Юғары төҙөлөшлө үҫемлектәр битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Таксон
|image file  = Psilotum.jpg
|image descr = Псилот (''Psilotum'')
|regnum      = Үҫемлектәр
|latin       = Embryophyta
|author      = [[Engler]], 1886,<br>[[emend.]] [[Lewis (ботаник)|Lewis]] & [[McCourt (ботаник)|McCourt]], 2004
|wikispecies = Embryophyta
|children name = [[Тип (биология)|Бүлектәр]]
|children      =
* '''{{bt-ruslat|Юғары төҙөлөшлө үҫемлектәр#Мүктәр}} (''Bryophyta [[sensu lato]]'')'''
** {{bt-ruslat|Печёночные мхи|Marchantiophyta}}
** {{bt-ruslat|Антоцеротовидные|Anthocerotophyta}}
** {{bt-ruslat|Мүктәр|Bryophyta}}
* '''{{bt-ruslat|Көпшәле үҫемлектәр|Tracheophyta}}'''
** {{bt-ruslat|Юғары төҙөлөшлө үҫемлектәр#Көпшәле споралылар|Pteridophyta}}
*** {{bt-ruslat|Көкөрт үләне күектәр|Lycopodiophyta}}
*** {{bt-ruslat|Абағалар|Polypodiophyta}}
** '''{{bt-ruslat|Юғары төҙөлөшлө үҫемлектәр#Орлоҡло үҫемлектәр|Spermatophyta}}'''
*** † {{bt-ruslat|Орлоҡло абағалар|Pteridospermatophyta}}
*** {{bt-ruslat|Гинкговидные|Ginkgophyta}}
*** {{bt-ruslat|Гнетовидные|Gnetophyta}}
*** {{bt-ruslat|Ылыҫлылар|Pinophyta}}
*** {{bt-ruslat|Саговниковидные|Cycadophyta}}
*** {{bt-ruslat|Сәскәле үҫемлектәр|Magnoliophyta}}
}}
'''Юғары төҙөлөшлө үҫемлектәр, йәки ҡоро ер''' '''үҫемлектәре,''' йәки '''эмбриофи́ттар''' ({{Lang-la|Embryophyta}} , ҡайһы берҙә ''Plantae sensu strictissimo'' тигән латинса атамаһы ҡулланыла) —ябай төҙөлөшлө ылымыҡтарҙан айырмалы туҡымаларҙың дифференциацияһы хас булған йәшел үҫемлектәрҙең төркөмө.

Юғары төҙөлөшлө үҫемлектәргә мүк һымаҡтар һәм көпшәле үҫемлектәр (ҡаҙыяҡ һымаҡтар, көкөрт үләндәре һымаҡтар, яланғас орлоҡлолар һәм ябыҡ орлоҡлолар) ҡарай.

Үҫемлектәрҙе классификациялауҙың ҡайһы бер системаларында юғары төҙөлөшлө үҫемлектәр төркөмөн аҫбатшалыҡ һәм өҫбүлек араһындағы таксон рангыһы итеп ҡарайҙар.

[[Эволюция|Юғары төҙөлөшлө үҫемлектәр эволюцияһы]] ҡоро ер өҫтөнә сығыу һәм ҡоро ер мөхитен (ниши) үҙләштереү менән тығыҙ бәйләнгән (был процесс яҡынса 540 млн йыл элек башланған).<ref name="NiklasKutschera2010">{{Citation |last1=Niklas |first1=K.J. |last2=Kutschera |first2=U. |year=2010 |title=The evolution of the land plant life cycle |journal=New Phytologist |volume=185 |issue=1 |pages=27–41 |doi=10.1111/j.1469-8137.2009.03054.x |pmid=19863728 |postscript=. |doi-access=free }}</ref><ref>{{cite journal|last1=de Vries|first1=J|last2=Archibald|first2=JM|title=Plant evolution: landmarks on the path to terrestrial life.|journal=The New Phytologist|date=March 2018|volume=217|issue=4|pages=1428–1434|doi=10.1111/nph.14975|pmid=29318635|doi-access=free}}</ref>.<ref>{{Cite journal|last=Del-Bem|first=Luiz-Eduardo|date=2018-05-31|title=Xyloglucan evolution and the terrestrialization of green plants|journal=New Phytologist|language=en|volume=219|issue=4|pages=1150–1153|doi=10.1111/nph.15191|pmid=29851097|issn=0028-646X|doi-access=free}}</ref> 
Махсуслашҡан туҡымаларҙың үҫеше үҫемлектәрҙең ҡоро ерҙә үҫә алыуы өсөн мөһим шарт булып тора.

Һауа мөхитендә тереклек итеү өсөн үҫемлектәргә кәмендә кибеүҙән һаҡлаусы, шулай уҡ мөхит менән һауа һәм йылылыҡ алмашыныуын тәьмин итеүсе ауыҙса еге булған эпидермис, минераль һәм органик матдәләр алмашыныуы өсөн үткәреүсе туҡыма кәрәк. Үҫемлектәрҙең ҡоро ерҙе үҙләштереү һөҙөмтәһе булып организмының тамыр, һабаҡ һәм япраҡҡа бүленеүе тора..

