Эволюция битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Башҡа мәғәнәләре}}естественный процесс развития живой природы, сопровождающийся изменением генетического состава популяций, формированием адаптаций, видообразованием и вымиранием видов, преобразованием экосистем и биосферы в цело[[Файл:Phylogenetic tree.svg|lang=ru|мини|400px|[[Филогенетика ағасы]], гендар буйынса тикшереү нигеҙендә төҙөлгән [[Рибосомалы рибонуклеин кислоталар|рРНК]], барлыҡ өс [[домен (биология)|доменды]]ң: [[бактериялар]], [[архейҙар]], [[эукариоттар]]ҙың уртаҡ сығышын күрһәтә]]

'''Биологик эволю́ция''' ({{lang-la|evolutio}} — «таралыу») —  [[тәбиғәт|тере тәбиғәттең]] тәбиғи үҫеш процесы. Нигеҙендә популяцияларҙың генетик составы үҙгәреүе , яйланмаларҙың (адаптация) хасил булыуы, төрҙәрҙең барлыҡҡа килеүе һәм юҡҡа сығыуы, экосистемаларҙа һәм, бөтөн биосферала  барған әүерелештәр ята. 

Эволюцион процестарҙың нигеҙендә ятҡан механизмдарҙы аңлатҡан бер нисә эволюцион тәғлимәт бар. Әлеге ваҡытта иң киң  ҡабул ителгәне булып классик дарвинизм һәм популяцион генетика синтезы булған эволюцияның синтетик теорияһы (СТЭ) тора<ref name="Kutschera">{{статья|ссылка=http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/15241603|автор=Kutschera U, Niklas KJ|заглавие=The modern theory of biological evolution: an expanded synthesis|оригинал=|автор издания=|издание=Naturwissenschaften|тип=|место=|издательство=|год=2004|выпуск=|том=91|номер=6|страницы=255-276|isbn=|issn=|doi=|pmid=|язык=en}}</ref>. 

СТЭ эволюция материалының (генетик мутация) эволюция механизмы (тәбиғи һайланыш) менән бәйләнешен аңлатыу мөмкинлеген бирә.

СТЭ буйынса  эволюция —   популяцияла  гендар аллель йышлығы үҙгәреү процесы  ул. Был процесс үҙ эсенә  бер быуындың тормош оҙонлоғонан күберәк  ваҡыт арауығын алып тора {{sfn|Futuyma|2005|с=2}}.

[[Чарльз Дарвин|Чарлз Дарвин]] беренселәрҙән булып тэволюция процесын тәбиғи һайланыш тәғлимәте аша  нигеҙләгән.. Тәбиғи һайланыш тәғлимәте   популяциялар тураһындағы өс дәлилгә таяна:

# Вариҫтар тереклек шарттары мөмкинлек биргәнгә ҡарағанда күберәк  тыуа;
# Нәҫел эсендә төрлө организмдарҙың сифаттары төрлө. Был йәшәү һәм тоҡом ҡалдырыу ихтималлығында айырмаларға килтерә;
# Был сифаттар нәҫелдән күсә. Был шарттар төр эсендә конкуренцияға һәм мөхиткә бик аҙ яраҡлашҡан төрҙәрҙең һайланма элиминацияһына килтерә. Был артабанғы быуында ошо мөхиттә йәшәү һәм үрсеү мөмкинлегенә эйә сифаттары булған төрҙәр өлөшөнөң артыуына килтерә.   Тәбиғи һайланыш — адаптацияның берҙән-бер билдәле сәбәбе, әммә эволюцияның берҙән-бер сәбәбе түгел. Адаптив булмаған сәбәптәргә гендар дрейфы, гендар ағымы һәм мутация инә.

