалдыра.
Н. Виленкин был ҡапма -ҡаршылыҡты яҙыусының оҫталығы менән бәйләй. Хатта Чеховты яратмаған һәм уны идеяһыҙ яҙыусы тип атаған Скабичевский ҙә,<ref>«Г. Чехов — писатель безыдейный; это у нас решено и подписано. Тем не менее, когда выходит новый рассказ г. Чехова, он первый разрезается в книжке журнала, прежде всего читается и производит такое сильное впечатление на читателя, так настраивает его, подымая в нём ряд новых мыслей и соображений, как не действуют многие из так называемых идейных произведений…»</ref>,Беликовты «Чеховтың һоҡланғыс нәфис асышы» тип атай һәм "футлярҙағы кеше " образын Обломов һәм Чичиков<ref name="autogenerated2"></ref><ref>«Сын отечества», 1898, № 238, 4 сентября</ref> образдары менән бер рәткә баҫтыра. 1898 йылдың октябрендә Чеховты тәнҡитсе һәм публицист Богданович анализлай һәм уны бик юғары баһалай, Чеховтың Беликов портретын оҫта һүрәтләүен билдәләй. Богданович Беликов — йәмәғәт тормошоноң үҙе тип әйтә, «тормош ләме» тип атай, тик финалды ҡотолғоһоҙ итеп һәм өмөтһөҙ итеп һүрәтләгәне өсөн Чеховты тәнҡитләп сыға<ref name="autogenerated2"></ref><ref>«Мир божий», 1898, № 10, отд. II, стр. 6</ref>. Дөйм алғанда әҫәр яҡшы баһаланыуға ҡарамаҫтан, К. П. Медведский «Московские ведомости» журналында Чеховтың хикәйәһе һәм ижады тураһында байтаҡ тупаҫ фекерҙәр әйтә:
{{начало цитаты}}«Хикәйә мәғәнәһеҙ, насар, ләкин уның тураһында өндәшмәй ҡалырға мөмкин түгел, сөнки унда яҙыусының тормош күренештәренең бары тик тышҡы яҡтарын ғына күрһәтә белеү етешһеҙлектәре ғәҙәттән тыш күренеп тора»<ref name="autogenerated2"></ref>{{конец цитаты|источник="Московские ведомости"<ref>К. Медведский. Литературные заметки. Нечто о г. Чехове и «футлярах». — «Московские ведомости», 1898, № 215, 7 августа</ref>}}

{{начало цитаты}}«Буркиндың Беликов тураһындағы һөйләгәне менән Чеховтың Беликовы араһында — Бушлыҡ. Бушлыҡ — Футлярҙағы кешенең тағы бер исеме, уның сере, уның йомағы. Гипертрофиялы күңелһеҙ социаль-мәҙәни күренештең тәбиғи көсһөҙлөк арҡаһында сәйәси әйберҙең гротесклы кәүҙәһенә, уның пародияһының ҡапыл ғына мөһим хәбәр килтергән мәҙәксенең шпионға әйләнеүе, был Уйҙырмыштың логикаһына эйәргәндә, Беликов хәбәренең ысынлап та мөһим булыуы мөмкин.»<ref>А. Л. Бокшицкий. [http://ec-dejavu.ru/c-2/Chekhov_naiv.html Наивный антропос (А. П. Чехов и «человек в футляре»)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140523013100/http://ec-dejavu.ru/c-2/Chekhov_naiv.html |date=2014-05-23 }}</ref>{{конец цитаты|источник=А. Л. Бокшицкий}}

== Образдың йоғонтоһо ==
Хәҙерге заман психологтары Беликов образын хәүефле боҙолоу<ref>{{Cite web|url=https://gorky.media/context/chelovek-v-futlyare-trevozhnoe-rasstrojstvo-a-sozavisimost-izuchaem-na-primere-dushechki/|title=«Человек в футляре» — тревожное расстройство, а созависимость изучаем на примере «Душечки»|author=gorky.media|date=2016-09-23|lang=ru-RU|accessdate=2016-09-27}}</ref> күренешенең миҫалы тип һанай.

Хикәйә геройҙарына Южно-Сахалинскиҙә, Сахалин халыҡ-ара театр үҙәге янындағы скверҙа [[2013 йыл]]да һәйкәл ҡуйылған.

== Экранлаштырыу ==
* «Человек в футляре» — нәфис фильм, [[1939 йыл]].
* «Человек в футляре» — мультипликациялы фильм, [[1983 йыл]].

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2}}

== Әҙәбиәт ==
* ''А. П. Чехов.'' Собрание сочинений в 8 томах — Издательство «Правда», 1969 год, 3600 страниц.
* ''Паперный З. С.'' Записные книжки Чехова — Москва: «Советский писатель», 1976 год, 389 страниц.
* ''Бокшицкий А. Л.'' [http://ec-dejavu.ru/c-2/Chekhov_naiv.html Наивный антропос (А. П. Чехов и «Человек в футляре»)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140523013100/http://ec-dejavu.ru/c-2/Chekhov_naiv.html |date=2014-05-23 }}.

[[Категория:Алфавит буйынса әҙәбиәт әҫәрҙәре]]
[[Категория:Антон Чехов әҫәрҙәре]]