Чехия битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Дәүләт
 |Статус                  = танылмаған дәүләттәр һәм автоном территориялар өсөн генә
 |Башҡортса исеме       = Чех Республикаһы 
 |Оригиналь исеме  = {{lang-cs|Česká republika}}
 |Эйәлек килеш       = Чехия
 |Флаг                    = 
 |Герб                    = Coat of arms of the Czech Republic.svg
 |Герб урынына            = 
 |Девиз                   = {{lang-cs|«Pravda vítězí»}} 
({{lang-ba|«Хаҡлыҡ тантана итә»}})

 |Гимн исеме          ={{lang|cs|Kde domov můj?»}} —<br><small>«Ҡайҙа минең өйөм?</small>
  |Гимн                    = Ҡайҙа минең өйөм?
 |Аудио                   =Czech anthem.ogg
<!-- |Аудио= --> 
 | Идара итеү төрө         = [[Парламент республикаһы]]
  |lat_dir = N|lat_deg = 49|lat_min = 51|lat_sec = 0
  |lon_dir = E|lon_deg = 15|lon_min = 28|lon_sec = 0
  |region                 = CZ
  |CoordScale             = 2000000
 |На карте                = EU-Czechia.svg
  |подпись к карте        = '''Чехия''' күрһәтелгән (ҡуйы-йәшел):— [[Европа]]ла (асыҡ-йәшел һәм ҡуйы-һоро)— [[Европа союзы]]нда (асыҡ-йәшел)
 |На карте2               = 
 |Тел/Телдәр              = [[Чех теле|чех.]]
 |Основано/Основана       = 
 |Дата независимости      = [[1 ғинуар]] [[1993]]
 |Независимость от        = [[Чехо-Словакия]]  
 |Столица                 = [[Прага]]
 |Эре ҡалалар       = [[Прага]], [[Брно]], [[Острава]], [[Пльзень]]
 |Етәкселәрҙең вазифалары = Президент
Премьер-министр

 |Етәкселәр         = [[Земан, Милош|Милош Земан]]
[[Бабиш, Андрей|Андрей Бабиш]]

 |Территория буйынса урыны     = 115
 |Территория              = 78 866
 |% һыу өҫтө      = 2
 |Этнохороним             = чех, чехтар
  |Халҡы буйынса урыны     = 78
  |Халыҡ              = {{спад}}10 505 445
  |Баһа йылы             = 2011
  |Население по переписи  = 
  |Год переписи           = 
  |Халыҡ тығыҙлығы    = 133
  |Место по плотности     = 
 |ВВП (ППС)               = 
 |Год расчёта ВВП (ППС)   = 
 |Место по ВВП (ППС)      = 
 |ВВП (ППС) на душу населения = 
 |Место по ВВП (ППС) на душу населения = 
 |ВВП (номинал)             = 
 |Год расчёта ВВП (номинал) = 
 |Место по ВВП (номинал)    = 
 |ВВП (номинал) на душу населения = 
 |Место по ВВП (номинал) на душу населения = 
 |КПҮИ                   = {{рост}} 0,865<ref>{{cite web |url=http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2011_EN_Complete.pdf|title= Human Development Report publisher=United Nations}} |accessdate= 2011] }}</ref>
 |КПҮИ иҫәпләү йылы        = 2011
 |КПҮИ буйынса урыны           = 27
 |КПҮИ-ны кимәле =  <span style="color:#090;">бик юғары</span>
 |Авиакомпания            = 
 |Валюта                  = [[Чехия кронаһы]]
([[ISO 4217|CZK, код 203]])

 |Домен/Домены            = [[.cz]]
 |ISO                     = 
 |МОК                     = 
 |Телефон коды        = 420
 |Сәғәт бүлкәте          = [[UTC+1]] (йәйге ваҡыт — [[UTC+2]])
 |Примечания              = 
<!-- |Без флага и герба=* -->
<!-- |Без гимна=* -->
}}

