Харьков битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{НП
|статус=Ҡала
|русское название=Харьков
|оригинальное название={{lang-uk|Харків}} 
|страна=Украина
|герб=Coat of arms of Kharkiv.svg
|ширина герба=100px
|флаг=Kharkiv-town-flag.svg{{!}}border
|ширина флага=
|описание герба=
|описание флага=
|lat_deg= 50|lat_min= 00
|lon_deg= 36|lon_min= 14
|CoordAddon=
|CoordScale=
|размер карты страны=0
|размер карты региона=250
|размер карты района=
|вид региона=
|регион=
|регион в таблице=
|вид района=
|район=
|район в таблице=
|вид общины=
|община=
|община в таблице=
|внутреннее деление=
|вид главы= мэр
|глава=[[:en:Ihor Terekhov|Игорь Терехов]]
|дата основания=
|первое упоминание=
|прежние имена= 
|статус с=
|площадь=350
|вид высоты=
|высота центра НП=
|климат=
|официальный язык=Украин теле
|официальный язык-ref=
|население=1 452 887
|год переписи=2015
|плотность=
|агломерация=
|национальный состав= 
|конфессиональный состав=
|этнохороним=
|часовой пояс=+2
|DST=есть
|телефонный код=+380 57(2)
|почтовый индекс=
|почтовые индексы=61000-61499
|автомобильный код=
|вид идентификатора=
|цифровой идентификатор=
|категория в Commons=
|сайт=http://www.city.kharkov.ua
|язык сайта=
}}

'''Харьков''' ({{lang-uk|Харків}}) — [[Украина]]лағы ҡала. [[Харьков өлкәһе]]нең административ үҙәге.

Украинала кеше һаны буйынса икенсе ҡала. 
СССР тарҡалғанға тиклем Мәскәү һәм Санкт-Петербургтан ҡалышып,  [[танк]], [[трактор]], [[Турбина|турбиналар төҙөү]] буйынса икенсе урында<ref name="У края грозы">{{книга
|заглавие = Харьков, 1941-й. Часть первая: У края грозы
|ответственный = В. К. Вохмянин, А. И. Подопригора
|место = Харьков
|издательство = Райдер
|год = 2008
|страниц = 100
|тираж = 1 000
|isbn = 978-966-8246-92-0
|серия = Харьков в войне
}}</ref> индустрия, фән һәм транспорт үҙәге булараҡ өсөнсө урындағы ҡала булған<ref name="Харьков: Архитектура">Харьков: Архитектура, памятники, новостройки: Путеводитель. Сост. [[Лейбфрейд, Александр Юрьевич|А. Лейбфрейд]], В. Реусов, А. Тиц. — Х.: Прапор, 1987</ref> . [[XX быуат]]тың икенсе яртыһында — Көньяҡ-Көнсығыш Европаның төп транспорт магистрале бынан үтә<ref name="Харьков, 1941-й. Часть вторая">{{книга
|заглавие = Харьков, 1941-й. Часть вторая: Город в огне
|ответственный = В. К. Вохмянин, А. И. Подопригора
|место = Харьков
|издательство = Райдер
|год = 2009
|страниц = 148
|тираж = 1 000
|isbn = 978-966-96896-7-2
|серия = Харьков в войне
}}</ref>.

Ҡалаға нигеҙ 1654 йылдар тирәһендә һалынған <ref>250-летие современного Харькова праздновалось в 1905 году, 300-летие — в 1956, 350-летие — в 2004.</ref> . Элек был урында  ''Харьков'' тигән боронғо рус ҡаласығы булған, [[XI быуат]]та [[ҡыпсаҡтар]]ҙың  ''Шарукань'' ҡаласығы йәки [[V быуат]]та [[һундар]]ҙың  ''Харька'' ҡаласығы булған<ref>[[История Харькова#Происхождение названия]]</ref><ref>Варианты написания города «''Харька''» в персидских рукописях, согласно [[Ковалевский, Андрей Петрович|А. П. Ковалевскому]] (1956): ﻪﻓﻮﺤ или ﻪدﻮﺤ или ﻒﺮﺤ или ﻪﻗﺮﺤ</ref> тигән фараздар бар.
 