Йәмғиәттә бер төрлө генә ҡабул ителеүгә ҡарамаҫтан, эволюция, тәбиғи процесс булараҡ, ныҡлы раҫланған фәнни дәлил булып тора, бик күп эволюция раҫлауҙарға эйә һәм фәнни даирәләрҙә шик тыуҙырмай<ref>{{книга|автор=National Academy of Science Institute of Medicine.|заглавие=Science, Evolution, and Creationism|ссылка=http://www.nap.edu/catalog.php?record_id=11876|место=|издательство=National Academy Press|год=2008|страниц=|isbn=0309105862}}</ref>. Шул уҡ ваҡытта эволюцияның механизмдарын аңлатыусы теорияның айырым аспекттары фәнни бәхәс предметы булып тора. Эволюцион биологиялағы асыштар биологияның традицион өлкәһенә генә түгел, икенсе академик дисциплиналарға, мәҫәлән, [[антропология]], [[психология]]ға йоғонто яһай. Эволюция тураһындағы күҙаллауҙар [[ауыл хужалығы]], тирә-яҡ мөхитте һаҡлауҙың заманса концепцияларының, [[Медицина|медицинала]], [[биотехнология]]ла һәм башҡа кеше эшмәкәрлегенең социаль әһәмиәтле өлкәләрендә киң ҡулланыла<ref>{{книга|автор=Futuyma, Douglas. |часть= |ссылка часть= |заглавие=Evolution, Science, and Society: Evolutionary Biology and the National Research Agenda |оригинал= |ссылка=http://www.rci.rutgers.edu/~ecolevol/fulldoc.pdf |викитека= |ответственный= |издание= |место= |издательство=Office of University Publications, Rutgers, The State University of New Jersey |год=1999 |volume= |pages=46 |allpages= |серия= |isbn= |тираж=}}</ref>.

== Этимологияһы һәм термин тарихы ==
«Эволюция» терминының мәғәнәһе үҙе һиҙелерлек эволюция үтә. Латинса evolutio һүҙе башта китап уҡығанда төргәктең асылыуын аңлата. Урта быуат [[Европа]]һында был термин [[биология]]ла ла ҡулланыла, унда яралғының үҫеүе һәм үҫеше күҙ уңында тотола. Хәҙерге мәғәнәһен беренсе тапҡыр XVIII быуат швейцар натуралисы Чарльз Боннет ҡуллана, ул, Алла тормош яралғыларын булдырғанда, уларға үҫеш һәләтен һала, тип раҫлай. Ун туғыҙынсы быуаттың икенсе яртыһынан был термин дарвинизм менән ассоциациялана, әммә «Төрҙәрҙең килеп сығышы» тигән китаптың тәүге баҫмаһында термин әлегә тиклем ҡулланылмай<ref>{{книга |автор=[[Ливио, Марио]]. |место=М. |издательство=АСТ |год=2015 |страниц=425 |isbn=978-5-17-088983-9 |серия=Золотой фонд науки   |заглавие=От Дарвина до Эйнштейна}}</ref>.