'''Чехия''' ({{Lang-cs|{{Audio|cs-Česko.ogg|Česko}}}}) / '''Че́х Республикаһы''' ({{Lang-cs|{{Audio|Cs-Ceska Republika.oga|Česká republika}}}}) — [[Үҙәк Европа]]ла урынлашҡан [[дәүләт]]. Төньяҡтан [[Польша]], төньяҡ-көнбайыш һәм көнбайыштан [[Германия]], көньяҡтан [[Австрия]], көнсығыштан [[Словакия]] менән сикләшә. Сиктәренең дөйөм оҙонлоғо — 1 880 км. Баш ҡалаһы — [[Прага]] . Хәҙерге Чехия составына тарихи төбәктәр: Богемия ({{lang-cs|Čechy}}), Моравия ({{lang-cs|Morava}}) һәм Чех Силезияһы ({{lang-cs|české Slezsko}}) инә. Ил атамаһы ошо исемдәге халыҡ — ''чех'' этнонимынан алынған.

[[1999 йыл]]дан [[НАТО]] ағзаһы, [[2004 йыл]]дан [[Европа берләшмәһе]]нә инә.
== Этимология ==
Илдең исеме [[V быуат]]тан уҡ билдәле булған славян ҡәбиләһе чехтарҙан барлыҡҡа килгән. Чех этнонимы ''*čelověkъ'' и ''*čelędь'' кеүек һүҙҙәрендә кесерәйтеп ''*-xъ'' формаһынан килә, йәғни «ырыу ағзаһы» тигәнде аңлата<ref>{{статья|автор=Spal J.|заглавие=Původ jména Čech|ссылка=http://nase-rec.ujc.cas.cz/archiv.php?art=4320|издание=Naše řeč|тип=|год=1953|том=36|номер=9—10|страницы=}}</ref>. Б.Э. I быуатында был ткрритория «Боигем» (''Boiohaemum'') — «бойи иле» ([[бойи]] — [[Кельты|кельт]] ырыуы) тип билдәләнгән, ошонан «[[Богемия]]» һүҙе килеп сыҡҡан{{sfn|Поспелов|2002|c=462}}.
== Тарихы ==
Чех ерҙәре,Пржемысловичҡа берләшкәс, IX быуат аҙағынан билдәле. Козьмы Пражскийҙың «Чех хроникаһы»нда: «Христос Рождествоһының 894 йылы. Изге христан диненең беренсе кенәзе Борживой суҡындырылды».  Был факттың дөрөҫлөгө бәхәстәр тыуҙыра.<ref>{{Книга:Козьма Пражский: Чешская хроника|1|42|98}}</ref> Чехия Короллеге бик көслө булған, әммә дини конфликттар (XV быуатта гудситле һуғыш һәм XVII быуатта Утыҙ йыллыҡ һуғыш) уны хәлһеҙләндергән. Һуңыраҡ ул Габсбургтар йоғонтоһона эләккән һәм, Богемия, Моравия һәм Силезия коронлы ерҙәре [[Австро-Венгрия]]ның бер өлөшө булған.

[[Беренсе донъя һуғышы]]нан һуң Чехия, Словакия һәм Подкарпат Русь дәүләттәре 1918 йылда Чехословакия бойондороҡһоҙ республикаһына берләшә.
Был илдә ҙур ғына немец этник аҙ һынла халыҡтары йәшәй. [[Германия]] [[1938 йыл]]дағы Мюнхен килешеүе буйынса Судет өлкәһен аннексиялауға өлгәшә, был Чехословакияны таратыуға сәбәпсе була, Словакия айырылып сыға. Ҡалған Чехия дәүләте Германия тарафынан оккупацияланы һәм Богемия һәм Моравия протектораты тип атала башлай.

1945 йылдың майында Прагала Прага ихтилалы була. 6 майҙа иртән генерал-майор Буняченко етәкселегендәге Рәсәй халыҡтары азат итеү комитеты ның 1-се дивизияһының алдынғы частары генерал-майор  Збраслава менән Радотин янында алыш башлай, һуңынан дивизия ҡалаға инә, Праганың көньяҡ һәм көнбайыш өлөшө алына.<ref name="forgotten">{{статья |автор= Александров К. М.|заглавие= Восстание, о котором велели забыть|ссылка= https://newtimes.ru/stati/syuzhetyi/bd9bd79ed2b2d3987d620392bf847432-vosstanue-o-kotorom-velelu-zabit.html|издание= [[The New Times]]|тип= журнал|год= 2015|месяц= май|число=17 |том= 366|номер= 16|страницы= |doi= |issn=}}</ref> 1945 йылдың 9 майында төнгө сәғәт 3-тә 3-сө гвардия һәм 4-се гвардия танк армияһы Прагаға инә.

