Челомей Владимир Николаевич битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Учёный 
| Имя                  = Владимир Николаевич Челомей
| Оригинал имени       = 
| Изображение          = Владимир Николаевич Челомей.jpg
| Научная сфера        = [[механика]], Идара итеү теорияһы процестары
| Учёная степень = {{Учёная степень|доктор|технических наук}}&nbsp;(1951)
| Учёное звание = [[профессор]],<br>{{Учёное звание|АН СССР|0}}&nbsp;(1962)
| Место работы =
| Альма-матер = [[Киев авиация институты]]
| Научный руководитель =
| Знаменитые ученики =
| Известен как =
| Награды и премии =
{{{!}} style="background: transparent"
{{!}}{{Медаль Серп и Молот|1959}}{{!!}}{{Медаль Серп и Молот|1963}}
{{!}}}
{{{!}} style="background: transparent"
{{!}}{{Орден Ленина|1945}}{{!!}}{{Орден Ленина|1959}}{{!!}}{{Орден Ленина|1964}}{{!!}}{{Орден Ленина|1974}}
{{!}}-
{{!}}{{Орден Ленина|1984}}{{!!}}{{Орден Октябрьской Революции|1971}}
{{!}}}
{{{!}} style="background: transparent"
{{!}} {{Ленинская премия|1959}}{{!!}}{{Государственная премия СССР|1967}}{{!!}}{{Государственная премия СССР|1974}}{{!!}}{{Государственная премия СССР|1982}}{{!!}}{{Премия имени Н. Е. Жуковского|1964}}
{{!}}}
}}

'''Влади́мир Никола́евич Челоме́й''' ({{OldStyleDate|30|июня|1914|17}}, [[Рәсәй империяһы]] [[Седльце]]<ref>С 1917 года город отошёл в состав [[Польша|Польши]]</ref> ауылында — [[8 декабрь]] [[1984 йыл]], [[Мәскәү]], [[Совет Социалистик Республикалар Союзы|СССР]]) — СССР ракета-космос техникаһы конструкторы, [[механика]] һәм процестар идаралығы өлкәһендәге ғалим, СССР Фәндәр Академияһы академигы ([[1962 йыл|1962]]). Ике тапҡыр [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] ([[1959 йыл|1959]], [[1963 йыл|1963]]). [[Ленин премияһы]] һәм өс [[СССР Дәүләт премияһы|СССР дәүләт премияһы]] лауреаты. Ғәмәлдә [[1961 йыл|1961]]-[[1964 йыл]]дарҙа баш конструкторҙар советын етәкләй.

== Биографияһы ==
[[1914 йыл]]дың 30 июнендә [[Рәсәй империяһы]] (хәҙерге [[Польша]]) Привислинский крайы [[Седльце]] губерна ҡалаһында халыҡ мәктәбе уҡытыусылары ғаиләһендә тыуған.

[[1937 йыл]]да Киев авиация институтын тамамлай, һәм уҡытыусы булып эшләй.

[[1941 йыл]]да [[Мәскәү]]ҙә Авиация моторҙары төҙөү үҙәк институтында (Центральный институт авиационного моторостроения — ЦИАМ) эшләй башлай.

[[1944 йыл]]да унан алда Поликарпов Николай Николаевич етәкләгән Тәжрибә конструктор бюроһы — ОКБ-51 директоры итеп тәғәйенләнә. Бөгөнгө көндә Мәскәү өлкәһе Реутов ҡалаһындағы «Машиналар төҙөү фәнни-етештереү берекмәһе (НПО)».

1952 йылда [[Н. Э. Бауман исемендәге Мәскәү дәүләт техник университеты]] профессоры, [[1962 йыл]]да — АН СССР Фәндәр Академияһы академигы.

[[1974 йыл]]дан — [[СССР Юғары Советы]] депутаты.

[[1984 йыл]]дың [[8 декабрь|8 декабренд]]ә йөрәк өйәнәгенән кинәт вафат була. Новодевичье зыяратында ерләнгән<ref>{{Cite web |url=http://www.warheroes.ru/hero/hero.asp?id=13582 |title=Могила В. Н. Челомея на Новодевичьем кладбище |access-date=2014-06-08 |archive-date=2014-07-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140708104520/http://warheroes.ru/hero/hero.asp?id=13582 |deadlink=no }}</ref>.

