Һарун әр-Рәшит битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Государственный деятель
|имя          = Һарун әр-Рәшит
|оригинал имени     = هارون الرشيد
|порядок              = 
|изображение              = Harun Al-Rashid and the World of the Thousand and One Nights.jpg
|ширина = 200px
|описание изображения     = «[[Мең дә бер кисә]]» әкиәттәр йыйынтығында һүрәтләнеше
|должность          = [[Ғәббәсиҙәр хәлифәлеге]] хәлифәһе
|флаг                 = 
|периодначало         = [[14 сентябрь]] [[786]]
|периодконец          = [[24 март]] [[809]]
|предшественник       = [[Муса әл-Һаҙый|әл-Һаҙый]]
|преемник             = [[әл-Әмин]]
|дата рождения        = 17.3.763 
|место рождения       = {{МестоРождения|Рей||Рей (ҡала)}}
|дата смерти = 24.3.809
|место смерти = {{МестоСмерти|Тус}}, [[Хөрәсән]]
|в браке =
|род = [[Ғәббәсиҙәр]]
|дети = әл-Әмин <br />әл-Мәһмүн <br />әл-Мөхтәсим
|похоронен = «Хәмит ибн Гахтаби» һарайы, [[Мәшһәд]]
|вероисповедание = [[ислам]]
|отец = [[Мөхәмәт ибн Мансур әл-Мәхди]]
|мать = әл-Хайзуран
}}
[[File:Dirham of Harun al-Rashid, Madinat al-Salam, 170AH.jpg|thumb|250px|Әл-Сәләм Мәҙинәһендә ([[Бағдад]]та) һижрәнең 170 йылында (786 йылда) яһалған көмөш дирһәм. Уның икенсе яғында ошолай яҙылған: «Аллаһтың ҡоло, мосолмандарҙың әмире Һарун фарманы буйынса»]]

'''Әбү Йәғәфәр Һарун ибн Мөхәмәт''', күбеһенсә '''Һарун әр-Рәшит''' исеме аҫтында билдәле ({{lang-ar|هارون الرشيد}}; февраль [[766 йыл]], [[Рей (ҡала)|Рей]] (йәки [[17 март]] [[763 йыл]]) — [[24 март]] [[809 йыл]], [[Тус]]) — ғәрәп
хәлифәһе, [[786]] (14 сентябрҙән) — [[809 йыл]]дарҙа [[Ғәббәсиҙәр хәлифәлеге]]нең хакимы.

''Әр-Рәшит'' («Хаҡлы») ҡушаматы уға тәхет вариҫы итеп тәғәйенләнгәндә атаһы хәлифә [[Мөхәмәт ибн Мансур әл-Мәхди]] тарафынан бирелә<ref>{{публикация|книга|автор=А. П. Ершов, Д. Э. Кнутх|заглавие=Алгоритмы в современной математике и ее приложениях|ссылка=https://books.google.ru/books?id=DFcZAQAAIAAJ&q==Рашид+праведный&dq=Рашид+праведный&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwjf2-yLxpPNAhWMDSwKHQ9qDasQ6AEIJTAC|ответственный=Академия наук СССР, Сибирское отд-ние, Вычислительный центр|место=Новосибирск|год=1982|страницы=15}}</ref>.

Һарун әр-Рәшит хакимлыҡ итеүенең тәүге осоро иҡтисади һәм мәҙәни үҫеш менән билдәләнә. Ауыл хужалығы, кәсептәр, сауҙа һәм мәҙәниәт үҫешә башлай. Ул [[Бағдад]]та университет (мәҙрәсә) һәм китапханаға нигеҙ һала. Һарун әр-Рәшит хакимлығы дәүерендә Дейлемдә, [[Сүриә]]лә һәм хәлифәлектең башҡа өлкәләрендә ихтилалдар була.

== Биографияһы ==
Бармакидтар фарсы аҡһөйәктәре ғаиләһенән сыҡҡан вәзирҙәр ярҙамында хәлифә була һәм хакимлыҡ итә. 803 йылда Бармакиҙар властан ситләтелгәс, бер үҙе хакимлыҡ итә<ref>Большая советская энциклопедия, 3 изд.</ref>. Был процесс репрессиялар менән оҙатыла, бының барышында Бармакидтарҙың күп кенә вәкилдәре зинданға ябыла һәм язалап үлтерелә (улар араһында «[[Мең дә бер кисә]]» циклында хәлифәнең дуҫы һәм Бағдад буйлап төнгө сәйәхәттәрендә даими юлдашы булараҡ һүрәтләнгән билдәле вәзир ''Йәғәфәр ибн Яхъя''ла була<ref name="ESBE">Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона.</ref>.

