Һабан битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Башҡа мәғәнәләре|Һабан (мәғәнәләр)}}
[[File:Деревяный плуг у башкир.jpg|thumb|180px|[[Башҡорттар]]ҙа ағас һабан. [[Круковский Михаил Антонович|М. А. Круковский]] фотоһы, 1908 йыл.]]
[[Файл:Einscharpflug - Farmer plowing in Fahrenwalde, Mecklenburg-Vorpommern, Germany.jpg|thumb|200px|Немец крәҫтиәне һабан менән ер һөрә.]]

'''Һабан''' — ер һөрә торған [[ауыл хужалығы]] ҡоралы. Ер һөрөү өсөн һабанды баштараҡ кешеләр үҙҙәре тартҡан, һүңыраҡ [[үгеҙ]], [[ат]] егеп башҡарғандар. Хәҙерге ваҡытта иҡтисади үҫешкән илдәрҙә ерҙе трактор һөрә.

Ер һөрөүҙең беренсе маҡсаты — ерҙең өҫкө ҡатламан әйләндереү. Ер һөрөү сүп үләндәрен кәметә, тупраҡты йомшаҡ һәм уңдырышлы итә, сәсеү эшен еңелләштерә.
[[Файл:Vierscharige wentelploeg.jpg|thumb|200px| Һабанлы трактор]]

[[Ауыл хужалығы]] яңы барлыҡҡа килгән осорҙа ерҙе тәпке менән йомшартҡандар. Мәҫәлән, [[Нил]] буйында яҙғы ташҡын йыл да уңдырышлы тупраҡ алып килгән. [[Игенселек]] өсөн нәҡ ошо өҫкө ҡатламдағы үңдырышлы тупраҡ файҙаланылған. Уңдырышһыҙ төбәктәрҙә аҫҡы ҡатламдағы тупраҡты өҫкә күтәреү кәрәклеге килеп тыуған, һәм нәҡ шуның өсөн һабан ҡулланғандар.
 
[[Вавилон]] һәм [[Боронғо Мысыр]]ҙағы б.э.т. 2 меңенсе йылғы рәсемдәр һаҡланған. [[Ҡытай]]ҙа һабан б.э.т 1 мең йыллыҡта билдәле булған.

1730 йылда Джозеф Фольямбе (Joseph Foljambe) эшләгән «Роттердам һабаны» беренсе коммерция маҡсатында эшләнгән һабан тип иҫәпләнә.

== Һабандың тарихы ==
Билдәле булыуынса, борондан кешеләр ер эшкәртеү ҡоралдарына оло ихтирам менән ҡараған. Урта быуаттарҙа һабан урлау ауыр енәйәт тип һаналған һәм ҡараҡты тәгәрмәс менән язалағандар. Һабан залогҡа һалынмаған. Һабан артына баҫҡан кеше, эшкә яраҡлы оло кеше тип һаналған<ref>{{Cite web|url = http://school-trud.ru/iz-istorii-pluga.html|title = Из истории плуга / Школа и труд|author = В. А. ГОРСКИЙ|date = |publisher = Школа и труд|accessdate = 2014-10-06|archiveurl = https://web.archive.org/web/20141009202045/http://school-trud.ru/iz-istorii-pluga.html|archivedate = 2014-10-09|deadlink = yes}}</ref>.

Н.M. Шанскийҙың рус теленең этимологик һүҙлегендәге аңлатма: урыҫса «һабан-плуг» һуҡа менән сағыштырғанда «плыть-йөҙөүгә» яҡыная: «йөҙөүсе»<ref>{{Cite web|url = http://school-trud.ru/iz-istorii-pluga.html|title = Из истории плуга / Школа и труд|author = В. А. ГОРСКИЙ|date = |publisher = Школа и труд|accessdate = 2014-10-06|archiveurl = https://web.archive.org/web/20141009202045/http://school-trud.ru/iz-istorii-pluga.html|archivedate = 2014-10-09|deadlink = yes}}</ref>.

