Ҡытай цивилизацияһы битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Ук}}

[[Файл:ChinaGeography.png|thumb|right|280px|Төп төбәктәре төшөрөлгән Ҡытай картаһы]]

'''Ҡыта́й''' ({{Ҡытай|中國|中国|Zhōngguó|Чжунго}}, «үҙәк дәүләт», «урталыҡ дәүләт») — Көнсығыш [[  Азия]]лағы ил. Ҡытай иң боронғо цивилизацияларға ҡарай,  ул үҙенә бихисап мәҙәниәттәр һәм дәүләттәр туплаған.

Ҡытайҙың оҙайлы һәм өҙлөкһөҙ тиерлек тарихы бар,  шулай уҡ боронғо ҡатмарлы яҙма системаһна эйә.[[XIX быуат]]ҡа тиклем донъяның алдынғы дәүләттәренең береһе  һаналып,Көнсығыш [[Азия]]ла иң төп мәҙәни үҙәк булып тора. Бөгөнгө көнгәсә  Ҡытай күрше дәүләттәргә ҙур йоғонто яһап тора. Ҡытай — күп фәнни асыштар, уйлап табыуҙар иле, ул [[Кеше|кешелек]] яҙмышын үҙгәртеүгә ҙур өлөш индергән. Был асыштар араһында  — Бөйөк дүрт уйлап табыу: [[ҡағыҙ]], [[компас]], [[дары]] һәм [[китап баҫыу]].

== Этимологияһы ==
=== Чжунго ===
«Чжунго» (中國/中国) — ҡытайҙың үҙатамаһы. Беренсе иероглиф «"чжун"» (中) «үҙәге» йәки «уртаһында» тигәнде аңлата. Икенсе билдәһе «''го''»  ( 國йәки 国)  «ил» һәм «дәүләттәр» тип тәфсирләнә. [[XIX быуат]]тан  башлап һәм көнбайыш һәм рәсәй тарихсылары «Урталыҡ дәүләт» йәки «Урталыҡ империя» тип йөрөтә. Әммә был дөрөҫ тәржемә тип булмай, сөнки  «"чжунго"» һүҙе элек-электән «Асман аҫты» , Күктәрҙең үҙенән идара итеүгә мандат бирелгән Күк (Асман) улының  биләмәләре тигәнде аңлатҡан. Шуға ярашлы, теүәл тәржемә - «Үҙәк ил» йәки «Үҙәк дәүләт ».


«''Чжунго''» термины Ҡытай тарихында даими ҡулланылмаған. Ул заманына күрә төрлө мәҙәни һәм сәйәси мәғәнә төҫмөрө алған <ref>{{статья
 |автор    = Дмитриев С. В., Кузьмин С. Л.
 |заглавие = Что такое Ҡытай? Срединное государство в историческом мифе и реальной политике
 |ссылка   = http://www.tuva.asia/lib/books_regions/5156-dmitriev-kuzmin.html
 |издание  = Восток
 |год      = 2012
 |номер    = 3
 |страницы = 5—19
}}</ref>.


Терминдың асылы Ҡытайға төньяҡ күсмә халыҡтарҙың баҫып инеүе һәм   [[Хуанхэ]] йылғаһы үҙәнендә үҙ дәүләттәрен ҡора башлау менән үҙгәргән. Этник яҡтан ҡытай булмаған халыҡтар үҙ биләмәләрен - «''чжунго''», Көньяҡ Ҡытайҙағы ысын ҡытайҙар хөкүмәттәрен  «варвар» тип йөрөтә башлаған. Шулай итеп, 1-се мең йыллыҡта   «''чжунго''» термины этник булыуҙан туҡтап, сәйәси төшөнсәгә әйләнгән.  

Шулай булғанда ла урта быуаттарҙа  «чжунго» этник мәғәнәһен бик үк юғалтып бөтмәгән. Тан династияһы осоронда ҡытай ерҙәре төньяҡтан да, көньяҡтан да берләшкән булған  «чжунго» термины тотош ерҙәргә лә ҡулланылған.  

