Ҡырмыҫҡалар битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Таксон
| name              = Ҡырмыҫҡалар
| regnum            = Хайуандар
| image file        = Fire ants02.jpg
| image title       =
| image descr       = Ут ҡыҙыл ҡырмыҫҡа
| parent = Formicoidea
| rang = Семейство
| latin = Formicidae
| author = [[Latreille]], [[1802]]
| syn = ''Formicariae''
| typus = {{bt-latrus|Formica|aut=[[Linnaeus]]}}, 1758
| children name = Подсемейства
| children =
* {{bt-latrus|Aenictinae|}}
* {{bt-latrus|Aenictogitoninae|}}
* {{bt-latrus|Agroecomyrmecinae|}}
* {{bt-latrus|Amblyoponinae|}}
* {{bt-latrus|Aneuretinae|}}
* †{{bt|[[Armaniinae]]}}
* †{{bt-latrus|Brownimeciinae|}}
* {{bt-latrus|Cerapachyinae|}}
* {{bt-latrus|Dolichoderinae|Долиходерины}}
* {{bt-latrus|Dorylinae|}}
* {{bt-latrus|Ecitoninae|}}
* {{bt-latrus|Ectatomminae|}}
* {{bt-latrus|Formicinae|Формицины}}
* †{{bt-latrus|Formiciinae|}}
* {{bt-latrus|Heteroponerinae|}}
* {{bt-latrus|Leptanillinae|}}
* {{bt-latrus|Leptanilloidinae|}}
* {{bt-latrus|Martialinae|}}
* {{bt-latrus|Myrmeciinae|Муравьи-бульдоги}}
* {{bt-latrus|Myrmicinae|Мирмицины}}
* †{{bt-latrus|Paleosminthurinae|}}
* {{bt-latrus|Paraponerinae|}}
* {{bt-latrus|Ponerinae|Понерины}}
* {{bt-latrus|Proceratiinae|}}
* {{bt-latrus|Pseudomyrmecinae|Псевдомирмицины}}
* †{{bt-latrus|Sphecomyrminae|}}
| range map =
| range map caption =
| range map width =
| range legend =
|Возник = 140
| wikispecies = Formicidae
| commons = Category:Formicidae
| itis = 154193
| ncbi = 36668
| eol = 699
}}

'''Ҡырмыҫҡалар''' ({{lang-la|Formicidae}}) — [[бөжәктәр]] ғаиләһе, [[яры ҡанатлылар]], [[күсле бөжәктәр]], 3 [[Каста (зоология)|касталары]] бар: инә, ата һәм эшсе ҡырмыҫҡалар. Инә, ата ҡырмыҫҡалар — ҡанатлы, эшселәре — ҡанатһыҙ. Мыйыҡтары бөгөлсән, инә һәм эшеселәрҙең мыйығы 11-12 быуынтыҡлы, аталарҙыҡы 12—13-<ref name="Лер"/>, ҡайһы берҙәренең 4, 6 йәки 10 быуынтыҡлы. Мыйығының төп быуынтығы (скапус) ғәҙәттә башҡаларынан оҙонораҡ була. ([[Мирмицин]], [[понерин]]һәм башҡа ҡайһы бер ҡырмыҫҡалаҙың ярайһы үҫешкән ҡаяуы бар. Сүп-сарҙан оя өйөп, күс булып йәшәгән ер бөжәге<ref>Толковый словарь современного башкирского литературного языка. (под. ред З. Г. Ураксина, 2005)</ref>

Ҡырмыҫҡалар күс менән тупраҡҡа, ағас араһына, таш аҫтына һ.б. ерҙәргә оя ҡороп йәшәй. Ҡайһы берҙәре үҫемлек ҡалдыҡтарынан күс ояһы ҡора. Араларында [[әрәмтамаҡ төрҙәр]] ҙә бар, улар башҡа ояларға баҫып инә, "ҡол биләүсе"ләр ояларында башҡа төр ҡырмыҫҡаларҙы ҡол итеп тота. Ҡайһы берҙәре кеше йәшәгән йорттарға ла оялай. Бәғзеләре зарарлы бөжәктәрҙең һанын көйләүҙә ярҙамсы булһа, башҡалары үҙҙәре ҡоротҡос булып тора.