М. Р. Васмер һүҙҙең килеп сығышына түбәндәге аңлатма бирә: "Укр. Һабан-плуг, боронғо рус телендә плугъ («Повесть временных лет» 981 й.), серб.-сиркәү слав. плугъ, болғар. плуг, сербохорв. плу̏г, словен. plùg, род. п. plúga, чеш. pluh, plouh, слвц. pluh, польск. pɫug, в.-луж. pɫuh, н.-луж. pɫug, полаб. pläug Заимств. из д.-в.-н. pfluog «плуг», др.-исл. plógr, англос. plóg, рflеgеn «ухаживать тәрбиәләү», Рflосk «колышек- „ҡаҙыҡтар“»"<ref>{{Фасмер|Плуг}}</ref>.

=== Сәнәғәткә тиклемге дәүер ===
[[Файл:Labourage en Égypte.jpg|мини|300px|[[Древний Египет|Древние египтяне]], изображение в книге 1878 года издания]]
[[Файл:Ploughmen Fac simile of a Miniature in a very ancient Anglo Saxon Manuscript published by Shaw with legend God Spede ye Plough and send us Korne enow.png|мини|слева|Распашка с использованием плуга и волов. Миниатюра поэмы «God Spede ye Plough», относящаяся к началу XVI века. [[Британский музей]]]]
[[Файл:Tolstoy ploughing.jpg|мини|[[Толстой, Лев Николаевич|Лев Николаевич Толстой]] һуҡа менән ер һөрә, икенсе егелгән ат ағас тешле тырма менән тырмата. [[Репин, Илья Ефимович|И. Е. Репин]], 1887]]
Һабанға тиклем башҡа ер һөрөү ҡоралдары ла ҡулланылған, мәҫәлән, кәтмән, рало, һуҡа һ.б.<ref>{{БРЭ|id=2325129|название=Пахотные орудия}}</ref>. Тәүге һабандар беҙҙең эраға тиклем III мең йыллыҡта барлыҡҡа килә<ref>Зворыкин А. А. и др. История техники. М., 1962. С.37</ref> һәм бик ябай ҡоролмалы була. Тупраҡтың өҫкө ҡатламы буйлап һөйрәп алып кителгән вертикаль беркетелгән ағас киҫәген тотоп торған каркас (һыҙғыртҡыс) була. Төрәне лә, тәртәһе лә бер ағас киҫәгенән яһалған, быны, мәҫәлән, Сиракуз бронза тәңкәһе дәлилләй<ref name="b_e">{{ВТ-ЭСБЕ|Плуг, землеобработное орудие|[[Клюсс, Георгий Александрович|Клюсс Г. А.]]}}</ref>. Һабан алғы яғына киң тимер төрән (дөрән), унан юғарыраҡ ҡыялатып ағас кәҫтаҡта (ҡанат, таҡта, шабала) беркетелгән һабанбаштан торған. Һабанбаш тәгәрмәсле һабандың алғы яғы менән бысаҡҡа оҡшаш шырт ҡуйылған уҡ (уҡлау) ярҙамында тоташтырылған<ref>[http://bashenc.online/ba/articles/86152/ Башҡорт энциклопедияһы / Ер эшкәртеү ҡоралдары]</ref>.

Боронғо һабан формалары беҙгә [[Вавилон]] һәм боронғо [[Мысыр]] һүрәттәренән, Төньяҡ [[Италия]]ла һәм Көньяҡ [[Швеция]]ла (беҙҙең эраға тиклем икенсе мең йыллыҡҡа ҡараған) ҡая һүрәттәренән, шулай уҡ Польшаның торфлы ерҙәрендә боронғо һабандарҙы табыуҙарынан билдәле. Б.э.т. беренсе мең йыллыҡтан алдараҡ һабан [[Ҡытай Халыҡ Республикаһы|Ҡытай]]ҙа билдәле булған. Ҡытай иероглифының 犁 һабан тураһында иң боронғо иҫкә алыуҙарҙың береһе Гуан-Цзыла (ч. 5 Чэньма)<ref>См. словарную статью ''犁 lí'' в источнике: {{книга|заглавие=古代汉语词典 ：缩印本 (Гудай ханьюй цыдянь: соиньбэнь)|издательство=Шану иньшугуань|место=Пекин|язык=zh|год=2018|издание=2-е изд. (2014)|isbn=978-7-100-10493-7|страницы=889}}</ref>.