[[XX быуат]]та «чжунго» термины беренсе тапҡыр Ҡытай Республикаһы атамаһында ҡулланылған (中華民國, « Чжунго халыҡ дәүләте»). [[1949 йыл]]да Ҡытай халыҡ Республикаһы атамаһында ла (中华人民共和国) рәсми рәүештә ошо һүҙ ҡулланыла. 

«Ҡытай» тигән милләтте аңлатҡан һүҙ ҙә бөгөн (中国人, ''чжунго жэнь'') ошо уҡ терминды ҡулланып яһалған.  «Чжунго» һүҙен өҫтөн ҡуйып ҡулланыу ҠХР-ҙағы аҙ һанлы халыҡтарҙың ҡытайлашыуына килтерә.

=== Сирика ===
Сирика, Серика<ref>{{книга
 | автор         = Раймонд Рамсей
 | заглавие      = Открытия, которых никогда не было
 | оригинал      = No Longer on the Map
 | ссылка        = http://lingua.russianplanet.ru/library/ramsey/ramse02.htm
 | издательство  = Амфора
 | год           = 2002
 | страниц       = 253
 | isbn          = 5-94278-181-8
}}</ref> ({{lang-el|Σηρική}}, {{lang-la|Serica}}) —Ҡытайҙың антик атамаһы<ref name=lub>{{ВТ-РСКД|Serica|страницы=1239—1240}}</ref>. Был сер тигән халыҡтар иле  (Хань) тигәнде аңлата ({{lang-grc|Σῆρες}}, {{lang-la|Seres}} «ебәк кешеләр»)<ref name=slo2>{{книга
 | часть         = Серы
 | заглавие      = [[Словарь античности]]
 | оригинал      = Lexikon der Antike
 | ответственный = Пер. с нем. / Редкол.: [[Кузищин, Василий Иванович|В. И. Кузищин]] (отв. ред.) и др.
 | место         = М.
 | издательство  = Прогресс
 | год           = 1989
 | страниц       = 704
 | isbn          = 5-01-001588-9
}}</ref><ref>''Клавдий Птолемей''. [[География (Птолемей)|География]]. VII, 5</ref><ref>''[[Аммиан Марцеллин]]''. Деяния. XXIII, 6, 1</ref>. Моғайын, ҡытайса  «''си''» (絲, 丝 — ебәк) тигәндән килеп сыҡҡандыр. Ошо атаманан {{lang-la|sericum}} — «ебәк туҡыма» тигән төшөнсә килеп сыҡҡан.

Син, синдәр<ref name=lub /> ({{lang-grc|Σῖναι}}, {{lang-la|Sinae}}) тип антик авторҙар, атап әйткәндә  Клавдий Птолемей<ref>''[[Клавдий Птолемей]]''. [[География (Птолемей)|География]]</ref>, Көньяҡ Ҡытай кешеләрен атағандар<ref name=slo2 />. Улар  {{lang-la2|Sera Metropolis}} һәм {{lang-la2|Sinae Metropolis}} ҡалаларын Бөйөк ебәк юлының ахырғы туҡталҡалары тип атай.  Был ҡалаларҙың теүәл урыны билдәле түгел<ref>{{книга
 | автор         = Luc-Normand Tellier
 | заглавие      = Urban World History
 | ссылка        = https://books.google.ru/books?id=cXuCjDbxC1YC&pg=PA155&lpg=PA155
 | место         = Québec
 | издательство  = Presses de l'Université du Québec
 | год           = 2009
 | pages         = 155
 | allpages      = 660
 | isbn          = 978-2760515888
}}</ref>. {{lang-la2|Sinae}} латин префикстары {{lang-la2|Sino-}} һәм {{lang-la2|Sin-}}-ға әйләндерелгән, улар менән Ҡытайға бәйле предметтарҙы һәм күренештәрҙе билдәләйҙәр<ref name=pol />. [[Урыҫ теле]]ндә был префикстар  «синология]», «синолог» һәм башҡа шундай һүҙҙәрҙә ҡулланыла.