== Ҡаҙаныштары ==
Ракета, йыһан һәм авиация техникаһының бер нисә двигателен һәм башҡа мөһим объекттарын төҙөүҙә ҡатнаша. Уның етәкселегендә ракета-ташыусылар, Ерҙең яһалма юлдаштары «Протон» һәм «Полёт» («Протон» әле лә әүҙем ҡулланыла), «Алмаз» космик программаһы сериялы орбиталь станциялар, идара ителеүсе Тәьмин итеү транспорт карабы (ТКС) һ.б. уйлап табыла.

Совет "ядро ҡалҡаны"н төҙөүселәрҙең береһе булған. Әммә ғалимдың иң ҙур проекттарының береһе — берләштерелгән оборона-һөжүм итеү океан-ҡоро ер-йыһан комплексы — тормошҡа ашырылмай ҡалған — Рәсәй оборона сәнәғәтендә талап ителмәгән.

Машиналарҙың конструкцияһы һәм динамикаһы, тирбәлеүҙәр теорияһы, һығылмалы системаларҙың динамик тотороҡлолоғо, сервомеханизмдар теорияһы буйынса төп фәнни хеҙмәттәре. Академик В. Н. Челомей 1986 йылда (үлгәндән һуң) О. Н. Кудрин һәм А. В. Квасников менән берлектә «Явление аномально высокого прироста тяги в газовом эжекционном процессе с пульсирующей активной струей» асышының авторҙашы тип таныла. Асыш СССР асыштары Дәүләт реестрында 314-се һан аҫтында теркәлгән.

== Маҡтаулы исемдәре һәм бүләктәре ==
* Ике тапҡыр [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] (26.06.[[1959 йыл|1959]]; 28.04.[[1963 йыл|1963]])
* 5 [[Ленин ордены]] (16.09.[[1945 йыл|1945]]; 26.06.[[1959 йыл|1959]]; 29.06.[[1964 йыл|1964]]; 28.06.[[1974 йыл|1974]]; 29.06.[[1984 йыл|1984]])
* [[Октябрь Революцияһы ордены]] (26.04.[[1971 йыл|1971]])
* медали
* [[Ленин премияһы]] ([[1959 йыл|1959]])
* өс СССР Дәүләт премияһы ([[1967 йыл|1967]], [[1974 йыл|1974]], [[1982 йыл|1982]])

== Хәтер ==
[[Файл:Памятник Челомею (Байконур).JPG|180px|thumb|[[Байконур]] ҡалаһында, уның исемен йөрөткән мәктәп ихатаһында В. Н. Челомей бюсы]]

=== В. Н. Челомей исемендәге миҙал ===
«Роскосмос» дәүләт корпорацияһы башҡа ведомство миҙалдары менән бер рәттән

* В. Н. Челомей исемендәге миҙал булдырҙы
Был миҙал менән дәүләт корпорацияһы, шулай уҡ ракета-космос сәнәғәтенең башҡа учреждениелары хеҙмәткәрҙәре бүләкләнә.
* ракета-йыһан техникаһы өлгөләрен эшләгәндә ҡатмарлы техник проблемаларҙы хәл итеүгә шәхси ижади өлөш индергән һәм етештереү эшмәкәрлегендә юғары күрһәткестәр өсөн;
* инновацион эшкәртмәләрҙә әүҙем ҡатнашҡаны, шулай уҡ математика һәм механика өлкәһендәге теоретик тикшеренеүҙәр менән бәйле проекттарҙа юғары һөҙөмтәләре өсөн<ref>[https://www.roscosmos.ru/24966/ О медали им. В. Н. Челомея госкорпорации «РосКосмос»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200830101654/https://www.roscosmos.ru/24966/ |date=2020-08-30 }} на портале учреждения</ref>.