Ер өҫтө мөхите шарттарының төрлөлөгө үҫемлектәрҙең йәшәү формаларына ғәҙәттән тыш бай булыуына килтерә.

Ләкин тышҡы төҙөлөштәренең төрлөлөгөнә ҡарамай, бөтә юғары төҙөлөшлө үҫемлектәргә енси процестың бер тибы (оогамия) хас. 

Шулай уҡ, уларҙа «быуындар алмашыныуының», йәки ядро фазалары алмашыныуҙың бер типтағы ике варианты (гаметофит йәки спорофит стадияһы өҫтөнлөк иткән гетероморф циклдары) күҙәтелә. 

Ике осраҡта ла гаметофит һәм спорофит "быуын"дар бер-береһенән морфологик, биологик һәм цитологик яҡтан да айырыла. Мүктәрҙән башҡа барлыҡ юғары төҙөлөшлө үҫемлектәрҙең үҫеш циклында спорофит быуыны өҫтөнлөк итә.

== [[Мүктәр]] ==
Ҡатмарлы төҙөлөшлө үҫемлектәр араһында иң примитив төҙөлөшлөләре  —Мүк һымаҡтар (Bryophyta lato). Уларҙың тамыры юҡ (ризоидтар).  Ә маршанция, антоцерот һәм ҡайһы бер [[:ru:Юнгерманниевые_мхи|юнгерманни]]<nowiki/>яларҙың япраҡ менән һабаҡҡа ла  бүленеше юҡ. Улар ылымыҡтар йәки лишайниктар кеүек ҡатлансыҡ һымаҡ төҙөлөшлө.  Ауыҙса ектәре   үтә ябай, үткәреүсе системаһы үҫешмәгән. Үткәреүсе функцияһын  паренхима үтәй.

== Көпшәле споралылар ==
Көпшәле споралылар - [[Абаға һымаҡтар|абаға]], [[Ҡырҡбыуын үләне|ҡырҡбыуын]], [[көкөрт үләне]], псилоттар инә. Уларҙың үҫешкән үткәргес системаһы бар. 

Шулай уҡ  барыһының да тәне  һабаҡ, япраҡ һәм тамырға дифференциялашҡан. Әммә  уларҙың бөтәһенең дә тереклеге ла һыу мөхите менән бик ныҡ бәйләнгән. Сөнки  гаметофит  быуыны айырым, ирекле йәшәй. Ул  енси юл менән үрсеүсе стадия булып тора. Енси үрсеү  һыу мөхитенән тыш тора алмаған ҡамсылы сперматозоидтар ярҙамында бара.

Мүк һымаҡтар  һәм көпшәле  споралыларҙы  "юғары төҙөлөшлө споралы үҫемлектәр" терминыны аҫтында  бер төркәмгә берләштерәләр.

== Орлоҡло  үҫемлектәр ==
Үҫемлектәрҙең ҡоро ер мөхитендә тереклек итеү, таралыу мөмкинлеге   орлоҡ  һәм һаҡлағыс тышсалы һеркәнең булыуыуында. 

Гаметофиттың дым тотоп торған көп эсендә һаҡланыуы арҡаһында  (хәҙер ни бары бер нисә күҙәнәктән тора)  үҫемлектәр сүлдә лә  һәм һалҡын зоналарҙа ла  тора үҫә ала.

Ҡайһы бер [[Яланғас орлоҡлолар|яланғас  орлоҡло]] һәм барлыҡ  [[сәскәле үҫемлектәр]]<nowiki/>ҙә  үткәреү аппаратында  бик һөҙөмтәле эшләүсе  көпшәләр (үлек күҙәнәктәренең стеналарынан барлыҡҡа килгән торбалар)   һәм  иләк һымаҡ көпшәләр  бар.<gallery>
Файл:Gnetum gnemon BotGardBln1105B.jpg|[[Гнетум]]. Үткәргес туҡымаһы көпшәләрҙән торған  яланғас орлоҡло үҫемлек
Файл:Trochodendron-aralioides-total.JPG|[[Троходендрон]] көпшәләре үҫешмәгән сәскәле үҫемлек
Файл:Eelgrass.jpg|[[Взморник]].  Диңгеҙ мөхитендә тереклек итеүгә ҡулайлашҡан юғары  төҙөлөшлө үҫемлек
</gallery>

== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==

* {{Китап|автор=[[Еленевский, Андрей Георгиевич|Еленевский А. Г.]]|часть=|заглавие=Ботаника. Систематика высших, или наземных, растений: учеб. для студ. высш. пед. учеб. заведений|ссылка=|ответственный=А. Г. Еленевский, М. П. Соловьёва, В. Н. Тихомиров|издание=Изд. 4-е, испр|место=М.|издательство=Издательский центр «Академия»|год=2006|том=|страницы=|страниц=464|серия=|isbn=5-7695-2141-4|тираж=3000}} — [[УДК]] 596(075.8)
[[Категория:Үҫемлектәр систематикалары]]
[[Категория:Юғары үҫемлектәр]]
[[Категория:Үҫемлектәр]]