=== Ҡытай ===
[[Файл:Brockhaus and Efron Encyclopedic Dictionary b29 184-0.jpg|right|thumb| [[XX быуат]]та Ҡытай картаһы]]
Киң таралған фараздар буйынса, «Ҡытай» атамаһы «Ҡатай» һүҙенән килеп сыҡҡан. Был һүҙ ҡытайҙың үҙенән түгел, ә [[Маньчжурия]]нан килгән күсмә прото-монгол ҡәбиләһе — [[кидандар]]ҙан (ҡатайҙарҙан) килеп ингән.[[907 йыл]]да улар Төньяҡ Ҡытайҙы баҫып ала һәм унда үҙ затынан [[Ляо]] династияһын барлыҡҡа килтерә . Уларҙы XII—XIII быуатта икенсе күскенселәр — чжурчжэндәр ([[монголдар]]) ҡыҫырыҡлап сығара, әммә этноним Төньяҡ Ҡытай топонимы булып нығынып ҡала. Европа сауҙагәрҙәре, атап әйткәндә [[Марко Поло]] ярҙамында, был атама «Катай» (''Cathay'') рәүешле булып урта быуаттарҙағы [[Көнбайыш Европа]]ға килеп инә. Шул яҡтарҙан ул күпселек славян телдәренә лә килеп инә һәм бөгөнгә ҡәҙәр Асман аҫтындағы был илде " Китай " (Ҡытай) тип атау дауам итеп килә. Көнбайышта әле лә шағирәнә мәғәнәлә Ҡытайҙы «Катай» тип атау осраштырып ҡуя.

«Ҡытай» термины ошо осраҡтарҙа ҡулланылыуы мөмкин:
* {{флаг Китая}} [[Ҡытай Халыҡ Республикаһы]] (КХР) — был дәүләткә материктағы Ҡытай, шулай уҡ [[Гонконг]] һәм [[Аомынь]] (Макао) инә;
* [[Тайвань (Ҡытай Республикаһы)]] — Тайвань һәм янындағы утрауҙар ингән дәүләт;
* «Төп Ҡытай» — тарихи-мәҙәни төбәк, «этник Ҡытай», уға Маньчжурия, [[Эске Монголия]], [[Тибет]] һәм Көнсығыш Төркөстан [[(Синьцзян-Уйғыр автономиялы районы]]) инмәй.
* «Бөйөк Ҡытай» — социаль-иҡтисади төбәк, уға материктағы Ҡытай, [[Гонконг]], Аомынь һәм Тайвань инә.

«Ҡытай» һүҙе «чжунго» тигән мәғәнәгә алмаш — ул этник төркөмгә түгел , ә "Үҙәк дәүләт"кә ҡарата ҡулланыла. Шул уҡ ваҡытта Ҡытайҙа борондан хакимлыҡ итеп килгән хань тигән титуллы милләт ил халҡының 90 % -ан тәшкил итә. Хәҙер инде Ҡытайҙағы был милләткә инмәгән халыҡтар ҙа ассимиляцияға бирелә бара.

==== Ҡатайҙар ====
{{main|Кидандар}}
{{main|Ҡатай}}
Ҡатай ҡәбиләләре, Ҡытайҙан киткәс, донъя буйлап сәселгән. Бер тармаҡ [[Урал тауҙары]] яғына киткән һәм [[башҡорт]] халҡының ырыуы булып формалашҡан. Күпселек тикшеренеүселәр уларҙың тамырҙарының ҡара-ҡитайҙарға йәки [[кидандар]]ға барып тоташыуын раҫлай. Тарихсы-этнограф [[Рим Йәнғужин]] билдәләүенсә, «Тарихи-этнографик әҙәбиәттә ҡатайҙарҙың ҡара-ҡитайҙарҙан йәки кидандарҙан сығыуын раҫлаған фекер йөрөй. Ә бына кидандарҙың үҙҙәренең ҡайҙан килеп сығыуы хаҡында фекер төрлөсә . Шулай ҙа тикшеренеүселәрҙең күбеһе уларҙы монгол сығышлы тип иҫәпләй… Һуңғы йылдарҙа ҡара-ҡытайҙарҙың төркиҙәрҙән сығыуы хаҡында фекер нығый бара»<ref>Ҡатай [http://xn--80ab4e.xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/read/8-statya/8305-ataj]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>.