[[Икенсе донъя һуғышы]]нан һуң Чехословакия совет йоғонтоһона инә һәм социалистик ил (ЧССР) булып китә. 1968 йылда [[Варшава килешеүе]] ғәскәрҙәре Александр Дубчектың етәкселегендә партия идараһын либераллау һәм  "кеше йөҙлө  социализм" булдырыу нийәтен баҫтыра. 1989 йылда Чехословакия бәрхәт революция һөҙөмтәһендә социалистик үҫеш юлынан тайпыла. 1993 йылдың 1 ғинуарында ил бойондороҡһоҙ Чехияны һәм Словакияға ("бәрхәт айырылышыу")  бүленә.

Чехия 1999 йылда [[НАТО]] һәм [[2004 йыл]]да [[Европа союзы]]на инә. Европа Ҡораллы Көстәренә ингәс тә, Чехия менән Шенген килешеүенә ҡул ҡуйыла, һәм 2007 йылдың 21 декабренән Чехияның ер сигендә сик буйы контроль бөтөрөлә. 2008 йылдың 31 мартында тикшереү шенген килешеү илдәренән килгән авиарейстарҙа ла туҡтатыла. 2009 йылдың 1 ғинуарынан   6 ай дауамында (2009 йылдың 1 июненә тиклем) Чехия [[Европа союзы]] Советы рәйесе була.

== Дәүләт ҡоролошо ==
Чех республикаһы — суверенлы, демократик дәүләт. Илдең бөгөнгө конституцияһы, 1992 йылдың 16 декабрендә ҡабул ителеп, 1993 йылдың 1 ғинуарынан ғәмәлгә ингән. [[Дәүләт]] етәксеһе — президент, ул парламенттың ике палатаһы тарафыннан 5 йылға һайлана. Закон сығарыу органы — депутаттар палатаһы һәм Сенаттан торған парламент. Башҡарма хакимиәт органы — президент тәғәйенләгән [[Чехия хөкүмәте|хөкүмәт]].
== Географияһы ==
Чехия территорияһы 78,9 мең квадрат километр тәшкил итә, көнсығыш менән көнбайышҡа табан оҙонлоғо - 493 км, ә төньяҡта 278 км тәшкил итә. Чехия ландшафты бик төрлө.
Көнбайыш өлөшө (Богемия) Лаб (Эльба) һәм Влтава (Молдау) йылғалары бассейндарында ята. Ҙур булмаған тауҙар менән уратып алынған. Был тауһа илдең иң юғары нөктәһе - Снежка түбәһе, бейеклеге - 1603 метр. Моравия, көнсығыш өлөшө, Бында шулай уҡ ҡалҡыулыҡ етерлек һәм башлыса Моравия йылғаһы бассейны урынлашҡан. Моравияла шулай уҡ [[Одра|Одер]] йылғаһы башлана.

Диңгеҙгә сығыу юлы булмаған Чехияның йылғалар өс диңгеҙгә ҡоя: [[Төньяҡ диңгеҙ|Төньяҡ]], [[Балтик диңгеҙе|Балтика]] һәм [[Ҡара диңгеҙ]].

