Этика битенең сығанаҡ тексын ҡарарға


'''Э́тика''' ({{lang-el|ἠθικόν}}, от {{lang-grc|ἦθος}} — [[этос]], «холоҡ, [[йола]]») — [[философия]] [[фәне]], уның тикшереү темаһы — [[әхлаҡ]] һәм [[мораль]] <ref name="fe">{{Источник/НФЭ|url=http://iph.ras.ru/elib/3579.html|Этика|[[Гусейнов, Абдусалам Абдулкеримович|Гусейнов А. А.]]}}</ref>.
[[Файл:Aristotle by Raphael.jpg|thumb|[[Аристотель]] на фреске Рафаэля «[[Афинская школа]]»]]
Башта [[этос]] һүҙенең асылы бергә йәшәү һәм бергә йәшәү осоронда булдырылған, йәмғиәтте берләштереүсе, [[индивидуализм]] һәм дошманлыҡты еңеүгә килтереүсе ҡағиҙәләр була. Йәмғиәт үҫә бара быға  [[намыҫ]], [[изгелек һәм яуызлыҡ]], шәфҡәтлелек, [[дуҫлыҡ]], [[тормош мәғәнәһе ]], [[үҙ-үҙеңде ҡорбан итеү]] һәм башҡалар өҫтәлә<ref>Разин А. В. Этика: Учебник для вузов, стр.16</ref>. Этика  [[төшөнсә]]ләре — [[шәфҡәфтлелек]], [[ғәҙеллек]], [[дуҫлыҡ]], [[теләктәшлек]] һәм башҡалар, социаль институттарҙың һәм мөнәсәбәттәрҙең үҫеш йүнәлешен  билдәләйҙәр<ref name="fe" />.

[[Фән]]дә  этика тип белем өлкәһен ,  мораль йәки әхлаҡ тип ул өйрәнгән өлкәне атайҙар. Көндәлек ҡулланышта уны әлегә айырмайҙар<ref name="fe" />. «Этика» термины ҡай ваҡытта билдәле бер социаль төркөмдөң  мораль һәм әхлаҡ ҡағиҙәләре системаларын билдәләү өсөн ҡулланыла.

== Этика тарихы==
{{Основная статья|История этики}}
[[File:Философия (по С. Л. Франку).png|thumb|Схема философии по [[Франк, Семён Людвигович|С. Л. Франку]]]]
=== Ҡыҫҡаса күҙәтеү===
Этиканың философияның айырым аспекты итеп  айырылып сығыуы [[софистар]]ҙың ( б.э.т.V  быуатта )  мәҙәниәт ҡағиҙәләре  тәбиғәт ҡанундарынан ныҡ айырыла тигән асышы менән бәйле. Бөтә ерҙә лә бер иш булған тәбиғи зарурлыҡтан айырмалы, кешеләрҙең ҡанун, йола, ғәҙәттәре күп төрлө һәм үҙгәреп тора.  Ҡайһыһы яҡшыраҡ икәнен белер өсөн төрлө ҡанундарҙы бер-береһе менән сағыштырыу мәсьәләһе килеп тыуа. Төрлө халыҡтарҙың бер-береһенән айырылып торған, бер быуындан икенсеһенә үҙгәреүсән    мәҙәниәт ҡанундарын һайлап алыу  уларҙың нигеҙләүенә бәйле була. Уларҙы аҡлау сығанағы булып аҡыл сыға<ref name="guseinov_dubko_vvedeniye" />.
Был идеяны  [[Сократ]] менән  [[Платон]]   ҡеүәтләй һәм ары  үҫтерә<ref name="guseinov_dubko_vvedeniye" />.

Этика , килеп сыҡҡан ваҡытынан алып,  [[философия|философия]]ның айырылғыһыҙ  бүлеге<ref>[[Драч, Геннадий Владимирович|Драч Г. В.]] [http://filosof.historic.ru/books/item/f00/s00/z0000738/index.shtml Рождение античной философии и начало антропологической проблематики.] Ростов-на-Дону, 2001.</ref>. Был термин тәү тапҡыр [[Аристотель|Аристотель]]  тарафынан «практик» [[философия|философия]]ның айырым тикшеренеү  өлкәһе билдәһе тип ҡулланыла, сөнки ул  “беҙ ни эшләргә тейешбеҙ?” тигән һорауға яуап эҙләй.  Әҙәпле тәртип  маҡсаты тип  Аристотель [[бәхет]]те атай —[[йән]]дең  изгелек ҡылыуҙа тулы эшмәкәрлеге , йәғни  кеше мөмкинлектәрен тулыһынса тормошҡа ашырыу.Кеше мөмкинлектәрен тормошҡа ашырыу ул— аҡыллы  эштәр,  саманан тыш эштәрҙе эшләмәү һәм  урталыҡты һайлау.  Шуға күрә иң төп яҡшылыҡ—    урталыҡ , сама белеү һәм аҡыл менән эш итеү.