Боронғо римлеләр уйлап сығарған классик һабан һуҡанан айырыла. Һуҡанан айырмалы рәүештә, ундай һабандар тәгәрмәсле һәм металл осло була<ref>{{ВТ-РСКД|Aratrum}}</ref>. Бындай һабан бураҙнаның тәрәнлеген көйләргә һәм ерҙе ян-яҡҡа ырғытырға мөмкинлек бирә<ref name=»technical»>''Карпенко Н. А., Зеленев А. А.'' Сельскохозяйственные машины — Москва, 1968</ref>. Римлеләрҙән һабан немецтарға күсә (нем. Pflug, Ингл. Плуг, швед. Плог), һәм уларҙан славяндарға[sygang 1403 kһәtelmәgən]. «Повесть временных лет» яҙмаһында 981 йылда вятичиҙарҙың һабаны телгә алына.

Иң башта кәҫтаҡталар ағастан оҙон дүртмөйөш рәүешендә эшләнгән. Улар алдан һабанбашҡа, арттан табанға һәм һабандың тотҡаһына ағас йәкм тимер менән беркетелгәндәр. Ер ағасҡа металға ҡарағанда нығыраҡ һылаша, һуңыраҡ суйын йәки тимер кәҫтаҡталар эшләй башлайҙар. Урыны менән ҡабарынҡы, урыны менән бөгөлгән — винтҡа оҡшаған форма бирелә<ref name="b_e"/>.

1730 йылда [[Англия]]ның Ротерем ҡалаһында Джозеф Фольджамбе тарафынан тимер ҡулланып эшләнгән "Роттерем плуг"ын беренсе уңышлы коммерция һабаны, тип һанарға мөмкин.

==== XIII—XX быуаттарҙа Рәсәйҙә һабан төрҙәре ====
[[Файл:Siberian Saban.jpg|мини|Сибирский сабан («колесуха») конца XIX века]]
Рәсәйҙең Европа өлөшөндә, X быуаттан<ref>Ю. Краснов. Ранняя история сохи. «Советская археология», № 1, 1986 г.</ref>, традицион «бөйөк рус» һабаны, ә һуңғараҡ бер кәҫтаҡталы «косуля» киң таралған<ref>{{ВТ-ЭСБЕ|Косуля, орудие}}</ref><ref>{{БСЭ2|название=Косуля|том=23|страницы=141}}</ref>. Уны яйлап XIX—XX быуаттарҙа тимер һабан менән алмаштырыла<ref>{{ВТ-ЭСБЕ|Соха, сельскохозяйственное орудие|А. Мулин}}</ref>. [[Волга]] буйында [[Урал]] һәм [[Себер]]ҙең күпселек райондарында тәгәрмәсле һабандар төрө, шулай уҡ уларға оҡшаш бәләкәй ағас төрәнле һәм һабан-«колесуха» киң таралған булған<ref>{{БРЭ|id=3526433|Сабан}}</ref><ref>Андюсев Б. Е. Сибирское краеведение. Хозяйство, быт, традиции, культура старожилов Енисейской губернии XIX — начала XX вв.: Учебное пособие для учащихся и студентов. Изд. 2-е, испр. и дополн. — Красноярск: РИО КГПУ, 2003. — 336 с. ISBN 5-85981-049-0</ref>.

