Ҡыйғы районы битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Infobox Административ берәмек
|Административ берәмек = Ҡыйғы районы<br />{{lang-ru|Кигинский район}}
|рәсем1=Coat of Arms of Kigi rayon (Bashkortostan).png
|рәсем2=Flag of Kigi rayon (Bashkortostan).png
|рәсем3=Location of Kiginskiy rayon (Bashkortostan).svg
|Ил = [[Рәсәй]]
|Статус = Муниципаль район
|Төбәк = [[Башҡортостан]]
|Административ үҙәге = [[Үрге Ҡыйғы]]  ауылы
|Эске бүленеш = 9 ауыл биләмәһе
|Халыҡ һаны = 21 239 кеше
|Халыҡ тығыҙлығы = 11,4
|Сәғәт бүлкәте = MSK +2
|Автомобиль коды = 02, 102
|Хакимиәт башлығы= Зөһрә Гордиенко (2020 йылдың 21 ғинуарынан)<ref>[http://www.bashinform.ru/bash/1403947/ Республикала тәүге тапҡыр ҡатын-ҡыҙ район башлығы итеп тәғәйенләнде. «Башинформ» мәғлүмәт агентлығы, 2020, 21 ғинуар]{{V|21|01|2020}}</ref>
|Майҙаны = 1688 [[квадрат километр|км²]]
}}
'''Ҡыйғы районы''' ({{lang-ru|Кигинский район}}) – [[Башҡортостан]]дағы муниципаль район. Административ үҙәге – [[Үрге Ҡыйғы]] ауылы. Районда 21 мең 239 кеше йәшәй.

БР‑ҙың төньяҡ‑көнсығыш өлөшөндә урынлашҡан. Төньяҡта — Мәсетле, төньяҡ‑көнсығышта — Балаҡатай р‑ндары, көньяҡ‑ көнсығышта — Силәбе өлк., көньяҡ‑ көнбайышта — Салауат, көнбайышта Дыуан р‑ндары м‑н сиктәш. 1930 й. 20 авг. Үрге Ҡыйғы р‑ны булараҡ ойошторола, район составына ''Мәсәғүт кантоны'' улустары инә, 1933 й. 20 сент. хәҙ. исемен йөрөтә (ҡара: ''Административ район''). 1963 й. 1 февр. бөтөрөлә, терр‑яһы Салауат р‑ны составына индерелә. 1965 й. 13 ғин. яңынан ойошторола.

Майҙаны — 1688 км<sup>2</sup>. Адм. үҙәге — Үрге Ҡыйғы а., Өфөнән төньяҡ‑көнсығышҡа 294 км һәм Һилейә т. юл ст. (Силәбе өлк.) төньяҡ‑көнбайышҡа табан 43 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Халҡы (мең кеше): 1939 й. — 27,9; 1959 — 22,7; 1989 — 18,9; 2002 — 19,8; 2010 — 19,1. Милли составы: ''татарҙар'' — 52,0%, ''башҡорттар'' — 41,3%, ''урыҫтар'' — 5,2%. Халыҡтың уртаса тығыҙлығы — 11,3 кеше/км². Районда 9 ''ауыл советы'', 39 ауыл торама пункты бар, иң ҙурҙары: Үрге Ҡыйғы (6,6 мең кеше), Түб. Ҡыйғы (1,4 мең), Ләүйылға (1,1 мең) ауылдары.

''Рельефы'' Йүрүҙән‑Әй тигеҙлегенән, төньяҡта — яйла һымаҡ массивтарҙан, көньяҡ‑көнсығышта ''Башҡортостан (Көньяҡ) Уралы'' көнбайыш битләүенең тау итәктәренән ғибәрәт. Район ''Йүрүҙән‑Сылва депрессияһы'', көньяҡ‑көнсығышта — ''Башҡорт мегантиклинорийы'' сиктәрендә ята. Район терр‑яһында ''эзбизташ'' (Арыҫлан); ҡом‑ҡырсын ҡатнашмаһы һәм ''ҡом'' (Йүкәлекүл); төҙөлөш ташы (Ҡуянай); ''ер аҫты һыуҙары'' (Ҡыйғы) ятҡылыҡтары бар. ''Климаты'' континенталь, уртаса һалҡын, дымлы. Һауаның уртаса йыллыҡ т‑раһы 0,8°С, ғин. уртаса т‑ра –5,8°С, июлдә 17°С. Теҙмә ҡалҡыулыҡтар араһындағы уйпатлыҡтарҙа т‑ралар инверсияһы билдәләнгән. Яуым‑төшөмдөң уртаса йыллыҡ миҡдары 490 мм, йылы осорҙа 400 мм ашыу. ''Гидрографик селтәрҙе'' Алйылға ҡушылдығы м‑н Әй й. һәм Ләүйылға, Кесейек ҡушылдыҡтары м‑н Ҡыйғы й.; Абзай, Светлый ''һаҙлыҡтары'' һ.б. барлыҡҡа килтерә. Көлһыуланған ''ҡара тупраҡ'', ҡараһыу һоро, аҡһыл һоро һәм ''һоро урман тупрағы'' өҫтөнлөк итә. Ҡайын, ҡара ылыҫлы‑киң япраҡлы, ҡарағай һәм ҡарағас ''урмандары'' таралған. Терр‑яһының 36,5%‑ын урман ҡаплаған. Хайуандар донъяһы урман‑дала төрҙәренән тора. Ҡолмәт а. эргәһендәге Әй й. һыубаҫар туғайында ''заказник'' ойошторолған.