Платондың уҡыусыһы  [[Аристотель|Аристотель]] фекеренсә,  этика маҡсаты — белем түгел, ә яҡшы эштәр. Этикала нимә ул  бәхет (именлек)  тигән һорау уны  нисек булдырырға тигән һорау менән бәйле.  «Шулай итеп,  этика практик философия булараҡ  һәр саҡ теоретик философиянан  (метафизиканан)  айырым  тора»<ref name="guseinov_dubko_vvedeniye" />.
Этиканың  башланғыс нөктәһе принциптар түгел, ә йәмғиәт тормошо тәжрибәһе, шуға күрә  унда математикалағы кеүек теүәллек  булдырып булмай; унда  хаҡиҡәт « яҡынса һәм дөйөм һыҙаттарҙа»  билдәләнә<ref name="guseinov_dubko_vvedeniye" /><ref>''[[Аристотель]]''. [[Никомахова этика]], кн. 1, гл. 1 — 1094в.</ref>.

Аристотель фекеренсә, кеше хәрәкәте маҡсатҡа ярашлы, һәр бер эшмәкәрлектең үҙ маҡсаты, был маҡсаттар иерархияһы бар. Аристотель ниндәйҙер иң юғары, иң һуңғы, бар күңелдән кеше уға  ынтылған маҡсат бар, уға өлгәшеү башҡа маҡсаттарға өлгәшеү сараһы түгел ти. Тимәк ул иң юғары бәхет (именлек) булараҡ кешенең һәм социаль институттарҙың  камиллығы үлсәме булып торасаҡ <ref name="guseinov_dubko_vvedeniye" />.

Иң юғары именлекте бәхет тип атайҙар. Бәхет өсөн тышҡы именлек һәм  далан (уңыш) кәрәк,  ләкин ул башлыса йәндең эшләгән эшмәкәрлегенән,—  шәфҡәтлелеккә тап килгән эшмәкәрлектән тора. Йәндең  изгелеккә ярашлы эшләү   үҙенсәлеге , Аристотель фекеренсә,  этика  темаһы булып тора <ref name="guseinov_dubko_vvedeniye" />.
Аристотелдә киң мәғәнәлә этика  — сәйәсәт һәм иҡтисадҡа нигеҙ  биреүсе полис тураһында фән (сәйәсәт  фәне )<ref name="guseinov_dubko_vvedeniye" />.

«[[Этиканың алтын ҡағиҙәһе]]» — « үҙеңә телмәгәнде, башҡаларға эшләмә », —  төрлө рәүештә  бер-береһенән айырым төрлө мәҙәниәттәрҙә булған . Ул [[Конфуций|Конфуций]]ҙа ла бар<ref name="conf">Конфуций. Беседы и суждения. — [http://lunyu.ru/15/24 15:24] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090228063506/http://lunyu.ru/15/24 |date=2009-02-28 }}, [http://lunyu.ru/12/2 12:2] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110322194124/http://lunyu.ru/12/2 |date=2011-03-22 }}, [http://lunyu.ru/5/12 5:12] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130206034002/http://lunyu.ru/5/12 |date=2013-02-06 }}</ref>, [[Мишна|Мишна]]ла (йәһүдтәрҙең тәүге әхлаҡ ҡағиҙәләре яҙмаһы) осрай<ref>Шабат, 31а</ref>.

Төрлө мәҙәниәттәр этикаһын унификацияларға тырышыу терминдар табыуҙа ҡыйынлыҡтар тыуҙыра.

Дини этик системалар айырмаһы шуның менән бәйле :  монотеизмда  Илаһ- мораль объекты , дин тарафынан Илаһ (алла) биргән  тип иғлан ителгән ҡағиҙәләр төп ҡағиҙәләргә әйләнә , йәмғиәткә ҡарата әхләҡи йөкләмәләр системаһы булараҡ  йәмғиәт мөнәсәбәттәре этикаһына алла биргән этика  өҫтәлә  ( йәки уның менән алмаштырыла). Был алла алдында әхлаҡи йөкләмәләр системаһы  хатта йәмғиәт  әхлағы   менән конфликтҡа инеүе мөмкин (ҡайһы саҡта  социаль йәки күп халыҡ ҡатнашҡан  конфликт). Этикала классик тикшеренеүҙәр аҡылға таянып,  тикшеренеүсенең үҙ миҫалында  үткәрелгән, шуға күрә уның  үҙ шәхси принциптарын һәм сикләүҙәрен  тотош этикаға тағыуы күҙәтелеүе мөмкин.  Был субъективизмдан  [[аналитик этика]]  ҡотҡарырға тырыша, ул этика буйынса әйтелгән уй-фекерҙәрҙе һәм дөйөм әһәмиәткә эйә этик фекерҙәрҙе анализлауҙа логиканы (мантиҡты) ҡуллана   .