=== Сәнәғәт революцияһы ===
[[Файл:Brockhaus and Efron Encyclopedic Dictionary b46 929-1.jpg|мини|слева|Различные плуги конца XIX — начала XX века. Энциклопедия Брокгауза и Эфрона]]
[[Файл:OldPlow2006-05-21.JPG|мини|Двухкорпусный плуг на лошадиной (конной) тяге]]
[[Файл:Plowing with horses in the Russia.jpg|мини|Вспашка земли однокорпусным конным плугом на [[огород]]е в центральной части России]]
Ҡорос һабандар сәнәғәт революцияһы осоронда барлыҡҡа килә. Улар тимерҙән йәки ағастан эшләнгәндәрҙән еңелерәк һәм нығыраҡ була. Беренсе ҡорос һабан 1830-сы йылдарҙа америка тимерсеһе Джон Дир тарафынан уйлап табыла. Ул ваҡытҡа хайуандарға беркетелгән тәртә шундай итеп ҡулайлаштырылған, һабандың алғы тәгәрмәсе ер буйлап тәгәрәп барған. Тәүге ҡорос һабандарҙы йәйәүле һөйрәгән. Һабансы, ике тотҡаһына тотоноп, һабан артынан эйәреп йөрөй, йүнәлеште һәм бураҙнаның тәрәнлеген көйләй. Шулай уҡ ул йыш ҡына арттан һабан тартҡан хайуандар хәрәкәтенә етәкселек иткән. Һуңыраҡ һабан менән идара итеүсегә тәгәрмәстәр өҫтөндә махсус урындыҡ эшләнгән һәм бер нисә төрәнле һабандар барлыҡҡа килгән.

Бер ат, ғәҙәттә, таҙа һәм йомшаҡ ерҙә бер бураҙна яһар өсөн бер генә һабанды тарта ала. Ауырыраҡ тупраҡ эшкәртеү өсөн ике ат кәрәк була, уларҙың береһе бураҙна буйлап, икенсеһе эшкәртелмәгән ерҙән йөрөй. Ике йәки унан да күберәк бураҙна яһаусы һабандар өсөн бер ат ҡына етмәй, уға эйәреп бер нисә ат һөрөлмәгән ерҙән йөрөй, хатта был уларға бик ауыр бирелә. Ғәҙәттә, бындай аттарға ярты сәғәт һайын ун минутлыҡ ял бирелә.

Пар тракторы барлыҡҡа килеү менән уны ер һөрөү өсөн ҡулланырға мөмкин була. Европала тәгәрмәстәрҙәге баланслы һабандар сым арҡандар (тапшырыу сараһы булараҡ) һуҙылғандар. Улар менән инглиз инженеры Джон Фоулерҙың пар двигалдәре идара итә. [[Төньяҡ Америка]]ла тигеҙлектәрҙең ҡаты тупрағын эшкәртеү өсөн ҙур пар двигателдәрен ҡулланыу мөмкин була. Ун пар машинаһы бер ҙур һабанды тарта алған, был тәүлегенә йөҙҙәрсә сутый ер һөрөргә мөмкинлек бирә. Бындай ҙур һабандарҙы тик пар машиналары ғына хәрәкәткә килтерә ала. Бензин двигателдәре барлыҡҡа килә. Уларҙың тартыу көсө пар тартыу көсөнән күпкә ҡалыш була.

[[Австралия]]ла 1870-се йылдарҙа йөҙөм баҡсалары өсөн ерҙе һөрөү өсөн махсус һабан уйлап табыла, ул «Стамп Джамп» тип атала. Уның ҡулайламаһы һабан төрәненә эвкалипт ағастарының өҫкә сығып торған тубырсыҡлы оҙон тамырҙары аша һикереп үтергә мөмкинлек бирә. Был һабан ярҙамында Макларен үҙәнендәге тәүге күскенселәр төбәктең иң боронғо виноград баҡсаларын эшкәртәләр<ref name=»stump_jump»>{{Cite web |url=http://www.finewine.ru/detail.php?tov_id=1530 |title=The Stump Jump |accessdate=2006-10-07 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20071006111003/http://www.finewine.ru/detail.php?tov_id=1530 |archivedate=2007-10-06 |deadlink=yes }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071006111003/http://www.finewine.ru/detail.php?tov_id=1530 |date=2007-10-06 }}</ref>.