Климаты — уртаса, йылы йәйле һәм һалҡын, дымлы, болотло ҡышлы. Ҡатнаш континенталь һәм диңгеҙ йоғонтоһо менән билдәләнә.
Йәйгеһен Чехияла һауа торошо тотороҡло һәм аяҙ, сөнки Чехияны бөтә периметры буйынса уратып алған тауҙар елгә үтеп инергә мөмкинлек бирмәй<ref>{{Cite web |url=http://www.novoya.com/weather.html |title=http://www.novoya.com/weather.html |accessdate=2009-09-04 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090909210921/http://www.novoya.com/weather.html |archivedate=2009-09-09 |deadlink=yes }}</ref>. Ҡышын тауҙарҙа ҡар күп була, был бер нисә саңғы курорттары эштәргә мөмкинлек бирә.<ref>{{Cite web|url=https://www.onthesnow.cz/ceska-republika/lyzarska-strediska.html|title=Лыжные курорты и трассы в Чехии|author=|website=www.onthesnow.cz|date=|publisher=|lang=cs|accessdate=2020-03-22}}</ref>
== Экономика ==
[[Файл:ČD Class 641 in Adamov.JPG|thumb|Škoda 7Ev]]
Чехия - индустриаль ил. Төп тармаҡтар - яғыулыҡ-энергетика, [[металлургия]], [[машиналар эшләү]], химия, еңел һәм аҙыҡ-түлек тармағы<ref>Страны мира 2006</ref>..

Бөтә посткоммунистик дәүләттәр араһында Чехия тотороҡло һәм уңышлы иҡтисади системаларҙың береһенә эйә. Уның нигеҙе - сәнәғәт (машиналар эшләү, электр техникаһы һәм электроника, химия, аҙыҡ-түлек сәнәғәте, ҡара металлургия) һәм хеҙмәттәр өлкәһе. Ауыл һәм урман хужалығы, шулай уҡ тау сеймалын табыу сәнәғәте өлөшө ҙур түгел һәм кәмеүен дауам итә.

1989 йылда [[социализм]] емерелгәндән һүң  Чехия [[Чехосорвакия Совет социалистик Республикаһы|ЧССР]]-ҙың иҡтисад структураһын мираҫ итеп ала. Ситтән килтерелгән сеймалға, ауыр машиналар эшләүенә һәм хәрби сәнәғәткә айырыуса йүнәлтелгән иҡтисад һөҙөмтәле булмай. Етештерелгән тауарҙар ассортименты илдең объектив мөмкинлектәренән күпкә артығыраҡ, был иһә етештереүҙең ваҡ сериялылыҡҡа һәм уның һөҙөмтәлелеген кәметеүгә булышлыҡ иткән. Тышҡы сауҙа Иҡтисади ярҙам советы дириктиваларына ярашлы алып барылған, [[СССР]] ихтыяждарына  һәм үҫеүсе илдәргә йүнәлтелгән тышҡы сауҙа әллә ни ҙур булмай.

ЧССР тарҡалғанға тиклем (һуңғы йылдарҙа) 1990-1992 йылдарҙа ҡайһы бер принципиаль үҙгәрештәр - күпселек күмәртә һәм ваҡлап һатыу хаҡтарын үҙәкләштерелгән көйләүҙе бөтөрөлә, шәхси эшҡыуарлыҡ  индерелә, тышҡы сауҙала монополия бөтөрөлә. [[XX быуат]]тың 90-сы йылдарында милекселек мөнәсәбәттәренең мөһим үҙгәрештәре билдәләнде - бәләкәй һәм ҙур хосусилаштырыу, шулай уҡ 1948 йылда коммунистик режим милләләштергән мөлкәтте үҙгәртеп ҡороу. Һөҙөмтәлә илдең эске тулайым продуктында өлөшө 97 проценттан 20 процентҡа тиклем кәмене. Илдең сит ил капиталын асыу сит ил инвестицияларын йәлеп итте, уларҙың кимәле буйынса ил йән башына иҫәптә - [[Үҙәк һәм Көнсығыш Европа]]ла ғына түгел, халыҡ-ара кимәлдә лә бәхәсһеҙ лидер урынын алды. Сәнәғәтте үҙгәртеп ҡороу һәм модернизациялауҙы ҡыҫҡа ваҡыт эсендә тормошҡа ашырырға, кәрәкле техник һәм ярҙамсы инфраструктураны үҫтерергә ярҙам итте. Үҙгәрештәр эконимиканы СССР-ҙан Көнбайыш Европаға йүнәлеш бирҙе.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Чехословакия]]

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
{{Библиоинформация}}

{{Европа илдәре}}
{{Европа Берләшмәһе}}
{{countries-stub}}

[[Категория:Чехия]]
[[Категория:НАТО дәүләттәре]]
[[Категория:Европа берләшмәһе ағзалары]]
[[Категория:Республикалар]]