2012 й. ''ауыл хужалығы ерҙәренең''майҙаны 93,3 мең га (дөйөм майҙандың 55,1%‑ы) тәшкил иткән, ш. иҫ. ''һөрөнтө ерҙәр'' — 43,1, ''сабынлыҡтар'' — 25,4, ''көтөүлектәр'' — 24,3; урмандар майҙаны — 53,4, ''ер өҫтөһыуҙары'' — 1,0. Район ''төньяҡ‑көнсығыш урман‑дала зонаһына'' инә. А.х. пр‑тиелары [''колхоз'', 5 АХПК, МУП, 10 ЯСЙ, 82 ''крәҫтиән (фермер) хужалығы''] ''иген культуралары'', ''мал аҙығы культуралары'', ''картуф'' үҫтереүгә, һөт‑ит йүнәлешле һыйыр малы үрсетеүгә махсуслаша. ''Йәшелсәселек'', ''сусҡасылыҡ'', ''йылҡысылыҡ'', ''умартасылыҡ''үҫешкән. Район терр‑яһында урман хужалығы бар. “Ит традициялары” ЯСЙ, икмәк комб‑ты, юл ремонтлау‑төҙөү идаралығы, МТС һ.б. эшләй. Район терр‑яһы буйлап Бөрө — Мәсәғүт — Һатҡы (Силәбе өлк.), Малаяҙ — Үрге Ҡыйғы — Яңы Балаҡатай — Үңкерҙе (Силәбе өлк.) ''автомобиль юлдары'' үтә. ''Төньяҡ‑көнсығыш иҡтисади төбәккә''инә.

Районда ПУ, 25 дөйөм белем биреү мәктәбе, шуларҙың 12‑һе — урта мәктәп, ш. иҫ. ''Үрге Ҡыйғы лицейы №1'', 26 мәктәпкәсә белем биреү учреждениеһы, сәнғәт мәктәбе, ДЮСШ, Пионерҙар һәм уҡыусылар йорто; үҙәк район һәм 2 участка дауаханалары, 25 фельдшер‑акушерлыҡ пункты; 28 клуб учреждениеһы, 22 китапхана, тарих‑тыуған яҡты өйрәнеү музейы, физкультура‑һауыҡтырыу комплексы бар. 2 үҙешмәкәр сәнғәт халыҡ коллективы эшләй. “''Наши Киги''” гәз. сыға.