Һарун әр-Рәшит хакимлыҡ итеүенең тәүге осоро иҡтисади һәм мәҙәни үҫеш менән билдәләнә. Ауыл хужалығы, кәсептәр, сауҙа һәм мәҙәниәт (бигерәктә әҙәбиәт) үҫешә башлай. Ул [[Бағдад]]та ҙур университет (мәҙрәсә) һәм китапханаға нигеҙ һала, фән, шиғриәт һәм музыка менән мағыуға булышлыҡ итә<ref name="ESBE" />. Һарун әр-Рәшит ярандары араһында исламға тиклемге шиғриәт ҡанундарынан баш тартҡан быуын вәкиле — шағир ''Ғәббәс ибн әл-Әхнәф'' булған.

Шул уҡ ваҡытта хәлифәлектең тарҡалыу билдәләре күренә башлай: Дейлемдә, Сүриәлә һәм башҡа өлкәләрҙә хөкүмәткә ҡаршы ихтилалдар тоҡана.

Хәлифә ул хакимлыҡ итә башлауынан күпкә алдараҡ башланған [[Византия]]ға ҡаршы һуғышты дауам итә.

Урта Азияла ''Рафи ибн Лейс'' етәкселегендәге ихтилалды баҫтырыу өсөн ойошторолған хәрби яу барышында 809 йылда вафат була. Риүәйәт буйынса уның иң һуңғы һүҙҙәре ошо була «О, Үлемһеҙ! Үлемлене ғәфү ит»<ref>[http://islam.com.ua/gazeta/1204/pravitel.shtml Статья «Богобоязненный правитель» в газете ''Арраид''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130618005620/http://islam.com.ua/gazeta/1204/pravitel.shtml |date=2013-06-18 }}</ref>.

== Мәҙәниәттә сағылышы ==
«[[Мең дә бер кисә]]» әкиәттәр йыйынтығында идеаллаштырып һүрәтләнә<ref name="эхо"/>.
Әкиәттәрҙә Һарун ғәҙел батша булып күҙ алдына баҫа. Подданныйҙарының мохтажлыҡтарын белер өсөн, ул, кейемен алмаштырып, төндәрен Бағдад урамдарына сыға, уны бер вәзире һәм тәнһаҡсыһы ғына оҙатып йөрөй.

Шулай уҡ суахили ҡәбиләһенең
фольклорында Абу Нувас тураһындағы әкиәттәрҙә осрай<ref>[http://skazkiafriki.in.ua/index.php/tsentralnaya-i-yuzhnaya-afrika/suakhili/69-skazki-ob-abu-nuvase.html Абу Нувас] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160305022913/http://skazkiafriki.in.ua/index.php/tsentralnaya-i-yuzhnaya-afrika/suakhili/69-skazki-ob-abu-nuvase.html |date=2016-03-05 }}</ref>.

Николай Глазковтың шиғырында ошолай тасуирлана:
{{цитата|Был Гарун-аль-Рашид когда-то|Полновластным халифом Багдада.|

И придворные, лицемеря,|
Говорили ему, что в Багдаде|
Преисполнено всё благодати,|
Но Гарун-аль-Рашид им не верил.|

Он, себя за купца выдавая,|
Посещал караван-сараи|
И, вино распивая, от пьяных|
Узнавал обо всех изъянах.|

Был Гарун-аль-Рашид халифом,|
Но не верил ни льстивым фразам,|
Ни причёсанным сводкам-мифам,|
А старался быть ближе к массам!<ref name="эхо">[http://www.echo.msk.ru/programs/vsetak/56940/ Наталья Басовская: Халиф 1001 ночи: народная мечта] // Радио «Эхо Москвы» — Всё так, 09.12.2007 13:07</ref>}}

«Франктар короллегенең анналдары»нда Һарун әр-Рәшиттең император [[Бөйөк Карл]]ға фил бүләк итеүе тураһында хәбәр ителә.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2}}

== Әҙәбиәт ==
* {{книга
 |автор         = Кло А.
 |часть         = 
 |ссылка часть  = 
 |заглавие      = Харун ар-Рашид и времена «Тысячи и одной ночи»
 |оригинал      = 
 |ссылка        = 
 |викитека      = 
 |ответственный = Перевод А. Санина
 |издание       = 
 |место         = СПб.
 |издательство  = Евразия
 |год           = 2012
 |том           = 
 |страницы      = 
 |страниц       = 384
 |серия         = Clio
 |isbn          = 978-5-91852-017-8
 |тираж         = 1000
}}
* {{книга
 |автор         = Пирен А.
 |часть         = 
 |ссылка часть  = 
 |заглавие      = Империя Карла Великого и Арабский халифат. Конец античного мира
 |оригинал      = 
 |ссылка        = 
 |викитека      = 
 |ответственный = Перевод С. Меркулов
 |издание       = 
 |место         = М.
 |издательство  = Центрполиграф
 |год           = 2011
 |том           = 
 |страницы      = 
 |страниц       = 342
 |серия         = 
 |isbn          = 978-5-9524-4969-5
 |тираж         = 3000
}}

{{навигация}}
{{Внешние ссылки|Ислам}}
<!-- {{Аббасиды|Багдад}} -->

[[Категория:Мең дә бер кисә]]