== Эволюция тураһындағы ҡараштар үҫеше тарихы ==
[[Файл:Lucretius Rome.jpg|thumb|upright|{{center|[[Лукреций]]}}]]
[[Файл:Alfred-Russel-Wallace-c1895.jpg|thumb|upright|{{center|[[Уоллес, Альфред Рассел|Альфред Рассел Уоллес]]}}]]
Тере организмдар үҙгәрә ала тигән фараз тәү башлап [[Сократҡа тиклемге фәйләсүфтар]]ында осрай. Милет мәктәбе вәкиле Анаксимандр бөтә хайуандар ҙа һыуҙан барлыҡҡа килгәндәр, шунан һуң улар ергә сыҡҡандар тип иҫәпләгән. Кеше, уның фекере буйынса, балыҡ организмында барлыҡҡа килгән{{sfn|Воронцов|1999|с=118—119}}. [[Эмпедокл]]да гомология һәм көслөләрҙең һаҡланып ҡалыуы тураһында фекерҙәр табырға мөмкин{{sfn|Воронцов|1999|с=124—125}}. [[Демокрит]] ҡоро ер хайуандары амфибияларҙан барлыҡҡа килгән тип иҫәпләгән, ә улар үҙ сиратында ләмдән үҙҙәре килеп сыҡҡан{{sfn|Воронцов|1999|с=127}}. Был материалистик ҡараштарҙан айырмалы рәүештә, [[Аристотель]] бөтә тәбиғи әйберҙәрҙе «формалар», «идеялар», йәки «төрҙәр» ({{lang-la|species}}) булараҡ билдәле булған төрлө даими тәбиғи мөмкинлектәрҙең камил булмаған сағылышы тип һанай<ref>{{статья|автор=Torrey H. B., Felin F. | заглавие=Was Aristotle an evolutionist? | издание=The Quarterly Review of Biology | год=1937 | том=12 | номер=1 |страницы=1—18 | ссылка=https://www.jstor.org/stable/2808399 | язык=en | издательство=[[University of Chicago Press]] }}</ref><ref>{{статья | автор=Hull D. L.| год=1967 | заглавие=The metaphysics of evolution | издание=The British Journal for the History of Science | том = 3|номер=4 | страницы=309—337 | ссылка=https://www.jstor.org/stable/4024958}}</ref>.
Ун етенсе быуатта яңы ысул барлыҡҡа килә, ул аристотель ҡарашын кире ҡаға һәм тәбиғәт ҡанундарында тәбиғәт күренештәренә аңлатмалар эҙләй. Әммә был яңы алым биология фәндәренә ҡыйынлыҡ менән үтеп инә. Джон Рэй хайуандар һәм үҫемлектәр өсөн тәбиғи типтары билдәләү өсөн дөйөм термин — «төр»ҙө ({{lang-la|species}}) ҡуллана, әммә [[Аристотель]]дән айырмалы рәүештә, ул тереклектең һәр тибын төр тип билдәләй һәм һәр төрҙө быуындан быуынға үрсетеүсе һыҙаттар менән билдәләргә мөмкин тип иҫәпләй. Рэй фекеренсә, был төрҙәр Алла тарафынан барлыҡҡа килтерелгән, ләкин локаль шарттарға ҡарап үҙгәреүсән булыуы мөмкин{{sfn|Воронцов|1999|с=171—172}}<ref>{{книга|автор=[[Майр, Эрнст|Ernst Mayr]] |заглавие=The growth of biological thought: diversity, evolution, and inheritance |ответственный= |ссылка=https://books.google.ru/books?id=pHThtE2R0UQC&printsec=frontcover&hl=ru#v=onepage&q&f=false |место= |издательство=Harvard University Press |год=1982 |том= |страниц= |страницы=256—257 |isbn=0674364465}}</ref>.

== Инеш ==
Эволюция бер быуындың йәшәү мөҙҙәтенән оҙағыраҡ ваҡыт арауығында бара һәм организмдың мираҫҡа ҡалған һыҙаттарын үҙгәртеүҙән тора. Был процестың беренсе аҙымы — популяцияла ген аллелдәренең йышлығын үҙгәртеү. Мутациялар, тәбиғи һайлап алыу, изоляция (үрсеүҙең һайланмалығы), дрейф һәм гендар ағымы булмаған идеаль популяцияла, Харди-Вайнберг законына ярашлы, аллелдәр гендары быуындан быуынға үҙгәрешһеҙ ҡалыр ине{{sfn|Солдбриг|1982|с=78—80}}. Шулай итеп, был популяцияла эволюция булмаясаҡ. Әммә реаль популяцияларҙа ген аллелдәре йышлығының үҙгәреүенә килтереүсе факторҙар бар. Был мутациялар, гендар ағымы, тәбиғи һайлап алыу, гендар дрейфы. Был факторҙар эволюция факторҙары булып тора{{sfn|Солдбриг|1982|с=125—126}}{{sfn|Грант|1991}}.
Мутациялар, аллелик гендарҙың яңы варианттары — мутация үҙгәреүсәнлеге барлыҡҡа килеү сәбәпле, популяцияла үҙгәреүсәнлекте арттыра. Мутациянан тыш, рекомбинация арҡаһында комбинатив үҙгәреүсәнлеге лә бар. Ғәҙәттә ул аллелдәр йышлығының үҙгәреүенә түгел, ә уларҙың яңы комбинацияларына килтерә. Әммә гендарҙың конверсияһы<ref>[http://nature.web.ru/db/msg.html?mid=1157620&s=110300150 Глазер В. М. Конверсия гена] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090202075733/http://nature.web.ru/db/msg.html?mid=1157620&s=110300150 |date=2009-02-02 }}</ref> яңы аллелдәр барлыҡҡа килеүенә лә, аллель йышлыҡтарының үҙгәреүенә лә килтереүе мөмкин. Аллель йышлыҡтарының үҙгәреүенә килтереүсе тағы бер фактор — гендар ағымы.
Эволюцияның тағы ике факторы — тәбиғи һайлап алыу һәм гендар дрейфы — мутациялар һәм гендар ағымы һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән үҙгәреүсәнлекте «сортлап», был популяцияла аллелдәрҙең яңы йышлығын урынлаштырыуға килтерә. Гендар дрейфы — гендар йышлығын үҙгәреү процесының ихтималлығы, һәм ул сағыштырмаса ҙур булмаған популяцияларҙа нығыраҡ күренә. Дрейф ҡайһы бер аллелдәрҙең популяциянан бөтөнләй юҡҡа сығыуына килтереүе мөмкин. Тәбиғи һайлап алыу эволюцияның төп ижади факторы булып тора. Уның эш итеүе буйынса конкурентлыҡ мөхитендә билдәле бер фенотипҡа (һәм нәҫелдән килгән һыҙаттарҙың билдәле бер йыйылмаһына) эйә булғандар башҡаларға ҡарағанда уңышлыраҡ була, йәғни уларҙың иҫән ҡалыу һәм тоҡом ҡалдырыу ихтималлығы юғарыраҡ була. Шулай итеп, популяцияла һайланма өҫтөнлөк кә һәм нәҫелдән килгән һыҙаттарға эйә булған организмдарҙың өлөшө арта. Дрейфтың һәм тәбиғи һайлап алыуҙың үҙ-ара йоғонтоһон баһалау ауыр, әммә дөйөм алғанда, ул, моғайын, популяция һанына һәм һайлап алыу көсөргәнешлегенә бәйле булыуы ихтимал. Үрҙә килтерелгән факторҙарҙан тыш, гендарҙың горизонталь күсеүе лә мөһим булырға мөмкин, был бирелгән организм өсөн бөтөнләй яңы гендар барлыҡҡа килеүенә килтереүе мөмкин.