=== China ===
{{lang-la2|China}} атамаһы французса {{lang-fa|چین}} ''(Čini)'' тигәндән килеп сыҡҡан<ref>{{cite web
 |url        = https://en.oxforddictionaries.com/definition/china
 |title      = china
 |date       = 2018
 |website    = Oxford Dictionaries
 |publisher  = Oxford University Press
 |accessdate = 2018-05-10
 |lang       = en
}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180511013223/https://en.oxforddictionaries.com/definition/china |date=2018-05-11 }}</ref> {{lang-sa|चीन}} ''(cīna)''  {{lang-zh|秦}}, ҡытай  [[Цинь Ши Хуан)|Цинь]] династияһы атамаһынан алынған ([[б.э.т. 221]]—[[б.э.т. 206]])<ref name=pol />. Тәүге тапҡыр Дуарте Барбозаның  1518 йылдар  тирәһендә яҙылған китабында телгә алына<ref>{{книга
 | заглавие      = Literature of Travel and Exploration: An Encyclopedia
 | ссылка        = https://books.google.ru/books?id=xZyOAwAAQBAJ&pg=PA593
 | ответственный = Edited by Jennifer Speake
 | издательство  = Routledge
 | год           = 2003
 | pages         = 593
 | allpages      = 1350
 | isbn          = 978-1579582470
}}</ref> уны 1555 йылда Ричард Иден инглиз теленә тәржемә иткән <ref name=pol>{{книга
 | заглавие      = Politics in China: An Introduction
 | ссылка        = https://books.google.ru/books?id=kk80evDTZIYC&pg=PA6#v=onepage&q&f=false
 | ответственный = Edited by William A. Joseph
 | издание       = 2 edition
 | издательство  = Oxford University Press
 | год           = 2014
 | pages         = 6
 | allpages      = 576
 | isbn          = 978-0199339426
}}</ref>.

Ҡытайҙың {{lang-la2|China}} атамаһын  Үҙәк Европала: португал, испан, инглиз, немец һәм румын телдәрендә ҡулланалар. Поляк телендә - {{lang-la2|Chiny}}. {{lang-la2|Kina}} атамаһы башлыса Төньяҡ Европала, атап әйткәндә,  Данияла, Норвегияла һәм [[Швеция]]ла, шулай уҡ серб-хорват телендә ҡулланышта. Грецияла {{lang-el2|Κίνα}} тип атайҙар.

== Тарихынан ==
[[Файл:The Great wall - by Hao Wei.jpg|thumb|300px|Бөйөк Ҡытай диуары]]

Ҡытай — донъяның иң боронғо  цивилизацияларының береһе. Ул  [[Тигр]] һәм [[Евфрат]] [[шумерҙар]]ы, [[Һинд|һиндтәр]] һәм [[Боронғо Мысыр]]  цивилизациялары менән бер ҡатарҙа тора. Ҡытай цивилизацияһының үҙенсәлеге шунда - ул башҡа цивилизация үҙәктәренән айырым йәшәп үҫешкән. Бөгөн [[Көнсығыш Азия]]ла ҡулланылған яҙманың логографик системаһы тәү сиратта Ҡытай ҡаҙанышы. 

