Ҡытайҙар

Ҡытайҙар
Барлыҡҡа килгән	Ҡытай цивилизацияһы
Тасуирлау биттәре	mar.umd.edu/assessment.a… mar.umd.edu/assessment.a… mar.umd.edu/assessment.a… mar.umd.edu/assessment.a… mar.umd.edu/assessment.a…
Ҡытайҙар Викимилектә

Ҡытайҙар (Хуаншань канат юлына сират)

Хорхе Чам^[en], PhD Comics комиксы авторы

Формалағы йәш ҡытай ҡыҙы НОАК, 1972 йыл

Ҡытайҙар — Ҡытай менән бәйле ниндәйҙер билдә буйынса берләшкән кешеләр берлеге. Кешенең ҡытайҙарға ҡарағанлығын билдәләүҙең бер нисә трактовкаһы бар:

• Улар Ҡытай Халыҡ Республикаһы (континенталь Ҡытай, Гонконг һәм Макао) гражданы, халҡы йәки Ҡытай Республикаһында (Тайвань) йәшәүселәр. Ҡытай гражданы булыу «Ҡытай»ға ҡаратырлығына ҡарата төрлө фекерҙәр бар, сөнки Тайвань бойондороҡһоҙлоғо яҡлылар Тайвань — Ҡытайҙың бер өлөшө тип иҫәпләмәй. Ҡытай милләте тураһында был ҡараш Ҡытай Халыҡ Республикаһында һәм Ҡытай Республикаһында булдырылған хоҡуҡи нигеҙгә таяна.

Төп мәҡәләләр: Ҡытай Халыҡ Республикаһы халҡы, Ҡытай Республикаһы һәм Гонконг халҡы

• Ҡытай Халыҡ Республикаһында һәм Ҡытай Республикаһында ҡабул ителгән Ҡытай милләте тураһында күҙаллауға Ҡытайҙа йәшәгән һәм хөкүмәт тарафынан рәсми танылған 56 этник төркөм, мәҫәлән, хәҙерге Ҡытай Халыҡ Республикаһында йәшәгән монголдар, маньчжурҙар, тибеттар һәм башҡа, Цин империяһы династияһы (1644—1911) осоронан алып яйға һалынған этник төркөмдәр инә. Был мәғлүмткә шулай уҡ сит илдәрҙә йәшәгән ҡытайҙар ҙа ҡарай.

Төп мәҡәлә: Ҡытайҙың халыҡтары

• Этник ҡараш: Ҡытай Халыҡ Республикаһында йәшәгән төп этник төркөм — хань халҡы ҡытайҙар тип атала.

Төп мәҡәлә: Хань халҡы

• Милләтенән тыш, «ҡытайҙар»ҙы билдәләүгә йәшәү урыны (географик факторҙар), сығышы (биологик сәбәптәр), шәжәрәһе (тарихи һәм шәжәрә факторҙары) инә.

Ҡытай терминдары

Путунхуаса

• Ҡытай — 中國人|中国人 (zhōngguórén — чжунгожэнь йәки дәүләт булараҡ, Ҡытай кешеһе): ҡайһы берәүҙәр, этник яғын иҫәпкә алмайса, Ҡытай Халыҡ Республикаһының бөтә граждандары өсөн ошо терминды файҙалана. Башҡалар уны Ҡытай Республикаһы граждандары атау маҡсатында файҙалана. Ҡулланыу Ҡытай респубикаһы статусының сәйәси сағылышына бәйле булыуы мөмкин.

• Ҡытай кешеһе — 華人|华人 (huárén — хуажэнь йәки цивилизация булараҡ, Ҡытай кешеһе): шул иҫәптән Ҡытайҙа һәм сит илдәрҙә йәшәүселәрен дә индереп, Ҡытай сығышлы һәр кешегә ҡараған дөйөм термин. Әммә был термин ғәҙәттә сит илдәрҙә йәшәүсе ҡытай берләшмәләренә һәм ҡайһы берҙә сит илдә йәшәүсе ҡытай аҙсылығына мөрәжәғәт иткәндә ҡулланыла.

• Хуацяо йәки Ҡытай эмигранттары — 華僑|华侨 (huáqiáo — хуацяо): сит илдәрҙә даими йәшәгән Ҡытай ватандашына йәки гражданына ҡарай.

• Ҡан буйынса ҡытайҙар — 華裔|华裔 (huáyì — хуаи): ҡағиҙә булараҡ, ҡытай гражданлығына эйә булмаған һәм мәҙәни яҡтан Ҡытайҙан алыҫлашҡан сит илдәрҙә йәшәгән ҡытай кешеләренә ҡарай.

• Ҡытайҙың бәләкәй халыҡтары — 少數民族|少数民族 (shǎoshù-mínzú — шаошу-миньцзу): был термин Ҡытайҙа йәшәүсе 55 милләткә: монголдар, тибеттәр, уйғырҙар һ.б. ҡағыла.

Ҡытай Халыҡ Республикаһының иң күп һанлы халҡы — хандар, улар халыҡтың 92 % самаһын тәшкил итә, ә ҡалғандары шартлы рәүештә бәләкәй халыҡтарға ҡарай.

Юэ (кантон) телендә

• • Кантонлы — 老華僑|老华侨 (Lou5 waa4 kiu4 — лоува: кхиу; lǎohuàqiáo — лаохуацяо) халыҡ-ара кантон дикторҙары Ҡытайҙан ситтә оҙаҡ ваҡыт, ғәҙәттә 10 йыл йәки күберәк, йәшәгән кешегә мөрәжәғәт итер өсөн ҡулланған.
• Кантонлы — 唐人|唐人 (tong4 yan4 — тхон янь; tángrén — танжэнь)
  • Тан династияһы осоро ҡытайҙары Хань династияһы осоро ҡытайҙары менән синоним итеп ҡарала.
• Кантонлы — 土著|土着 (tou2 jyu3 —тхоучю; tǔzháo — тучжао)
  • Туранан-тура мәғәнәһе — «тупраҡтан»; этник аҙсылыҡты тәшкил итеүсе төркөм ҡытайҙарына ҡарай.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Хуацяо
• Ҡытайҙарҙың төркөмсәләре

Әҙәбиәт

• Гессе-Вартег Э. фон. Китай и китайцы: Жизнь, нравы и обычаи современного Китая. — СПб.: Изд. А. Ф. Девриена, 1900. — 380 с.

Һылтанмалар

• Китайцы / С. И. Шапоренко, М. Н. Шимараев, М. В. Есипова // Киреев — Конго. — М. : Большая российская энциклопедия, 2009. — С. 180. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.]; vol. 2004—2017, вып. 14). — ISBN 978-5-85270-345-3.
• Кто такие китайцы? 2017 йыл 29 май архивланған.
• Расположение этнических китайцев  (билдәһеҙ). Overseas Compatriot Affairs Commission, Republic of China. Дата обращения: 12 май 2011. Архивировано 23 ноябрь 2013 года.