== Ҡарағыҙ ==
{{кол|4}}
* [[Агафология]]
* [[Аксиология]]
* [[Гедонизм]]
* [[Деонтология]]
* [[:Категория:Персоналии:Этика|Персоналии:Этика]] (категория)
* [[Консеквенциализм]]
* [[Общечеловеческие ценности]]
* [[Волюнтаризм (философия)]]
* [[Утилитаризм]]
* [[Эвдемонизм]]
* [[Эгалитаризм]]
* [[Этикет]]
{{конец кол}}

== Иҫкәрмәләр ==
{{примечания|2}}
{{Навигация
|Тема = Этика
|Викитека = Этика
|Викицитатник = Этика
|Викисловарь = этика
}}

== Әҙәбиәт ==
; на русском языке
* {{ВТ-ЭСБЕ|Этика|[[Аскольдов, Сергей Алексеевич|Аскольдов С. А.]]}}
* ''[[Гусейнов, Абдусалам Абдулкеримович|Гусейнов А. А.]]'' [https://web.archive.org/web/20120203023514/http://www.ethicscenter.ru/en/content/66.htm Этика] // ЭТИКА: образовательный ресурсный центр. ЭТИЧЕСКАЯ ЭНЦИКЛОПЕДИЯ.
* {{книга |автор=[[Гусейнов, Абдусалам Абдулкеримович|Гусейнов А. А.]] |часть=Этика и мораль в современном мире |ссылка часть= |заглавие=Этическая мысль: современные исследования |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный= |издание= |место=М. |издательство=[[Прогресс-Традиция]] |год=2009 |том= |страницы=5-18 |столбцы= |страниц= |серия= |isbn= |тираж= |ref= }}
* {{книга |автор=|заглавие=История этических учений|оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный=Под ред. [[Гусейнов, Абдусалам Абдулкеримович|А. А. Гусейнова]] |издание= |место=М.|издательство=Гардарики|год=2003|том= |страницы= |столбцы= |страниц=911|серия= |isbn=5-8297-0167-7|тираж= |ref= }}
* {{книга |автор=[[Грандо, Александр Абрамович|Грандо А. А.]]|заглавие=Врачебная этика и медицинская деонтология |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный=2-е изд., перераб. и доп.|издание= |место=К.|издательство=[[Высшая школа (издательство)|Высшая школа]] |год=1988 |том= |страницы= |столбцы= |страниц=192 |серия= |isbn= |тираж= |ref=Грандо}}
* {{книга |автор=[[Золотухина-Аболина, Елена Всеволодовна|Золотухина-Аболина Е. В.]]|заглавие=Современная этика: Учебное пособие для студентов ВУЗов |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный= |издание= |место={{М.}}, {{Ростов н/Д}}|издательство= |год=2003 |том= |страницы= |столбцы= |страниц=416 |серия=Учебный курс |isbn= |тираж= |ref=Золотухина-Аболина}}
* {{книга |автор=[[Канке, Виктор Андреевич|Канке В. А.]]|заглавие=Современная этика: учебник |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный= |издание= |место=М. |издательство= |год=2009|том= |страницы= |столбцы= |страниц=394 |серия=Университетский учебник |isbn= |тираж= |ref=Канке}}
* {{книга |автор=[[Разин, Александр Владимирович|Разин А. В.]]|заглавие=Этика: Учебник для вузов |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный=3-е изд., перераб |издание= |место=М.|издательство=[[Академический проект (московское издательство)|Академический проект]] |год=2006 |том= |страницы= |столбцы= |страниц= 624|серия= |isbn=5-8291-0709-0 |тираж= |ref=Разин}}
* {{книга |автор=[[Рассел, Бертран|Рассел Б.]]|заглавие=История западной философии. В 3 кн. |оригинал= |ссылка=http://socioline.ru/pages/rassel-b-istoriya-zapadnoj-filosofii |викитека= |ответственный=Подгот. текста В. В. Целищева |издание=3-е изд., испр. |место=Новосибирск |издательство=Сиб. унив. изд-во; Изд-во Новосиб. ун-та |год=2001 |том= |страницы= |столбцы= |страниц=992 |серия= |isbn=5-94087-006-6, ISBN 5-7615-0501-0 |тираж= |ref=Рассел}}
* {{книга |автор=[[Столяров, Александр Арнольдович|Столяров А. А.]]|заглавие=Стоя и стоицизм |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный= |издание= |место=М. |издательство= |год=1995 |том= |страницы= |столбцы= |страниц=445 |серия= |isbn=5-86187-023-3 |тираж= |ref= }}
* {{книга |автор=Степанова А. С.|заглавие=Философия Стои как феномен эллинистическо-римской культуры |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный= |издание= |место=СПб. |издательство=Издательский дом «Петрополис» |год=2012 |том= |страницы= |столбцы= |страниц=400 |серия= |isbn=978-5-9676-0425-6 |тираж= |ref= }}