Ғәҙәттә үҫемлек һуты менән ,үлән бете кеүектәрҙе, ҡарышлауыҡтарҙы һурып туҡланалар. Орлоҡ ([[ураҡсы ҡырмыҫҡалар]]), бәшмәк ашаған ([[япраҡ ҡырҡҡыс ҡырмыҫҡалар]]) төрҙәре бар


[[Антарктида]]нан һәм бик йыраҡта урынлашҡан утрауҙарҙан башҡа һәр ерҙә йәшәйҙәр. Ер өҫтөндә йәшәгән хайуандарҙың [[биомасса|биомассаһының]] 10—25 % тәшкил итәләр. Улар күс менән йәшәүҙәре, күсеп йөрөй алыуҙары һәм тәбиғәттәге төрлө ресурстарҙы файҙалана алыуҙары арҡаһында шулай ишле.

Донъяла 12 000 төрө бар, күпселеге тропиктарҙа үрсей.
[[СНГ|Элекке СССР илдәрендә]] 300-ләп төрө осрай<ref name="Лер">{{Книга:Определитель насекомых дв-4-1}}</ref>.

Ҡырмыҫҡаларҙы өйрәнеүсе фән [[мирмекология]] тип атала.

== Тасуирлама ==
Ҡырҡымыҫҡалар күс ояһы яһап йәшәйҙәр. Күстәр төрлө дәүмәлле була. Хәҙер беҙҙең яҡтарҙа ер аҫтында йәшәй торғандары ла килеп сыҡты. Ҡәҙимге ҡырмыҫҡа ояһы ер өҫтөндә өйөм булып күренеп тора, тупраҡтан, ваҡ сыбыҡтан йә ылыҫ энәләренән көмбәҙ рәүешле итеп төҙөлгән була. Был көмбәҙ аҫтында бик яҡшы планлаштырылған юлдар, бушлыҡтар, унда ҡырмыҫҡа йомортҡалары, ҡорттары һәм ҡурсаҡтары һаҡлана. Юлдарҙың тәрәнлеге хатта метр ярымға етеп, бер-береһенә тоташҡан эске ояларҙың береһендә батшабикә йәшәй.

Ояла көслө иерархия, тотош күс батшабикәгә буйһона. Йомортҡаларҙы ул һала. Эшсе ҡырмыҫҡалар ҙа түлле, әммә батшабикә тере сағында йомортҡа һалмайҙар. Батшабикә 15-20, ә эшселәр — 5-7 йыл йәшәй. Иркәктәре бары бер йәй генә йәшәй, улар тоҡом сығарыуҙа ҡатнашыу менән үлеп бөтәләр.

Батшабикәне 10-12 эшсе ҡырмыҫҡа ҡурсый, тәрбиәләй, ашата. Былар йәш ҡырмыҫҡалар, һәр ҡырмыҫҡа башта йә инәне, йә йомортҡаларҙы тәрбиәләү менән ай самаһы шөғөлләнә, унан аҙыҡ эҙләүселәр, ташыусылар «хеҙмәтенә» күсә. Тапҡан емде улар бер урынға туплай, шунан ул тотош оя әһелдәренә таратыла. Батшабикә сығарған махсус матдә — феромен да уларға өҫтәмә ем булып хеҙмәт итә, ул матдә инәнең сәләмәтлеге торошон да, ояның халәте тураһында ла мәғлүмәт бирә икән. Шул рәүешле, күс дөйөм мәғлүмәт киңлегендә йәшәй!

== Ҡырмыҫҡаның этимиолигияһы ==

=== Атаманың урыҫ телендәге этимологияһы ===
''Муравей'' тигән урыҫ һүҙе {{lang-x-slav|*morvь(jь)}}, шулай уҡ {{lang-x-ie|*morwis/*mormis}}, ({{lang-lat|formica}} һәм {{lang-grc|μύρμηξ}} сығанағына барып тоташа). Фонетик яҡтан урыҫ телендә ''моровей'' тип атау дөрөҫөрәк булыр ине. Заманса формаһы ''мурава'' һүҙе менән [[контаминация]] нигеҙендә барлыҡҡа килгән<ref>{{книга|автор=Фасмер М.|заглавие=Этимологический словарь русского языка|том=3|ссылка=http://etymolog.ruslang.ru/vasmer.php?id=11&vol=3|место=М.|издание=Прогресс|год=1964—1973|страницы=11 }}</ref><ref>{{книга|заглавие=Этимологический словарь славянских языков|том=19|издательство=Наука|год=1992|страницы=248—249}}</ref><ref>{{книга|автор=J. P. Mallory, Douglas Q. Adams.|заглавие=Encyclopedia of Indo-European culture|ссылка=|место=London|издательство=Fitzroy Dearborn Publishers|год=1997|pages=24|isbn=9781884964985}}</ref>.