Һуңыраҡ барлыҡҡа килгән ябайыраҡ системала бөгөлгән диск ҡулланыла. Ул ҙур мөйөш менән хәрәкәт йүнәлешенә ҡарата ҡуйыла. Бөгөнкө өҫтө, әгәр уның аҫтына ҡаты берәй нәмә төшмәһә, дискыны ерҙә тота. Һабан ағас тамырына йәки ташҡа эләкһә, төрән уны аша һикерә, был һабанды ватылыуҙан һаҡлай.

[[XX быуат]] башында шулай уҡ 3 принцип нигеҙендә электр һабандары эшләнә<ref>{{БСЭ2|название=Электропахота|том=48|страницы=606}}</ref>:: электр тартыу көсө менән арҡанлы һабандар, электромоторлаштырылған һабандар һәм электртрактор агрегатлы һабандар.

==== XIX быуаттың ҡул һабаны деталдәре ====
[[Файл:Brockhaus and Efron Encyclopedic Dictionary b46 927-1.jpg|мини|300px|Ручной плуг XIX века]]
Һабандың төп өлөштәре (уң яҡтағы һүрәт) түбәндәге эштәрҙе башҡара. Бысаҡ (а) — вертикаль яҫылыҡтағы ҡатламды киҫеп ала. Лемех-төрән. Ҡалып (б) горизонталь, ҡатламды — әйләндерә һәм йомшарта (кәҫтаҡта). Уларға баҫыу таҡтаһы (d) ҡушыла, ул вертикаль яҫылыҡта һабанға терәге булып торған табанды (д) бирә, ул аҫтан һабандың терәге булып хеҙмәт итә һәм һабандың ауырлығын һәм эш ваҡытында унда ятҡан ҡатламды үҙ өҫтөнә ала; үрҙә телгә алынған өлөштәре бер яҡтан уҡлау ярҙамында беркетелгән, ә икенсе яҡтан — тәртә (ж, тәртә), бының өсөн көйләүсе беркетелгән, ә артҡы тотҡаһынан (z). Һуңғы өлөштәрҙең икеһе лә һабан менән идара итеү өсөн ҡулланыла. Һәр һабанда асҡыс, сүкеш һәм һабан табаны өсөн башмаҡтар, һабанды бер урындан икенсе урынға ташыу өсөн ҡулланылған һабан саналары ҡуйыла. Хәҙерге һабандарҙа бысаҡ урынына ал төрән (кәҫ алғыс) ҡуйылырға мөмкин.

== Башҡорттарҙа ер эшкәртеү ҡоралдары ==
Руденко С. И."Башҡорттар: тарихи-этнографик очерктар" тигән хеҙмәтендә түбәндәге ер эшкәртеү ҡоралдарын атап үткән<ref>Руденко, С. И. Башкиры: историко-этнографические очерки Текст. / С. И. Руденко. Перепеч. с изд. 1955 г. (М.; Л.) с изм. и доп. — Уфа: Китап, 2006.</ref>.
Иң йыш ҡулланған ҡоралдарҙан ябай ''ағас һуҡаны'' атап була. Был ҡорал башлыса парға һөрөлгән баҫыуҙарҙа һәм йәшелсә баҡсаларында ҡулланылған.

XIX быуатҡа тиклем киң ҡулланышта ағас ''һабан'' була. Һабандың ал яғы тәгәрмәсле, ғәҙәттә дүрт — алты ат егелгән була. Ике кешенең береһе — һабанды тота, икенсеһе — аттарҙы ҡыуалай. Ағас һабан ике өлөштән тора: һабан баш һәм уҡтау.

XX быуат башында ''бер төрәнле һабан'' (плуг) ябай һабанды ҡулланыштан ҡыҫырыҡлап сығара. Был һабандар төрлө размерлы, төрлө маркалы була. Ике- өс, хатта дүрт ат егеп ерҙе һөргәндәр.

Киң ҡулланылған 25 −30 тимер тешле ''ағас тырманы'' атап булыр ине''.''Был тырма бик ҙур булған: оҙонлоғо 1, 4, яҫылығы −1, 2 метр.