=== Ғалим исеме менән аталған объекттар ===
В. Н. Челомей исеме менән аталған:
* Мәскәүҙә Академик Челомей урамы
* Реутов ҡалаһында Академик Челомей урамы һәм майҙаны
* Ҡырым астрофизик обсерваторияһы асҡан Астероид 8608.
* Чебоксар ҡалаһындағы урам
* VQ-BCN борт һанлы «Аэрофлот» самолёты Airbus A320-240<ref>{{Cite web |url=https://www.aeroflot.ru/ru-ru/new/1340 |title=Новость на сайте «Аэрофлота» |access-date=2017-08-31 |archive-date=2017-08-31 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170831174407/https://www.aeroflot.ru/ru-ru/new/1340 |deadlink=no }}</ref>
* Байконур ҡалаһында урынлашҡан «В. Н. Челомей исемендәге халыҡ-ара космик мәктәп» лицейы
* Академик Челомей исемен Латвия Диңгеҙ Пароходлығының рефрижератор судноһы йөрөткән.

=== Һәйкәлдәре һәм мемориаль таҡталары ===
В. Н. Челомей иҫтәлегенә ҡуйылған:
* Реутов ҡалаһында: Академик Челомей майҙанында һәйкәл<ref>{{Cite web |url=http://reutov.net/news/index.php?id_4=12680 |title=В Реутове открыли памятник академику В. Н. Челомею |access-date=2014-06-30 |archive-date=2015-12-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20151222111702/http://reutov.net/news/index.php?id_4=12680 |deadlink=no }}</ref>, доска на улице его имени,<ref>{{Cite web |url=https://proreutov.ru/news/2015/09/18/2980 |title=На улице Академика Челомея в Реутове открыли мемориальную доску |access-date=2021-06-09 |archive-date=2021-06-09 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210609205448/https://proreutov.ru/news/2015/09/18/2980 |deadlink=no }}</ref> бюст в центральном сквере «НПО машиностроения».
* Мәскәү ҡалаһында Лефортов яр буйында Бауман урамында, Аллея Космонавтар Аллеяһында Владимир Челомей һәйкәле, [[Н. Э. Бауман исемендәге Мәскәү дәүләт техник университеты]] бинаһында мемориаль таҡта («Махсус машиналар төҙөлөшө» корпусында, «Аэрокосмик системалар» СМ2-се кафедраһында), [[Н. Э. Бауман исемендәге Мәскәү дәүләт техник университеты]]на ингән ерҙә, Новодевичье зыяратындағы ҡәберлегендә бюсы.
* [[Байконур]] ҡалаһында: Академик В. Н. Челомей исемендәге халыҡ-ара космик мәктәп ихатаһында бюсы<ref>{{Cite web |url=http://wikimapia.org/6082434/ru/%D0%9B%D0%B8%D1%86%D0%B5%D0%B9-%D0%9C%D0%B5%D0%B6%D0%B4%D1%83%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D0%BA%D0%BE%D1%81%D0%BC%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F-%D1%88%D0%BA%D0%BE%D0%BB%D0%B0-%D0%B8%D0%BC-%D0%92-%D0%9D-%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D0%BE%D0%BC%D0%B5%D1%8F |title=«Международная космическая школа им. В. Н. Челомея»  |access-date=2022-02-15 |archive-date=2022-02-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220207131754/http://wikimapia.org/6082434/ru/%D0%9B%D0%B8%D1%86%D0%B5%D0%B9-%D0%9C%D0%B5%D0%B6%D0%B4%D1%83%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D0%BA%D0%BE%D1%81%D0%BC%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F-%D1%88%D0%BA%D0%BE%D0%BB%D0%B0-%D0%B8%D0%BC-%D0%92-%D0%9D-%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D0%BE%D0%BC%D0%B5%D1%8F |deadlink=no }}</ref>.
* Полтава ҡалаһында: 10-сы һанлы мәктәп бинаһында мемориаль таҡта<ref>{{Cite web |url=http://fotki.yandex.ru/next/users/shyrokykh-sergiy/album/137971/view/449211 |title=Яндекс. Фотки<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2014-06-30 |archive-date=2014-07-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140714173720/http://fotki.yandex.ru/next/users/shyrokykh-sergiy/album/137971/view/449211 |deadlink=no }}</ref>.
* Киев ҡалаһында: Игорь Сикорский исемендәге Киев политехник институтының дан аллеяһында бюсы һәм Киев граждандар авиацияһы инженерҙары институты (хәҙер — Милли авиация университеты) бинаһы фасадында бронза мемориаль таҡта.