Археологик табылдыҡтар күрһәтеүенсә,хәҙерге ҡытай  биләмәләрендә   боронғо ''Homo erectus'' төр кеше  2,24 миллион — 250 мең йыл элек йәшәгән булған. [[Пекин]] эргәһендә Чжоукоудянь тип аталған урында [[синантроп]] тип аталған кеше һөлдәһе ҡалдыҡтары табылған, улар  550-300 мең йыл элек йәшәгән. Ябай таштан яһалған ҡоралдар ҡулланған,  ут сығара белгән.

Тарихта тәүге танылған династия -  Шан династияһы  (икенсе исеме Инь), Көнсығыш Ҡытайҙа улар беҙҙең эраға тиклем  XVIII һәм XII быуаттарҙа  [[Хуанхэ]] йылғаһы үҙәнен биләп йәшәгән.

Был династияннан һуң дошманлашып йәшәгән ҡәбиләләрҙе [[Цинь (династия)|Цинь]] династияһы (б.э.т.221 йылдан) берләштергән.

Уны [[Хань (династия)|Хань]] династияһы б.э.т. 206 йылдан  220 йылдарға тиклем тотҡан

Ҡытайҙың төньяғына III—VI быуатта күсмә халыҡтар  һөжүм итеп, империя тарҡалғандан һуң 580 йылда [[Суй (династия)|Суй]] уларҙы яңынан  династияһы берләштерә. 1271 йылда монгол хакимдары [[Һүбиләй]] [[Юань (династия)|Юань]] династияһын иғлан иткән.  1368 йылда монголдарға ҡаршы ихтилалдар һөҙөмтәһендә, Ҡытай яңы этник [[Мин (династия)|Мин]] династиянһы башлаған,  ул Ҡытайға   1644 йылға тиклем идара иткән.

Ҡытайҙың һуңғы императорҙар династияһы [[Цин (династия)|Цин]]ды илде яулап алған   [[манжурҙар]] башлаған була.Ул 1911 йылда революциянан һуң ҡолатыла.
=== Фән ===
Ҡытайҙың технологик асыштары: 
{| style="background-color:transparent; width:100%;" cellspacing="0" cellpadding="0"
|- style="vertical-align:top;"
| style="text-align:left;" |
* Абаҡ (математика)
* Домена мейесе (ҡорос)
* Китап баҫыу
* Бронза
* Штанген-инструмент
* Сәғәт
* Компас
* Арбалет
* Ҡоро док
* Веер
* Фейерверк һәм ракета
* Ҡармаҡ 
* Дары
| style="text-align:left;" |
* Планёр|Планер
* Граната
* Һауа шары
* Осҡос йылан
* Лак
* Шырпы
* Бумага
* Банкнота (ҡағыҙ аҡса)
* Парашют
* Поршенлы насос
* Фарфор
* Пропеллер
* Рельефлы карта
| style="text-align:left;" |
* Винт (деталь)|Винт
* Сейсмограф
* Ебәк
* Аҫылмалы күпер
* Туалет ҡағыҙы
* Теш щёткаһы
* Зонт
* Ҡул арбаһы
* Виски ( медицина препараты)
|}

Башҡа асыштар:
* Боронғо Ҡытайҙа [[математика]] архитектура һәм географияла ҡулланыла. Математик Цзу Чунчжи 463 йылда уҡ Пи билдәһен өтөрҙән һуң   етенсе һанға тиклем теүәл итеп иҫәпләп сығарған булған. Унарлы система менән иҫәпләү Ҡытайҙа  беҙҙең эраға тиклем XIV быуаттан уҡ ҡулланылған.   Математиктар Чжу Шицзе, Ян Хуэй һәм Лю Жусенасыу  «Паскаль өсмөйөшөн» Паскаль үҙе төшөргәнгә тиклем йыл 350 йыл алдан уҡ төшөрөп ҡуйған  була. 
* Биология   ғәмәли фәндәрҙә — фармацевтикала һәм гербологияла айырата үҫеш ала.
* Көнбайыш ҡытай медицинаһы һәм хирургия көнбайыштарҙан ҡайтыш булмаған.
* Хәрби өлкәлә инновациялар - арбалет, сәптәр эшләү, утлы залп биргән арбалеттар, требушет, гәрсис нигеҙендә ағыулы газ, рельеф картаһы, һауа йыландары, ракета, дары, граната һәм тәүге бронза пушкалар.