1917 йылдың декабренән 1918 йылдың ғинуарына тиклем Украина Халыҡ Республикаһы Советының, 1918 йылдың февраль – мартында Донецк – Кривой Рог республикаһының, 1919 йылдан 1934 йылға тиклем Украина Совет Социалистик Республикаһының беренсе баш ҡалаһы була.

Ҡалала 142 фәнни-тикшеренеү институты
<ref>[http://www.kharkov.ua/industry/industry.phtml?prom=23 Перечень научно-исследовательских институтов Харькова]</ref><ref>[http://www.kharkov.ua/industry/industry.phtml?&prom=23&showfrom=120 Перечень научно-исследовательских институтов Харькова: конец списка]</ref>, 45 юғары уҡыу йорто, шул иҫәптән Харьков университеты (1805 йылда нигеҙләнгән) һәм Харьков пилитехник университеты (1885 йылда нигеҙләнгән)<ref name=autogenerated1>[http://tourlib.net/statti_otdyh/harkov.htm Всё о туризме. Гостиницы Харькова]</ref>; 16 [[Музей|музей]]<ref>[http://all.kharkov.ua/rest/reference/status/6 Справочник «Весь Харьков». Музеи]</ref>, ҡала картиналар галереяһы<ref name=autogenerated1 />, 6 дәүләт [[театр]]ы<ref name=autogenerated1 />, 80 китапхана<ref name=autogenerated1 /> эшләй.

Ҡала [[Ленин ордены|Ленин]] (1970) Һәм Октябрь Революцияһы ордендары (1983) менән наградланған. Ҡаланың Европа Советынан алған наградалары бар (2010)<ref>[http://dozor.kharkov.ua/zhizn/obwestvo/1066251.html Срочно! Харьков получил Премию Совета Европы, Общественные новости в Харькове, Украине и Мире — Городской Дозор 2010]</ref>). 2013 йылдың 8 июлендә Харьков 
«хәрби дан ҡалаһы» (Украина тарихында беренсе тапҡыр)<ref>Харьков стал первым в Украине «городом воинской славы» http://sobytiya.tv/ru/news/3134--harykov-stal-pervym-v-ukraine-gorodom-voinskoj-slavy/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131015024016/http://sobytiya.tv/ru/news/3134--harykov-stal-pervym-v-ukraine-gorodom-voinskoj-slavy/ |date=2013-10-15 }}</ref> исемен ала.
 
2012 йылда, Украинала беренселәрҙән булып, футбол буйынса Европа чемпионатын ҡабул итә.

==Билдәле шәхестәре<ref>[http://bashenc.online/ru/articles/75084/]</ref>==
* [[Абрамзон Леонид Семёнович]] (21.02.1934—25.11.1986), ғалим-инженер-механик, 1971—1986 йылдарҙа [[Өфө нефть институты]] уҡытыусыһы.  Техник фәндәр докторы (1985)<ref>[http://bashenc.online/ba/articles/82049/ Башҡортостан энциклопедияһы — Абрамзон Леонид Семёнович]{{V|15|02|2019}}</ref>.
* [[Руттер Валерий Дмитриевич]] (21.01.1924—25.09.2010), дирижёр. 1966—1969 йылдарҙа [[Башҡорт дәүләт опера һәм балет театры]]ның баш дирижёры. [[Башҡорт АССР‑ы]]ның (1969) һәм [[Ҡаҙаҡ ССР-ы]]ның (1978) атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре<ref>[http://баш.башкирская-энциклопедия.рф/index.php/component/content/article/8-statya/12731-rutter-valerij-dmitrievich Башҡортостан энциклопедияһы — Руттер Валерий Дмитриевич] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160421071612/http://xn--80ab4e.xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/component/content/article/8-statya/12731-rutter-valerij-dmitrievich |date=2016-04-21 }}{{V|12|01|2019}}</ref>.
* [[Славинский Пётр Михайлович]] (16.10.1899—2.05.1977), дирижёр. 1938—1945 йылдарҙа Башҡорт дәүләт опера һәм балет театрының художество етәксеһе һәм баш дирижёры, театрҙың симфоник оркестрын ойоштороусы. [[РСФСР]]‑ҙың атҡаҙанған (1944) һәм Башҡорт АССР‑ының халыҡ (1944) артисы<ref>[http://xn--80ab4e.xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/component/content/article/8-statya/12857-slavinskij-pjotr-mikhajlovich Башҡортостан энциклопедияһы — Славинский Пётр Михайлович] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190929171801/http://xn--80ab4e.xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/component/content/article/8-statya/12857-slavinskij-pjotr-mikhajlovich |date=2019-09-29 }}{{V|29|09|2019}}</ref>.
* [[Челпановский Анатолий Фёдорович]] (1936—29.04.2005), [[Инженерлыҡ эше|инженер-механик]]. 1981 йылдан [[Ишембай]]ҙағы [[Витязь (компания)|«Витязь» транспорт машиналары эшләү заводының]] яуаплы хеҙмәткәре: конструкторлыҡ бюроһы начальнигы, әйҙәүсе инженер, бүлек, артабан бюро начальнигы. [[Рәсәй Федерацияһы]]ның Фән һәм техника өлкәһендәге дәүләт премияһы лауреаты (1994)<ref>[http://bashenc.online/ru/articles/75084/ Башҡортостан энциклопедияһы — Челпановский Анатолий Фёдорович]{{V|21|04|2021}}</ref>.