== Фильмдарҙа кәүҙәләнеше ==
* Млечин Леонид Михайлович. Советский космос: Четыре короля (2012).
* Звёздные войны Владимира Челомея. ВГТРК, 2014.

== Ғаиләһе ==
* Ҡатыны — Челомей Нинель Васильевна (1926—1989)
* Улы — Челомей Сергей Владимирович (1952—1999)
* Ҡыҙы — Талызина Евгения Владимировна (1957—2017){{sfn|Бодрихин|2014|loc=«Семья»}}<ref>[http://www.npomash.ru/press/ru/podrobnee270217.htm Талызина Евгения Владимировна (01.08.1957 — 27.02.2017). Официальный сайт ВПК «НПО машиностроения». 27 февраля 2017] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170626141814/http://www.npomash.ru/press/ru/podrobnee270217.htm |date=2017-06-26 }}.</ref>

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* {{книга |автор=[[Бодрихин, Николай Георгиевич|Бодрихин Н. Г.]] |заглавие=Челомей |ответственный= |ссылка=http://gvardiya.ru/shop/books/zh_z_l/812 |место=М. |серия=[[Жизнь замечательных людей]], вып. 1476|издательство=Молодая гвардия |год=2014 |том= |страниц=490 |страницы= |isbn=978-5-235-03718-2 |ref=Бодрихин }}
* {{книга
 |автор         = 
 |часть         = Челомей, Владимир Николаевич
 |ссылка часть  = 
 |заглавие      = [[Биографический словарь деятелей естествознания и техники]]: В 2 томах
 |ссылка        = 
 |ответственный = Отв. ред. [[Зворыкин, Анатолий Алексеевич|А. А. Зворыкин]]; Ред. кол.: [[Аничков, Николай Николаевич|Н. Н. Аничков]], [[Бардин, Иван Павлович|И. П. Бардин]], [[Благонравов, Анатолий Аркадьевич|А. А. Благонравов]] и др.; [[Институт истории естествознания и техники]] [[АН СССР|Академии наук СССР]]
 |издание       = 
 |место         = М.
 |издательство  = Гос. науч. изд-во «Большая Советская Энциклопедия»
 |год           = 1959
 |том           = 2 (М—Я); Дополнения и изменения 
 |страницы      = 441
 |страниц       = 468
 |серия         = 
 |тираж         = 30000
}} (в пер.)
* {{статья|автор=Афанасьев И.|заглавие=Леонардо XX века. К столетию со дня рождения Владимира Челомея|язык=ru|издание=Новости космонавтики|место=М.|год=2014|том=24|выпуск=377|номер=06|страницы=1—5|issn=1561-1078}}
* Берег Вселенной. // Под ред. [[Болтенко, Александр Сергеевич|Болтенко А. С.]] — Киев: Феникс, 2014. — ISBN 978-966-136-169-9
* ''Задонцев В. А.'' [http://irbis-nbuv.gov.ua/cgi-bin/irbis_nbuv/cgiirbis_64.exe?C21COM=2&I21DBN=UJRN&P21DBN=UJRN&IMAGE_FILE_DOWNLOAD=1&Image_file_name=PDF/aktit_2009_9_3.pdf Академик В. Н. Челомей — Генеральный конструктор ракетно-космических систем]
* {{книга|автор= |заглавие= Военный энциклопедический словарь ракетных войск стратегического назначения|ответственный= Министерство обороны РФ; Гл. ред.: [[Сергеев, Игорь Дмитриевич|И. Д. Сергеев]], [[Яковлев, Владимир Николаевич (военачальник)|В. Н. Яковлев]], [[Соловцов, Николай Евгеньевич|Н. Е. Соловцов]]|место= М.|издательство= [[Большая Российская энциклопедия (издательство)|Большая Российская энциклопедия]]|год= 1999|страниц= 632|isbn= 5-85270-315-X|тираж= 8500}}. — С.581.