== Иҫкәрмәләр ==
{{примечания}}

== Әҙәбиәт ==

* {{книга
|автор = [[Гордиенко, Андрей Николаевич|Гордиенко А. Н.]], Куделев П. Е., Перзашкевич О. В.
|заглавие = Китай. История, культура, искусство
|оригинал = 
|ссылка = 
|ответственный = 
|место = М.
|издательство = [[Эксмо]]
|год = 2008
|страниц = 160
|серия = Иллюстрированные энциклопедии мировой культуры и истории
|isbn = 978-5-699-29268-4
|тираж = 5000
}}
* {{книга
|автор = Кравцова М. Е.
|заглавие = История культуры Китая
|оригинал = 
|ссылка = 
|ответственный = 
|место = СПб.
|издательство = Лань
|год = 1999
|страниц = 416
|серия = 
|isbn = 5-8114-0063-2
|тираж = 3000
}}
* {{книга
|часть = 
|автор = [[Маслов, Алексей Александрович|Маслов А. А.]]
|заглавие = Китай. Колокольца в пыли. Странствия мага и интеллектуала
|оригинал = 
|ссылка = 
|ответственный = 
|место = М.
|издательство = Алетейя
|год = 2005
|страниц = 376
|серия = Сокровенная история цивилизаций
|isbn = 5-98639-025-3
|тираж = 2000
}}
* {{статья
 |автор    = Дмитриев С. В., Кузьмин С. Л.
 |заглавие = Что такое Китай? Срединное государство в историческом мифе и реальной политике
 |издание  = Восток
 |год      = 2012
 |номер    = 3
 |страницы = 5-19
}}
* {{статья
 |автор    = Дмитриев С. В., Кузьмин С. Л.
 |заглавие = Империя Цин как Китай: анатомия исторического мифа
 |издание  = Восток
 |год      = 2014
 |номер    = 1
 |страницы = 5-17
}}
* {{книга
 | заглавие      = Сравнительное изучение цивилизаций: Хрестоматия
 | ответственный = Сост. Б. С. Ерасов
 | место         = М.
 | издательство  = Аспект пресс
 | год           = 1999
 | страниц       = 555
 | isbn          = 5-7567-0217-2
}}
* {{книга
 | автор         = Мясников, Владимир Степанович
 | заглавие      = Квадратура китайского круга: избранные статьи. Кн. 1
 | ответственный = В. С. Мясников; [[Институт востоковедения РАН]]
 | место         = М.
 | издательство  = Восточная литература, Типография «Наука»
 | год           = 2006
 | страниц       = 547
 | серия         = Corpus Sericum
}}
* {{книга
 | автор         = Фортунатов, Владимир Валентинович
 | заглавие      = История мировых цивилизаций
 | ответственный = В. В. Фортунатов
 | место         = М.
 | издательство  = Питер
 | год           = 2011
 | страниц       = 527
 | isbn          = 978-5-498-07315-6
}}
* {{статья
 |автор         = Мигунов, Николай Иванович
 |заглавие      = О специфике трансформационных процессов китайской цивилизации
 |ссылка        = http://cyberleninka.ru/article/n/o-spetsifike-transformatsionnyh-protsessov-kitayskoy-tsivilizatsii
 |ответственный = Под ред. В. Н. Скворцова
 |автор издания = 
 |издание       = Вестник Ленинградского государственного университета им. А.С. Пушкина
 |тип           = Научный журнал
 |место         = СПб.
 |издательство  = ЛГУ имени А.С. Пушкина
 |год           = 2011
 |issn          = 1818-6653
}}

[[Категория:Ҡытай| ]]
[[Категория:Цивилизациялар]]
[[Категория:Ҡәбиләләр]]