== Физик-географик урыны ==
Ҡала Рәсәй урта һыҙаты ҡалыҡыулығының көньяғында урынлашҡан.
Ҡалала  Харьков, Лопань, Уды, Немышля, Алексеевка, Саржинка, Очеретянка, Роганка, Студенок йылғалары бар. Диңгеҙ кимәленән уртаса бейеклеге — 135 м. Иң юғары нөктәһе 205 м, иң түбән нөктәһе — 94. Ҡаланың рельефы тигеҙ түгел. Ҡалаың агломерацияһы бар.

{|class=toccolours style="text-align:center" align="center"
!colspan=10|Харьковтан яҡындағы ҡалаларға тиклем ара (автомобиль юлдары буйлап)<ref name="trans">{{cite web
 | url         = http://www.lardi-trans.com/distance/
 | title       = Расчёт расстояний между городами
 | publisher   = Транспортная компания «КСВ 911»
 | author      = 
 | date        = 
 | accessdate  = 2010-04-17
 | archiveurl  = http://www.webcitation.org/60tIrKOQf
 | archivedate = 2011-08-13
}}</ref>
|-
|||||||{{флагификация|Санкт-Петербург}} ~ 1411 км.<br />{{Флаг Белоруссии}} [[Минск]] ~ 986 км.<br />{{Флаг Украины}} [[Сумы]] ~ 189 км.||{{флагификация|Москва}} ~ 749 км.<br />{{Флаг России}} [[Орёл (город)|Орёл]] ~ 375 км.<br />{{Флаг России}} [[Белгород]] ~ 78 км.||{{флагификация|Воронеж}} ~ 393 км.<br />{{Флаг России}} [[Старый Оскол]] ~ 245 км.||||||
|-
|||||||{{Флаг Украины}} [[Полтава]] ~ 147 км.<br />{{Флаг Украины}} [[Киев]] ~ 495 км.<br />{{Флаг Украины}} [[Львов]] ~ 1049 км.||[[Файл:Compass Rose Russian North.svg|250px|center|Роза ветров]]||{{Флаг Украины}} [[Луганск]] ~ 350 км.<br />{{Флаг России}}[[Волгоград]] ~ 839 км.||||||
|-
|||||||{{Флаг Украины}} [[Днепропетровск]] ~ 234 км.<br />{{Флаг Украины}} [[Одесса]] ~ 704 км.||{{Флаг Украины}} [[Запорожье]] ~ 307 км.<br />{{Флаг Украины}} [[Мелитополь]] ~ 426 км.<br />{{Флаг России}}/{{Флаг Украины}} [[Симферополь]] ~ 671 км.|| {{Флаг Украины}} [[Донецк]] ~ 311 км.<br />{{флагификация|Ростов-на-Дону}} ~ 489 км ||||||
|-
!colspan=10|
|}