Тәбиғи һайлап алыу адаптацияларҙың формалашыуына һәм яраҡлашыу артыуына килтерә. Элек-электән барған эволюцион процестар яңы төрҙәрҙең барлыҡҡа килеүенә һәм уларҙың артабан айырылыуына, шулай уҡ бөтә төрҙәрҙең юҡҡа сығыуына килтереүе мөмкин.

== Әҙәбиәт ==
; Фәнни-популяр 
* {{книга
 |автор         = [[Еськов, Кирилл Юрьевич|Еськов К. Ю.]]
 |часть         = 
 |заглавие      = История Земли и жизни на ней: От хаоса до человека
 |оригинал      = 
 |ссылка        = http://www.paleo.ru/paleonet/publications/eskov3.html
 |ответственный = 
 |издание       = 
 |место         = М.
 |издательство  = НЦ ЭНАС
 |год           = 2004
 |том           = 
 |страницы      = 
 |страниц       = 
 |серия         = 
 |isbn          = 5-93196-477-0
 |тираж         = 
}}
* {{книга
 |автор         = [[Марков, Александр Владимирович (биолог)|Марков А. В.]]
 |часть         = 
 |заглавие      = Рождение сложности
 |оригинал      = 
 |ссылка        = 
 |ответственный = 
 |издание       = 
 |место         = М.
 |издательство  = Астрель
 |год           = 2010
 |том           = 
 |страницы      = 
 |страниц       = 527
 |серия         = 
 |isbn          = 978-5-271-24663-0
 |тираж         = 4000
 |ref           = Марков
}}