== Билдәле шәхестәр ==
* [[Биксурин Алик Сәлих улы]] (21.09.1937), балет артисы, театр һәм мәғариф эшмәкәре. 1956—1976 йылдарҙа [[Башҡорт дәүләт опера һәм балет театры]] солисы, 1988—1990 йылдарҙа театрҙың директоры, 1985—2008 йылдарҙа [[Рудольф Нуриев исемендәге Башҡорт хореография училищеһы]] директоры.[[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған артисы (1969). [[Үрге Ҡыйғы]] ауылынан.
* [[Вәлиев Тәүкәлүн Хаммат улы]] (19.11.1896—10.10.1959), педагог. 1934—1957 йылдарҙа [[Башҡорт АССР‑ы]]ның Ҡыйғы һәм [[Салауат районы|Салауат]] райондарында дөйөм белем биреү мәктәптәре директоры. РСФСР мәктәбенең (1952) һәм Башҡорт АССР‑ының атҡаҙанған уҡытыусыһы (1949). Ике [[Ленин ордены]] (1939, 1949) кавалеры. [[Дүшәмбикә]] ауылынан.
* [[Ғатауллин Раил Рәфҡәт улы]] (3.03.1959, ғалим-химик, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Химия фәндәре докторы (2004), профессор (2006). [[Арыҫлан (Ҡыйғы районы)|Арыҫлан]] ауылынан<ref>[http://баш.башкирская-энциклопедия.рф/index.php/component/content/article/8-statya/5467-ataullin-rail-r-f-t-uly Башҡорт энциклопедияһы — Ғатауллин Раил Рәфҡәт улы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160421143115/http://xn--80ab4e.xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/component/content/article/8-statya/5467-ataullin-rail-r-f-t-uly |date=2016-04-21 }}{{V|2|03|2019}}</ref>.
* [[Рәүис Заһитов]] (19.11.1948), театр актёры. 1985 йылдан СССР Театр эшмәкәрҙәре союзы ағзаһы. [[Рәсәй Федерацияһы]]ның атҡаҙанған (1998), [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған (1984) һәм халыҡ артисы (1989). [[Иҫке Мөхәмәт]] ауылынан.
* [[Мөхәмәтдинов Радил Ҡыяметдин улы]] (02.05.1936) — [[Башҡортостан Республикаһы]]ның күренекле партия, [[дәүләт]] һәм [[ауыл хужалығы]] эшмәкәре, ғалим. [[БАССР Юғары Советы]]ның дүрт саҡырылыш һәм [[Башҡортостан Республикаһы Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]]ҙың бер саҡырылыш депутаты, КПСС-тың XXVIII съезы делегаты, ауыл хужалығы фәндәре кандидаты, профессор, [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] ордендары кавалеры, [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре, Ҡыйғы һәм [[Салауат районы|Салауат]] райондарының Почётлы гражданы. [[Түбәнге Ҡыйғы]] ауылынан.
* [[Фәйезов Ғәли Биктимер улы]] (20.07.1948), ғалим-философ, дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәре. Философия фәндәре кандидаты. [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре. [[Йүкәлекүл (Ҡыйғы районы)|Йүкәлекүл]] ауылынан.
* [[Хәйбуллин Ғәзимулла Ғәйнулла улы]] (12.08.1927—16.09.1995), 1969—1992 йылдарҙа [[Өфө ҡалаһы]]ндағы «Гидравлика» заводы токары. [[Башҡорт АССР-ы]]ның VII саҡырылыш [[БАССР Юғары Советы|Юғары Советы]] депутаты (1967—1971) [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] (1971). [[Иҙрис (Ҡыйғы районы)|Иҙрис]] ауылынан.
* [[Хәсәнова Винира Ғиниәт ҡыҙы]] (15.02.1948), 1974—2012 йылдарҙа [[Салауат башҡорт дәүләт драма театры]] актёры, 1982 йылдан [[СССР]] Театр эшмәкәрҙәре союзы ағзаһы. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның халыҡ артисы (2005). [[Үрге Ҡыйғы]] ауылынан.
* [[Әхмәҙиев Риф Барый улы]] (13.02.1954), башҡорт әҙәбиәте белгесе, шағир, юғары мәктәп эшмәкәре. Филология фәндәре докторы, профессор, Рәсәй Федерацияһының почетлы юғары һөнәр биреү хеҙмәткәре, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре, Рәсәй һәм Башҡортостан Яҙыусылар союзы ағзаһы. [[Әбдрәзәк]] ауылынан.
.ӘХМӘТОВ Сафа Әхмәт улы (11.1. 1935, БАССР‑ҙың Ҡыйғы р‑ны Алағуз ауылы.), инженер-технолог. Техник ф. д‑ры (1976), проф. (1977). БАССР‑ҙың атҡ. фән эшмәкәре (1978), РФ юғары мәктәбенең атҡ. хеҙм‑ре (2011), СССР‑ҙың уйлап табыусыһы(1977).  И.М.Губкин ис. Мәскәү нефть ин‑тын тамамлаған (1958). 1967 й. алып ӨНИ‑нең Салауат киске ф‑тында эшләй (1977 й. — химия‑технология процестары каф. мөдире). 1979 й. башлап БДУ‑ның аналитик химия һәм дөйөм химик технология каф. мөдире. 1981 й. алып ӨДНТУ‑ла эшләй (1991 й. тиклем нефть һәм газ технологияһы каф. мөдире), бер үк ваҡытта 1981—91 йй. СССР Нефтехимия һәм нефть эшкәртеү сәнәғәте министрлығының тармаҡ лаб. (Өфө) ғилми етәксеһе.
ӘХМӘТОВ Мөхәмәтхәй Әхмәт улы (25.1.1942, БАССР‑ҙың Ҡыйғы р‑ны Алағуз ауылы. — 17.11.1995, Өфө), тел белгесе. Филол. ф. канд. (1970). С.Ә.Әхмәтовтыңҡустыһы. БДУ‑ны тамамлаған (1964). 1965—67 йй. Ҡыйғы р‑ны Алағуз урта мәктәбенең уҡыу‑уҡытыу бүлеге мөдире. 1970 й. алып БДУ‑ла уҡыта

== Халыҡ һаны ==
'''1939 йылдан башлап халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса районда даими йәшәгән халыҡ һаны (кеше):'''
{{Wikidata/Population}}