== Һылтанмалар ==
{{Навигация|Тема=Владимир Николаевич Челомей}}
* {{warheroes|id=12733|star=Labor}}
* [http://www.npomash.ru Веб-сайт ФГУП «НПО Машиностроения»]
* [http://www.testpilot.ru/russia/chelomei/chelomei.htm История ОКБ В. Н. Челомея]
* ''М. Згуровский.'' [https://web.archive.org/web/20120705213927/http://zn.ua/SOCIETY/zasekrechennyy_konstruktor__k_95-letiyu_so_dnya_rozhdeniya_vladimira_chelomeya-57493.html Засекреченный конструктор]
* ''Окара О. И.'' [http://gazeta.zn.ua/SCIENCE/dogonyat__znachit_otstavat.html Догонять — значит отставать!] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160507045707/http://gazeta.zn.ua/SCIENCE/dogonyat__znachit_otstavat.html |date=2016-05-07 }}
* [https://web.archive.org/web/20080113031704/http://rutube.ru/tracks/380896.html?v=51625ed0ca5cc50519acbfdabfd28825 Видео: Биография конструктора]
* [http://www.stoletie.ru/territoriya_istorii/tovarishh_stalin_schitajet_vas_fantazerom_2009-07-03.htm О знаменитом конструкторе авиационной и ракетной техники В. Н. Челомее]
{{вс}}

{{Русские конструкторы ракетно-космических систем}}
{{refless}}

[[Категория:КПСС-тың XXVI съезы делегаттары]]
[[Категория:КПСС-тың XXV съезы делегаттары]]
[[Категория:КПСС-тың XXIV съезы делегаттары]]
[[Категория:КПСС-тың XXIII съезы делегаттары]]
[[Категория:КПСС-тың XXII съезы делегаттары]]
[[Категория:КПСС ағзалары]]
[[Категория:Машина төҙөүселәр]]
[[Категория:9-сы саҡырылыш СССР Юғары Советы депутаттары]]
[[Категория:10-сы саҡырылыш СССР Юғары Советы депутаттары]]
[[Категория:11-се саҡырылыш СССР Юғары Советы депутаттары]]
[[Категория:Милли авиация институтын тамамлаусылар]]
[[Категория:Алфавит буйынса механиктар]]
[[Категория:СССР механиктары]]
[[Категория:Рәсәй механиктары]]
[[Категория:XX быуат механиктары]]
[[Категория:СССР конструкторҙары]]
[[Категория:Ике тапҡыр Социалистик Хеҙмәт Геройҙары]]
[[Категория:Совет космонавтикаһына нигеҙ һалыусылар]]
[[Категория:СССР-ҙа теркәлгән асыштар авторҙары]]
[[Категория:А. М. Ляпунов исемендәге алтын миҙал менән бүләкләнгәндәр]]
[[Категория:Н. Е. Жуковский премияһы лауреаттары]]
[[Категория:Ракета-космик системалар конструкторҙары]]
[[Категория:Авиация моторҙары төҙөү үҙәк институты хеҙмәткәрҙәре]]
[[Категория:СССР Дәүләт премияһы лауреаттары]]
[[Категория:Ленин премияһы лауреаттары]]
[[Категория:Октябрь Революцияһы ордены кавалерҙары]]
[[Категория:Ленин ордены кавалерҙары]]
[[Категория:Социалистик Хеҙмәт Геройҙары]]
[[Категория:Техник фәндәр докторҙары]]
[[Категория:1914 йылда тыуғандар]]
[[Категория:30 июндә тыуғандар]]
[[Категория:Мәскәүҙә вафат булғандар]]
[[Категория:Новодевичье зыяратында ерләнгәдәр]]
[[Категория:1984 йылда вафат булғандар]]
[[Категория:8 декабрҙә вафат булғандар]]
[[Категория:Википедия:Викимәғлүмәттә сығанағы булған мәҡәләләр]]