; Уҡыу-уҡытыу һәм фәнни
* {{книга
 |автор         = [[Воронцов, Николай Николаевич|Воронцов Н. Н.]]
 |часть         = 
 |заглавие      = История эволюционного учения
 |оригинал      = 
 |ссылка        = 
 |ответственный = 
 |издание       = 
 |место         = М.
 |издательство  = Изд.отдел УНЦ ДО МГУ
 |год           = 1999
 |том           = 
 |страницы      = 
 |страниц       = 640
 |серия         = 
 |isbn          = 
 |тираж         = 
 |ref          = Воронцов
}}
* {{книга
 |автор                 = Грант В.
 |часть                 = 
 |заглавие           = Эволюционный процесс. Критический обзор эволюционной теории
 |оригинал           = 
 |ссылка               = http://hi-bio.narod.ru/lit/grant/intro.html
 |ответственный = 
 |издание             = 
 |место                 = М.
 |издательство   = Мир
 |год                     = 1991
 |том                     = 
 |страницы           = 
 |страниц             = 488
 |серия                 = 
 |isbn                       = 
 |тираж                 = 
 |ref                        = Грант
}} {{Wayback|url=http://hi-bio.narod.ru/lit/grant/intro.html |date=20120409110146 }}
* {{книга
 |автор         = [[Иорданский, Николай Николаевич (биолог)|Иорданский Н. Н.]]
 |часть         = 
 |заглавие      = Эволюция жизни
 |оригинал      = 
 |ссылка        = http://evolbiol.ru/iordansky/evzhcont.htm
 |ответственный = 
 |издание       = 
 |место         = М.
 |издательство  = Академия
 |год           = 2001
 |том           = 
 |страницы      = 
 |страниц       = 425
 |серия         = 
 |isbn          = 
 |тираж         = 
}}
* {{книга
 |автор=[[Северцов, Алексей Сергеевич|Северцов А. С.]]
 |заглавие=Теория эволюции
 |место=М.
 |издательство=Владос
 |год=2005
 |страниц=380
 |тираж=10000
 |ref=Северцов
}}
* {{книга
 |автор         = Солбриг О., Солбриг Д.
 |часть         = 
 |ссылка часть  = 
 |заглавие      = Популяционная биология и эволюция
 |оригинал      = 
 |ссылка        = 
 |викитека      = 
 |ответственный = 
 |издание       = 
 |место         = М.
 |издательство  = Мир
 |год           = 1982
 |том           = 
 |страницы      = 
 |страниц       = 244
 |серия         = 
 |isbn          = 
 |тираж         = 
 |ref           = Солдбриг
}}

; Инглиз телендә 
* {{книга
 |автор         = [[Футуйма, Дуглас|Futuyma D. J.]]
 |часть         = 
 |заглавие      = Evolution
 |оригинал      = 
 |ссылка        = 
 |ответственный = 
 |издание       = 
 |место         = Sunderland
 |издательство  = Sinauer Associates
 |год           = 2005
 |volume        = 
 |pages         = 
 |allpages      = 
 |серия         = 
 |isbn          = 0-878-93187-2
 |тираж         = 
 |ref           = Futuyma
}}
* {{книга
 |автор         = [[Гулд, Стивен Джей|Gould S. J.]]
 |часть         = 
 |заглавие      = The Structure of Evolutionary Theory
 |оригинал      = 
 |ссылка        = https://books.google.com.au/books?id=nhIl7e61WOUC&printsec=frontcover&dq=%22Stephen+Jay+Gould%22&hl=en&ei=30LWS8SlC4Hk7AOF-qH8Ag&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDsQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false
 |ответственный = 
 |издание       = 
 |место         = Cambridge 
 |издательство  = Belknap Press of Harvard University Press
 |год           = 2002
 |volume        = 
 |pages         = 
 |allpages      = 
 |серия         = 
 |isbn          = 978-0-674-00613-3
 |тираж         = 1443
 |ref           = Gould
}}
* {{книга
 |автор         = [[Майр, Эрнст|Mayr E.]]
 |часть         = 
 |заглавие      = What Evolution Is
 |оригинал      = 
 |ссылка        = 
 |ответственный = 
 |издание       = 
 |место         = New York
 |издательство  = Basic Books
 |год           = 2001
 |volume        = 
 |pages         = 
 |allpages      = 336
 |серия         = 
 |isbn          = 
 |тираж         = 
 |ref           = Mayr
}}
* {{книга
 |автор         = Ridley M.
 |часть         = 
 |ссылка часть  = 
 |заглавие      = Evolution
 |оригинал      = 
 |ссылка        = https://books.google.com/books?id=xPAPgcZflzYC&printsec=frontcover&hl=ru#v=onepage&q&f=false
 |викитека      = 
 |ответственный = 
 |издание       = 3rd ed
 |место         = 
 |издательство  = Wiley-Blackwell
 |год           = 2004
 |volume        = 
 |pages         = 
 |allpages      = 751
 |серия         = 
 |isbn          = 978-1-4051-0345-9
 |тираж         = 
}}

== Иҫкәрмәләр ==

[[Категория:Эволюция]]
[[Категория:Эволюцион биология]]