=== Атаманың башҡорт телендәге этимологияһы ===
''Ҡырмыҫҡа'' тигән бөжәкте ҡайһы бер башҡорт райондарында (мәҫәлән, Әбйәлил районы) ''«ҡымыртҡа»'' тип атауҙары һүҙҙең «ҡымырйыу» тигән ҡылымға барып тоташыуына ишара. ''Ҡымырйыу'' — йыбырлау тигәндең синонимы. Оҙаҡ йылдар башҡорт телендә был һүҙҙең ҡымырҫҡа тип яҙылып йөрөүен дә телгә алмай булмай.

== Ҡырмыҫҡа тураһында башҡорт әҙәбиәтенән һәм ауыҙ-тел ижадынан өлгөләр ==

=== Кәбән ===
''Рәми Ғарипов''
<blockquote>
Ҡырмыҫҡалар, күпме ҡырмыҫҡалар<br>
Ҡанатланып сыҡҡан иләүҙән.<br>
Мыж килә был ҡырмыҫҡалар яуы,<br>
Балаларын сисеп биләүҙән…<br>
</blockquote>

=== '''Һынамыш''' ===
* Ҡырмыҫҡа ҡанатлана башлаһа, көн яуынға әйләнә
* Ҡырмыҫҡа иләүенә таяҡ тығыу шау-шыу, талашты көсәйтеп ебәреү<ref>Толковый словарь современного башкирского литературного языка. (под. ред З. Г. Ураксина, 2005)</ref>