* {{книга |автор=[[Хоружий, Сергей Сергеевич|Хоружий С. С.]] |часть=Кризис классической европейской этики в антропологической перспективе |ссылка часть=http://ec-dejavu.ru/e/Ethics.html|заглавие=Этика науки |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный= |издание= |место=М. |издательство=[[ИФ РАН]] |год=2007 |том= |страницы=85—97|столбцы= |страниц= |серия= |isbn= |тираж= |ref=Хоружий}}
* {{ВТ-МЭСБЕ|Этика}}
* {{книга |автор= |заглавие=Этика: Энциклопедический словарь |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный=Под ред. [[Апресян, Рубен Грантович|Р. Г. Апресяна]], [[Гусейнов, Абдусалам Абдулкеримович|А. А. Гусейнова]] |издание= |место=М.|издательство=Гардарики |год=2001 |том= |страницы= |столбцы= |страниц= |серия= |isbn= |тираж= |ref= }}
* [http://iph.ras.ru/page49831142.htm  Этическая мысль. Выпуски 1 — 11 — …] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140802145930/http://iph.ras.ru/page49831142.htm |date=2014-08-02 }} / Отв. ред. [[Гусейнов, Абдусалам Абдулкеримович|А. А. Гусейнов]]. — М.: [[ИФ РАН]], 2000-2011-…
* {{книга |автор= |часть= |ссылка часть= |заглавие=Этика стоицизма. Традиции и современность |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный=Под ред. [[Гусейнов, Абдусалам Абдулкеримович|А. А. Гусейнова]] |издание= |место=М. |издательство= |год=1991 |том= |страницы= |столбцы= |страниц= |серия= |isbn= |тираж= |ref= }}
; на других языках
* Stevenson, Jay. ''The Complete Idiot’s Guide to Philosophy''. 3. Indianapolis: Alpha Books, Penguin Group, 2005.
* Howard Jones, ''The Epicurean Tradition'', [[Routledge]], London 1989.
* [[Лонг, Энтони Артур|Long A. A.]], {{нп3|Седни, Дэвид Нейл|Sedley D. N.||David Sedley}} The Hellenistic Philosophers Volume 1, [[Cambridge University Press]], 1987. (ISBN 0-521-27556-3)
* [[Онфре, Мишель|Onfray M.]], ''La puissance d’exister: Manifeste hédoniste'', Grasset, 2006.
* {{Cite book| title = Consequentialism | year = 2002 | last = Darwall | first = Stephen (Ed.) | publisher = [[Blackwell]] | location = Oxford | isbn = 978-0-631-23108-0}}
* {{Cite book| last = Goodman | first = Charles | title = Consequences of Compassion: An interpretation and Defense of Buddhist Ethics | year = 2009 | publisher = [[Oxford University Press]] | location = Oxford | isbn = 978-0-19-537519-0}}
* {{статья |заглавие=Consequentialism, Moralities of Concern and Selfishness |ссылка=http://www.ucl.ac.uk/~uctytho/ted9.htm |язык=en |тип=journal |автор=Honderich, Ted |год=2003}}
* {{Cite book| last = Portmore | first = Douglas W. | title = Commonsense Consequentialism: Wherein Morality Meets Rationality | year = 2011 | publisher = [[Oxford University Press]] | location = New York | isbn = 978-0-19-979453-9 | url = https://sites.google.com/site/commonsenseconsequentialism/home}}
* {{Cite book| last = Scheffler | first = Samuel | title = The Rejection of Consequentialism: A Philosophical Investigation of the Considerations Underlying Rival Moral Conceptions | year = 1994 | publisher = [[Oxford University Press]] | location = Oxford | isbn = 978-0-19-823511-8}}

==Һылтанмалар ==
* Этика. Библиотека института философии [http://iphlib.ru/greenstone3/library/collection/newphilenc/document/HASHe580c35fb9510cd4c8eae5 РАН]: 
* {{philosophy.ru|http://philosophy.ru/library/lib5.html|title=Этика и эстетика}}
* {{Filosof.historic.ru|http://filosof.historic.ru/books/c0033_1.shtml|заглавие=Этика и эстетика}}
* [https://web.archive.org/web/20060627020141/http://ethics.iph.ras.ru/ Сектор этики] [[Институт философии РАН|ИФ РАНа]]
* [http://ethicscenter.ru/ Этика: Образовательный ресурсный центр]

{{ВС}}
{{Разделы философии}}

[[Категория:Этика|*]]