== Климат ==
Харьков уртаса климат бүлкәтендә урынлашҡан.
Харьковта климаты уртаса – континенталь, ҡыш сағыштырмаса йомшаҡ һәм оҙайлы, йәй ваҡыты менән ҡоро килә.
* Уртаса йыллыҡ температуры — +8,1 C°
* Уртаса йыллыҡ ел тиҙлеге — 3,9 м/с
* Уртаса йыллыҡ һауа дымлылығы — 74 %
{{Климат города
|Город_род=Харькова (норма 1981-2010)
|Источник=[http://pogoda.ru.net/climate/34300.htm Погода и климат] [http://sinoptik.ua/погода-харьков/ погода в Харькове (архив температур)]
| Янв_ср=-4.6          | Янв_ср_осад=36
| Фев_ср=-4.5          | Фев_ср_осад=33
| Мар_ср=0.7           | Мар_ср_осад=32
| Апр_ср=9.2           | Апр_ср_осад=34
| Май_ср=15.6          | Май_ср_осад=50
| Июн_ср=19.3          | Июн_ср_осад=61
| Июл_ср=21.3          | Июл_ср_осад=60
| Авг_ср=20.3          | Авг_ср_осад=42
| Сен_ср=14.4          | Сен_ср_осад=47
| Окт_ср=7.9           | Окт_ср_осад=44
| Ноя_ср=0.9           | Ноя_ср_осад=41
| Дек_ср=-3.5          | Дек_ср_осад=36
| Год_ср=8.1           | Год_ср_осад=516
| Год_ср_мин=4.2       | Год_ср_макс=12.1
| Янв_ср_мин=-7.0      | Янв_ср_макс=-2.2 	
| Фев_ср_мин=-7.3      | Фев_ср_макс=-1.6
| Мар_ср_мин=-2.4      | Мар_ср_макс=4.3 
| Апр_ср_мин=4.6       | Апр_ср_макс=14.0 
| Май_ср_мин=10.3      | Май_ср_макс=20.8 
| Июн_ср_мин=14.2      | Июн_ср_макс=24.3 
| Июл_ср_мин=16.2      | Июл_ср_макс=26.4 
| Авг_ср_мин=14.9      | Авг_ср_макс=25.7 
| Сен_ср_мин=9.8       | Сен_ср_макс=19.4 
| Окт_ср_мин=4.3       | Окт_ср_макс=12.0
| Ноя_ср_мин=-1.5      | Ноя_ср_макс=3.6
| Дек_ср_мин=-5.9      | Дек_ср_макс=-1.1
| Янв_а_макс=11.0      | Янв_а_мин=-35.6
| Фев_а_макс=14.6      | Фев_а_мин=-35.0
| Мар_а_макс=21.8      | Мар_а_мин=-32.2
| Апр_а_макс=30.5      | Апр_а_мин=-13.1
| Май_а_макс=34.5      | Май_а_мин=-6.0
| Июн_а_макс=36.8      | Июн_а_мин=-1.1
| Июл_а_макс=37.6      | Июл_а_мин=5.7
| Авг_а_макс=39.8      | Авг_а_мин=1.2
| Сен_а_макс=33.7      | Сен_а_мин=-4.8
| Окт_а_макс=29.3      | Окт_а_мин=-10.7
| Ноя_а_макс=20.3      | Ноя_а_мин=-22.6
| Дек_а_макс=13.4      | Дек_а_мин=-31.4
| Год_а_макс=39.8      | Год_а_мин=-35.6
|}}

== Эске бүленеш ==
Ҡала 9 районға бүленә:
* Биҫтәһе районы
* Индустриаль районы
* Киев районы
* Мәскәү районы
* Немышля районы
* Основа районы
* Һалҡын Тавы районы
* Шевченко районы
* Яңы Бавария районы

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2}}

== Һылтанмалар ==
* [http://www.city.kharkov.ua/ Сайт города Харьков] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220414102650/http://www.city.kharkov.ua/ |date=2022-04-14 }} {{ref-uk}} {{ref-ru}} {{ref-en}}

[[Категория:Украина ҡалалары]]
[[Категория:Тарихи дәүләттәрҙең баш ҡалалары]]