== Систематика и эволюция ==
{{Основная статья|Систематика и эволюция муравьёв}}

{{userboxtop|toptext=|extra-css=clear: right;}}
{{clade
|style=font-size:70%;line-height:100%
|label1=[[Vespoidea]]
|1={{clade
   |1=[[Sierolomorphidae]]
   |2={{clade
      |1={{clade
         |1=[[Tiphiidae]]
         |2={{clade
            |1=[[Sapygidae]]
            |2=[[Mutillidae]]
            }}
         }}
      |2={{clade
         |1={{clade
            |1=[[Pompilidae]]
            |2=[[Rhopalosomatidae]]
            }}
         |2={{clade
            |1='''Formicidae'''
            |2={{clade
               |1=[[Vespidae]]
               |2=[[Scoliidae]]
               }}
            }}
         }}
      }}
   }}
}}
<center><small>Филогенетическое положение муравьёв по взглядам Brothers, 1999<ref>{{статья |заглавие=Phylogeny and evolution of wasps, ants and bees (Hymenoptera, Chrysisoidea, Vespoidea, and Apoidea) |ссылка=https://archive.org/details/sim_zoologica-scripta_1999_28_1-2/page/233 |издание=[[Zoologica Scripta]] |том=28 |страницы=233—249 |doi=10.1046/j.1463-6409.1999.00003.x |язык=en |тип=journal |автор=Brothers D. J. |год=1999}}</ref></small></center>
{{userboxbottom}}
Ҡырмыҫҡалар ғаиләһе яры ҡанатлылар отрядына ҡарай, уға шулай уҡ киҫәрҙәр, бал ҡорттары һәм һағыҙаҡ инә һәм һағыҙаҡ инә һәм Vespoidea ғаиләһенә ҡарай йәки айырым Formicoidea таксонына бүленә<ref name="Pilgrim">''Pilgrim Erik M.; von Dohlen Carol D.; Pitts James P.'' [http://www.ingentaconnect.com/search/article?option1=tka&value1=Molecular+phylogenetics+of+Vespoidea+indicate+paraphyly+of+the+superfamily+and+novel+relationships+of+its+component+families+and+subfamilies&pageSize=10&index=1 ''Molecular phylogenetics of Vespoidea indicate paraphyly of the superfamily and novel relationships of its component families and subfamilies''] // [[Zoologica Scripta]], Volume 37, Number 5, September 2008, pp. 539—560. doi=10.1111/j.1463-6409.2008.00340.x.</ref>. Филогенетик анализ мәғлүмәттәре буйынса, ҡырмыҫҡалар аҡбур дәүеренең уртаһында, яҡынса 110—130 миллион йыл элек, элекке суперконтинент Лауразия территорияһында веспоид һағыҙаҡтарҙан барлыҡҡа килә. Ҡырмыҫҡалар ғаиләһенә иң яҡыны — ысын һағыҙаҡтар һәм сколиялар (Scoliidae һәм Pradynobaenidae)<ref name="Pilgrim" /><ref name="Debevec2012">{{статья|автор=Debevec A. H., Cardinal S., Danforth B. N. |год=2012|заглавие=Identifying the sister group to the bees: a molecular phylogeny of Aculeata with an emphasis on the superfamily Apoidea|язык=en |издание=Zool. Scr.|volume=41|pages=527–35|issn=}}</ref>. Ҡайһы бер заманса филогеномик мәғлүмәттәргә ярашлы, бер нисә йөҙ генды тикшереү нигеҙендә веспоидлы һағыҙаҡтар ҡырмыҫҡаларҙың туғаны түгел, ә һуңғылары йышыраҡ сфекоид һағыҙаҡтарға (Specoidea, Apoidea) яҡынлаша<ref name="Ward2014">{{статья|автор=Ward, P. S.|год=2014|заглавие=The phylogeny and evolution of ants|ссылка=http://www.annualreviews.org/doi/abs/10.1146/annurev-ecolsys-120213-091824|язык=en|тип=Журнал|место=[[Пало-Альто]] (США)|издательство=[[Annual Reviews]]|издание=[[Annual Review of Ecology, Evolution, and Systematics]]|volume=45|pages=2.1-2.21 |issn=1545-2069}}</ref><ref name="Johnson2013">{{статья|автор=Johnson B. R., Borowiec M. L., Chiu J. C., Lee E. K., Atallah J., Ward P. S. |год=2013 |заглавие=Phylogenomics resolves evolutionary relationships among ants, bees, and wasps |язык=en |тип=Журнал |издание=[[Current Biology]] |volume=23 |pages=2058–62 |issn= |издательство=[[Cell Press]] }}</ref>. Анатомик һәм ҡылыҡ оҡшашлыҡтарынан тыш, ҡырмыҫҡаларҙың барлыҡҡа килеүен раҫлау, [[1967 йыл]]да мезозой ултырмаларында улар араһында күсеү формаһы — Sphecomyrma freyi ҡаҙылма төрҙәре табыла. Был төр ҡырмыҫҡаны ла, һағыҙаҡ һыҙаттарын да берләштерә, һәм аҡбур осороноң аҙағы менән даталана (80 миллион йыл элек). Артабан башҡа төрҙәр ҙә табыла, уларҙы шулай уҡ Sphecomyrminae төрөнә ҡарай, тип билдәләйҙәр{{btname|[[Sphecomyrma freyi]]|}}<ref>{{статья |заглавие=The first Mesozoic ants |издание=[[Science]] |том=157 |страницы=1038—1040 |doi=10.1126/science.157.3792.1038 |pmid=17770424 |номер=3792 |язык=en |автор=[[Уилсон, Эдвард Осборн|Уилсон Э. О.]], [[Карпентер, Фрэнк (палеонтолог)|Карпентер Ф. М.]], Brown W. L. |год=1967 }}</ref>.
{{Фанерозой|140|text=Formicidae }}
[[Файл:Martialis heureka CASENT0106181 1.jpg|thumb|left|«Марстан ҡырмыҫҡа» Martialis heureka, [[2008 йыл]]да [[Бразилия]] джунглиҙарында табылған һуҡыр тере ҡаҙылма]]
Sphecomyrma freyi, моғайын, ер аҫты фуражиры булғандыр, әммә хәҙерге Leptanillinae һәм Martialinaeзаман төркөмсәһенең ағзаларының төҙөлөшөнә һәм тәртибенә таянып, ҡайһы бер ғалимдар, примитив ҡырмыҫҡалар ер аҫты йыртҡыстары булған, тип иҫәпләй<ref name="martialis">{{статья |заглавие=Newly discovered sister lineage sheds light on early ant evolution |издание=Proceedings of the National Academy of Sciences U. S. A. |doi=10.1073/pnas.0806187105 |том=105 |страницы=14913—14917 |pmid=18794530 |номер=39 |pmc=2567467 |язык=en |тип=journal |автор=Rabeling C., Brown J. M., Verhaagh M. |год=2008}}</ref>. Өҫтөнлөклө, сәскәле үҫемлектәргә әйләнгәндән һуң, яҡынса 100 миллион йыл элек, төрлө экологик шарттарға яраҡлашып, бик тиҙ үҫешә башлай<ref name="grimaldi2001">{{статья |заглавие=A formicine in New Jersey Cretaceous amber (Hymenoptera: Formicidae) and early evolution of the ants |издание=[[Proceedings of the National Academy of Sciences]] |том=97 |страницы=13678—13683 |ссылка=http://www.pnas.org/content/97/25/13678.full |doi=10.1073/pnas.240452097 |pmid=11078527 |номер=25 |pmc=17635 |язык=en |тип=journal |автор=[[Гримальди, Дэвид|Grimaldi D.]], Agosti D. |год=2001}}</ref><ref name="Moreau">{{статья |издание=[[Science]] |ссылка=http://www.sciencemag.org/content/312/5770/101.abstract |doi=10.1126/science.1124891 |заглавие=Phylogeny of the ants: Diversification in the Age of Angiosperms |том=312 |номер=5770 |страницы=101—104 |pmid=16601190 |язык=en |тип=journal |автор=Moreau C. S., Bell C. D., Vila R., Archibald S. B., Pierce N. E. |год=2006}}</ref><ref name="riseofants">{{статья |том=102 |номер=21 |страницы=7411—7414 |заглавие=The rise of the ants: A phylogenetic and ecological explanation |издание=[[Proceedings of the National Academy of Sciences]] |ссылка=http://www.pnas.org/content/102/21/7411.full |doi=10.1073/pnas.0502264102 |pmid=15899976 |pmc=1140440 |язык=en |тип=journal |автор=Wilson E. O., Hölldobler B. |год=2005}}</ref>.