== Ауыл биләмәләре һәм ауылдар ==
{| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" style="width:100%;margin:0;"
| align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''[[ОКАТО]] коды'''
| align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡыйғы районы'''
| align="center" style="background:#f0f0f0;"|''''''
|-
| 80 236 805 000||Абзай ауыл советы||
|-
| 80 236 805 001||[[Абзай (Ҡыйғы районы)|Абзай]]||
|-
| 80 236 805 002|| [[Алағуз]]||
|-
| 80 236 805 003|| [[Мәсәк]]||
|-
| 80 236 810 000||Арыҫлан ауыл советы.||
|-
| 80 236 810 001||  [[Арыҫлан (Ҡыйғы районы)|Арыҫлан]]||
|-
| 80 236 810 002|| [[Әбдрәзәк]]||
|-
| 80 236 810 003|| [[Аҫылғужа]]||
|-
| 80 236 810 005|| [[Ҡолбаҡ]]||
|-
| 80 236 810 006|| [[Сирбай]]||
|-
| 80 236 810 007|| [[Туғыҙлы]]||
|-
| 80 236 810 008||  [[Иҙрис (Ҡыйғы районы)|Иҙрис]]||
|-
| 80 236 815 000||Үрге Ҡыйғы ауыл советы||
|-
| 80 236 815 001|| [[Үрге Ҡыйғы]]||
|-
| 80 236 815 002|| [[Кеҙетамаҡ]]||
|-
| 80 236 815 003|| [[Юныс (Ҡыйғы районы)|Юныс]]||
|-
| 80 236 815 004||  [[Тёплый Ключ (Ҡыйғы районы)|Тёплый Ключ]]||
|-
| 80 236 820 000||Йыланлы ауыл советы||
|-
| 80 236 820 001|| [[Йыланлы]]||
|-
| 80 236 820 002|| [[Вәкийәр]]||
|-
| 80 236 820 003|| [[Ҡолмәт]]||
|-
| 80 236 825 000||Душамбикә ауыл советы||
|-
| 80 236 825 001|| [[Дүшәмбикә]]||
|-
| 80 236 825 002|| [[Сағыр]]||
|-
| 80 236 825 003|| [[Һарығул]]||
|-
| 80 236 825 004||  [[Туҡай (Ҡыйғы районы)|Туҡай]]||
|-
| 80 236 830 000||Ибрай ауыл советы.||
|-
| 80 236 830 001||  [[Ибрай (Ҡыйғы районы)|Ибрай]]||
|-
| 80 236 830 002|| [[Яңы Мөхәмәт]]}}||
|-
| 80 236 830 003|| [[Иҫке Мөхәмәт]]||
|-
| 80 236 830 004||  [[Йүкәлекүл (Ҡыйғы районы)|Йүкәлекүл]]||
|-
| 80 236 830 005||  [[Яуын (Ҡыйғы районы)|Яуын]]||
|-
| 80 236 835 000||Кандаковка ауыл советы||
|-
| 80 236 835 001||  [[Кандаковка (Ҡыйғы районы)|Кандаковка]]||
|-
| 80 236 835 002||  [[Первомайский (Ҡыйғы районы)|Первомайский]]||
|-
| 80 236 835 003||  [[Солтан (Ҡыйғы районы)|Солтан]]||
|-
| 80 236 835 004||  [[Йосоп (Ҡыйғы районы)|Йосоп]]||
|-
| 80 236 840 000||Ләүйылға ауыл советы||
|-
| 80 236 840 001|| [[Ләүйылға]]||
|-
| 80 236 840 002||  [[Вязовка (Ҡыйғы районы)|Вязовка]]||
|-
| 80 236 840 003|| [[Кесейек]]||
|-
| 80 236 840 004||  [[Ҡурғаш (Ҡыйғы районы)|Ҡурғаш]]||
|-
| 80 236 845 000||Түбәнге Ҡыйғы ауыл советы||
|-
| 80 236 845 001|| [[Түбәнге Ҡыйғы]]||
|-
| 80 236 845 002||  [[Игенселәр (Ҡыйғы районы)|Игенселәр]]||
|-
| 80 236 845 003||  [[Октябрь (Ҡыйғы районы)|Октябрь]]||
|-
| 80 236 845 004||  [[Париж (Ҡыйғы районы)|Париж]]||
|-
| 80 236 845 005||  [[Ураҡ (Ҡыйғы районы)|Ураҡ]]||
|}
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|3}}

{{Ҡыйғы районы ауылдары}} 
{{Ҡыйғы районы муниципаль берәмектәре}}
{{Башҡортостан райондары}}

[[Категория:Башҡортостан райондары]]
[[Категория:Ҡыйғы районы]]