Эндемик битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{УК}}
'''Энде́миктар''', йәки '''энде́малар''' (от {{Lang-el|[[wikt:en:ἔνδημος#Ancient_Greek|ἔνδημος]]}} «урындағы») — ниндәй ҙә булһа флора, фаунаның состав өлөшө. [[Хайуандар]] һәм [[Үҫемлектәр|үҫемлектәрҙең]] сағыштырмаса сикләнгән [[ареал]]да йәшәүсе вәкилдәре, ҙур булмаған географик өлкә менән күрһәтелгән [[Төр (биология)|төрҙәре]], [[Ырыу (биология)|төркөмдәре]], [[Ғаилә (биология)|ғаиләләре]] йәки башҡа [[Биологик таксон|таксондары]] эндемиктар тип атала<ref name="БЭС">{{Китап|заглавие=[[Биологический энциклопедический словарь]]|ответственный=гл. ред. [[Гиляров, Меркурий Сергеевич|М.С.&nbsp;Гиляров]]; редкол.: [[Баев, Александр Александрович|А.А.&nbsp;Бабаев]], [[Винберг, Георгий Георгиевич|Г.Г.Винберг]], [[Заварзин, Георгий Александрович|Г.А.Заварзин]] и др.|издание=2-е изд., исправл.|место=М.|издательство=[[Советская энциклопедия]]|год=1986}}</ref>. Ареалы һәм, тимәк, һаны сикләнгәнлектән, йыш ҡына, һирәк йәки юғалып барған төрҙәр булараҡ, үҫемлектәрҙең һәм хайуандарҙың Ҡыҙыл китапҡа индерелгән эндемик төрҙәре.

Таксондың сикләнгән ареалда йәшәү кеүек характеристикаһы '''''эндемизм'''''<ref name="ЭСБЕ 1">{{ВТ-ЭСБЕ|Эндемизм}}</ref> тип атала, уға ''космополитизм'' ҡаршы ҡуйыыла. Эндемизм үҫешенә географик изоляция; климат һәм эдафик шарттар; биотик факторҙар (паразитизм, конкуренция һ. б. п.) булышлыҡ итә. Төр (йәки төркөмсә) өсөн эндемизм бик бәләкәй территория менән сикләнергә мөмкин. Мәҫәлән, [[Талдут үләне|вербейник (талдут үләне)]] ''Lysimachia minoricensis'' ареалы Менорка утрауында бер нисә квадрат километр ғына тәшкил итә.

Океан утрауҙары, биотик характеристикалары буйынса башҡа һыу ятҡылыҡтарынан айырымланған тау үҙәндәре һәм һыу ятҡылыҡтары 
эндемик формаларға иң байы. Атап әйткәндә, Изге Елена утрауындағы флорала төрҙәренең 85 % яҡыны - эндемик, ә Галапагос утрауҙарында 97 % еткән. Байкал күле фаунаһында һәм флораһында - эндемиктар 75 % -ҡа тиклем.

«Британ энциклопедияһы»на ярашлы, эндемиктың билдәле бер өлкәгә ҡарата төрөн иҫәпләп сығарырға мөмкин, йәғни үҫемлектең ареалы, ҙурлығына ҡарамаҫтан, был өлкә менән сикләнгән булырға тейеш<ref>«Although the species may inhabit a very small area, such as a single lake, or its range may extend across an entire continent, it is considered endemic if it is not found anywhere else in the world» ([https://www.britannica.com/science/endemic-species Endemic species]).</ref>.

== Классификацияһы ==
Ареалына бәйле түбәндәгесә бүленә<ref name=""Эндемики">[http://knigi.link/teoriya-evolyutsii-ekologiya/endemiki-40482.html Эндемики] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181204005850/http://knigi.link/teoriya-evolyutsii-ekologiya/endemiki-40482.html |date=2018-12-04 }}</ref>:
* Стеноэндемиктар
* Эвриэндемиктар
* Субэндемиктар
 
Стеноэндемиктар ҙур ҡыҙыҡһыныу тыуҙыра, уларҙың таралыуы бер тау тарлауығы йәки тау массивы йәки бер флористик район сиктәрендәге бер нисә участка менән сикләнгән. Стеноэндемиктың өлгөһө - шырт Мзымтелла<ref name="СочиРГО">{{Cite web |url=https://sorgo1957.org/library/cards/krasnaya-kniga-sochi |title=Красная книга Сочи |accessdate=2018-12-03 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20181204005800/https://sorgo1957.org/library/cards/krasnaya-kniga-sochi |archivedate=2018-12-04 |deadlink=yes }}</ref>, ул Ерҙә берҙән-бер урында - Ахцу тарлауығында Мзымты йылғаһы буйында осрай. Ахцу тарлауығының оҙонлоғо - 3 км, ә төбө буйлап киңлеге бер нисә тиҫтә метр.

Әгәр ҙә ареал киңерәк территорияны биләй, ләкин унан ситкә сыҡмай икән, ундай төр эвриэндемиктарға ҡарай. Һирәк һәм ҡабатланмаҫ генофонд йөрөтөүселәр булғанлыҡтан, стеноэндемиктар һәм эвриэндемиктар - тәү сираттағы һаҡлау объекттары булып тора.