Игенде ''ураҡ'' менән урғандар. Уңдырышһыҙ йылдарҙа һолоны ''салғы'' менән сапҡандар.

Хәлле башҡорттарҙа ''бесән сапҡыс машиналар, ат тырмаһы, урғыс машиналары'' барлыҡҡа килә.

== Рухи мәҙәниәттә ==

=== Диндә һәм мифологияла ===
Ауыл хужалығы мәҙәниәттәрендә һабан йәки һуҡа культ әһәмиәтенә эйә, сөнки улар календарь йолаларҙа ҡатнаша — мәҫәлән, «беренсе бураҙна». Мифологик сағылыштарҙа һабан йыш ҡына фаллик символикаға эйә була, сөнки Ер — Әсәне «аталандыра». Шуның менән бәйле, ғәҙәттә, ир-егеттәр традицион йәмғиәттә аталандырыу принцибын йөрөтөүсе булараҡ ерҙе һөрәләр һәм сәсәләр, кеше һәм тәбиғәттең тиңләшеүе<ref>[[праиндоевропейская религия|Индоевропейская мифопоэтическая традиция]] нередко отождествляла человека и землю. К примеру, во многих [[индоевропейские языки|индоевропейских языках]] [[семя|семена растений]] и [[сперма|мужское семя]] обозначаются одним словом, равно как и рождение у человека и у земли, в отличие от животных (земля обладает плодо'''род'''ием и ''рождает'' у'''рож'''ай, женщина ''рожает'', а животное ''котится''; человек, земля и природа ''умирают'', а животное ''издыхает'').</ref>.

== Әҙәбиәт ==
* {{ВТ-ЭСБЕ+|Плуг, происхождение|[[Анучин, Дмитрий Николаевич|Анучин Д. Н.]]}}
* Каталог тракторов, сельскохозяйственных, землеройных и мелиоративных машин, транспортных средств, машин и оборудования для механизации животноводческих ферм, М., 1972.
* {{ВТ-ЭСБЕ|Плуг, землеобработное орудие|[[Клюсс, Георгий Александрович|Клюсс Г. А.]]}}
* Сельскохозяйственная техника. Каталог, 3 изд., М., 1967;
 

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
{{commons|Plough}}

== Һылтанмалар ==
{{Навигация|Викисловарь=плуг}}
* [http://www.cnshb.ru/AKDiL/0024/base/RP/003378a.shtm Плуг] // [[Сельскохозяйственный энциклопедический словарь]] — М.: Советская энциклопедия, 1989. — 640 с.
* [http://www.cnshb.ru/AKDiL/0024/base/RP/003379.shtm Плуг-рыхлитель виноградный] // [[Сельскохозяйственный энциклопедический словарь]] — М.: Советская энциклопедия, 1989. — 640 с.
* [http://www.cnshb.ru/AKDiL/0024/base/RU/000023.shtm Укрывочный плуг] // [[Сельскохозяйственный энциклопедический словарь]] — М.: Советская энциклопедия, 1989. — 640 с.
* {{Книга
 |автор         = Шангина И.И.
 |заглавие      = Русский традиционный быт : энциклопедический словарь
 |часть         = Плуг. Плуг малороссийский. Плуг русский
 |место         = СПб.
 |издательство  = Азбука-классика
 |год           = 2003
 |страницы      = 201—205
 |страниц       = 688
 |ref           = Шангина
}}
* Каталог тракторов, сельскохозяйственных, землеройных и мелиоративных машин, транспортных средств, машин и оборудования для механизации животноводческих ферм, М., 1972.
* Сельскохозяйственная техника. Каталог. 3-е изд. — М., 1967.
* {{ВТ-ЭСБЕ|Плуг, происхождение|[[Анучин, Дмитрий Николаевич|Анучин Д. Н.]]}}
* {{ВТ-ЭСБЕ|Брабантский тип плугов}}

[[Категория:Эш ҡоралы]]
[[Категория:Ер эшкәртеү ҡоралдары]]