[[Аҡбур осоро]]нда бөжәктәрҙең һаны бик әҙ була һәм бөжәктәрҙең дөйөм һанының яҡынса 1 процентын тәшкил итә. Өсөнсөл осор башында адаптив нурланыштан һуң ҡырмыҫҡалар өҫтөнлөк итә башлай. Олигоцен һәм миоцен осорҙарындағы бөжәктәрҙең 20—40 проценты ҡырмыҫҡалар була. Эоцен дәүерендә йәшәгән бөтә төрҙәрҙең яҡынса 10 проценты беҙҙең көндәргә тиклем һаҡланып ҡала. Балтик гәрәбәһендә осраған төрҙәрҙең 56 проценты (Олигоцен башына ҡарай) һәм доминикан гәрәбәһендә (иртә Миоцен) табылған ҡырмыҫҡаларҙың 92 проценты бөгөнгө көндә булғандарға тура килә<ref name="grimaldi2001"/>{{sfn|Hölldobler, Wilson|1990|pp=23—24}}.

ермиттар, ҡайһы берҙә «аҡ ҡырмыҫҡалар» тип тә атала, ҡырмыҫҡа түгел. Улар Термиттарҙың инфраотрядына (Isoptera) ҡарай һәм тараҡандар һәм суфый сиңерткәләр менән тығыҙ бәйлеләр. Ҡырмыҫҡалар кеүек, термиттар ҙа социаль бөжәк булып тора, әммә улар тулы булмаған үҙгәреш кисерә. Термиттарҙың һәм ҡырмыҫҡаларҙың социаль структураларының оҡшашлығы конвергент эволюция менән аңлатыла<ref>{{статья |заглавие=Evolution of eusociality in termites |издание=[[Annual Review of Ecology, Evolution, and Systematics]] |том=28 |страницы=27—53 |ссылка=http://www.thornelab.umd.edu/Termite_PDFS/EvolutionEusocialityTermites.pdf |doi=10.1146/annurev.ecolsys.28.1.27 |accessdate=2010-04-18 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100530162505/http://www.thornelab.umd.edu/Termite_PDFS/EvolutionEusocialityTermites.pdf |archivedate=2010-05-30 |deadlink=yes |язык=en |автор=Thorne, Barbara L. |год=1997 |издательство=[[Annual Reviews]] }}</ref>. Бәрхәт ҡырмыҫҡалар (Mutillidae) тип аталған ҡырмыҫҡаларға оҡшаһа ла, ҡанатһыҙ ҡырмыҫҡалар<ref>{{cite web|url=http://bugguide.net/node/view/69|title=Order Isoptera — Termites|accessdate=2008-06-12|publisher=Iowa State University Entomology|lang=en|date=2004-02-16|archiveurl=https://www.webcitation.org/611oIpNjn?url=http://bugguide.net/node/view/69|archivedate=2011-08-18|deadlink=no}}</ref><ref>{{cite web|url=http://bugguide.net/node/view/159/|title=Family Mutillidae — Velvet ants|accessdate=2008-06-12|publisher=Iowa State University Entomology|lang=en|date=2004-02-16|archiveurl=https://www.webcitation.org/611oJIn1p?url=http://bugguide.net/node/view/159/|archivedate=2011-08-18|deadlink=no}}</ref>.

== Иҫкәрмәләр ==
<references/>

[[Категория:Яры ҡанатлылар]]