Эндемик төрҙәренең икенсе категорияһы - субэндемиктарҙың (йәки шартлы эндемиктар) өйрәнелгән төбәктән сиктәш биләмәләргә сыға торған ареалдары бар. Мәҫәлән, тау төрҙәре өсөн - Ҙур Кавказдың көньяҡ макробитләүе, тигеҙлектәр өсөн - күрше административ берәмектәр биләмәһе. Был төрҙәр ҙә һаҡланыусы объекттар булараҡ айырым иғтибарға лайыҡ.

== Палеоэндемиктар ==
[[Файл:Latimeria.jpg|300px|thumb|right|[[Латимерия]] (''Latimeria chalumnae'') — тере ҡаҙылма, эндемик акватории Комор утрауҙары һәм Мадагаскар ]]
'''''Палеоэндемиктар''''' — ул, ҡағиҙә булараҡ, прогрессив төркөмдәрҙән йәшәү урындары айырымланғанға һаҡланып ҡалған боронғо таксондар вәкилдәре.

Австралияла йомортҡа һалыусы (''Monotremata'') һәм [[муҡсалы]] (''Metatheria'') имеҙеүселәр иң сағыу палеоэндемиктар булып тора. Хәҙерге ваҡытта, Австралияға башҡа үҫемлектәрҙең һәм хайуандарҙың күп төрҙәрен индереү менән бәйле, эндемик флора һәм фауна ҡыҫырыҡлана. Мәҫәлән, Австралия тәбиғәтенә йорт ҡуяндарының һәм кәзәләрҙең интродукцияһы ныҡ зыян килтергән.

Сағыштырмаса боронғо төркөмдәрҙең вәкилдәре булып торған палеоэндемиктар тере ҡаҙылмалар тип атала һәм эволюция теорияһы йәһәтенән ҙур ҡыҙыҡһыныу тыуҙыра. Иң билдәле ысын ҡаҙылма байлыҡтар - ул бумала ҡанатлылар (кистепёрые — Crossopterygii) отрядынан өҫтәрәк ''Latimeria chalumnae'') һәм суҡыш башлылылар отряды рептилияһы (''Rhynchocephalia'') гаттерия (''Sphenodon punctatum'').

== Неоэндемиктар ==
[[Файл:Baikal seal 200507 hakone japan.JPG|thumb|Байкал нерпаһы]]
'''''Неоэндемиктар''''' — күптән түгел изоляцияланған биләмәләрҙә барлыҡҡа килгән прогрессив йәш төрҙәр йәки формалар. Британия утрауҙары, Ҡырым, Байкал эндемиктары ла ошоға ҡарай. Байкал күле фаунаһының иң билдәле эндемигы — байкал нерпаһы (ишкәк аяҡлы, имсәкле һыу хайуаны — ''Pusa sibirica'').

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* Һөтимәрҙәрҙә эндемизм
* Ҡоштарҙа эндемизм
* Эндемик ауырыуҙар

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* {{ВТ-ЭСБЕ|Эндемизм|[[Арциховский, Владимир Мартынович|Арциховский В. М.]], }}
* {{БСЭ2|Эндемизм, Эндемики|том=49|страницы=56—57}}
* Биологический энциклопедический словарь / Гл. ред. М. С. Гиляров. — М.: Изд-во Советская Энциклопедия, 1986.

== Һылтанмалар ==
{{Навигация}}
* {{статья |заглавие=On the Identification of Areas of Endemism |издание=[[Systematic Biology]] |том=43 |номер=3 |страницы=438—441 |ссылка=http://www-museum.unl.edu/research/entomology/BiogeographyWS/Morrone1994.pdf |doi=10.1093/sysbio/43.3.438 |язык=en |автор=Juan J. Morrone |год=1994 |тип=journal |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120403022121/http://www-museum.unl.edu/research/entomology/BiogeographyWS/Morrone1994.pdf |archivedate=2012-04-03 }}
* {{статья |заглавие=Global hotspots of species richness are not congruent with endemism or threat |том=436 |номер=7053 |страницы=1016—1019 |pmid=16107848 |doi=10.1038/nature03850 |издание=Nature |bibcode=2005Natur.436.1016O |язык=en |тип=journal |автор=CDL Orme; RG Davies; M Burgess; F Eigenbrod; Pickup; Olson; Webster; Ding; Rasmussen; Ridgely; Stattersfield; Bennett; Blackburn; Gaston; Owens |число=18 |месяц=8 |год=2005}}
* {{статья |заглавие=Species Richness, Endemism, and the Choice of Areas for Conservation |издание={{Нп3|Conservation Biology (журнал)|Conservation Biology||Conservation Biology (journal)}} |том=11 |номер=55 |страницы=1094—1100 |ссылка=http://www.macroecology.ca/pdf/consbiol1997.pdf |jstor=2387391 |doi=10.1046/j.1523-1739.1997.96089.x |язык=en |тип=journal |автор=JT Kerr |месяц=10 |год=1997 |издательство=[[Wiley-Blackwell]] |archiveurl=https://web.archive.org/web/20170809090441/http://macroecology.ca/pdf/consbiol1997.pdf |archivedate=2017-08-09 }}
{{ВС}}

[[Категория:Эндемиктар|*]]
[[Категория:Алфавит буйынса хайуандар]]
[[Категория:Юҡҡа сыҡҡан хайуандар]]