Һоло битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Taxobox
| name         = Һоло
| image file   = Avena sativa 002.JPG
| image title  =   
| image descr  =   
| regnum       = Үҫемлектәр 
| divisio      = [[Ябыҡ орлоҡлолар]]
| classis      = [[Бер өлөшлөләр]]
| ordo         = [[Ҡыяҡлылар]]
| familia      = [[Башаҡлылар]]
| genus        = Һоло
| species      = '''Һоло'''
| commons      = Category:Avena sativa
| latin        = {{btname|Avena sativa|[[L.]], 1753}}
| wikispecies = Avena sativa
| itis = 41459
| ncbi = 4498
}}
Һоло ({{lang-ru|Овёс посевно́й, Овёс кормово́й, Овёс обыкнове́нный}}, {{lang-la|Avéna sátiva}}) — бер йыллыҡ үлән үҫемлек, бейеклеге 50-170 см-ға етә. Июнь-июль айҙарында сәскә ата, июль-сентябрҙә һоло бөртөктәре өлгөрә. Аҙыҡ һәм малға ашатыу өсөн сәсеп үҫтерелә торған [[ауыл хужалығы]] культураһы.

== Тасуирламаһы ==
[[Файл:Illustration Avena sativa0.jpg|thumb|left|{{bt-ruslat|Овёс посевной|Avena sativa}}. {{Бот.илл.|3}}]]
Бер йыллыҡ үлән үҫемлеге.

[[Сәскәлек]] өлөшө — [[һепертке]]гә оҡшаш, эре, бер аҙ һалынып торған [[башаҡ]]тары ян-яғынан бер аҙ төрөлгән ике өс [[сәскә]]нән тора; башаҡтағы тәңкәләре эре, арҡа яғынан бер аҙ йоморолана, ситтәре ярылы. Түбәнге сәскә тәңкәһе осҡа табан бер аҙ киҫелгән була, ике тешле, ҡылсыҡлы. [[Емшәне]]нең осо төклө; башаҡ нигеҙенән йәки уртаһынан ҡауырһынлы [[емешлек ауыҙы]] сығып тора.

[[Емеш]]е — [[иген]], сәскә тәңкәһе менән тығыҙ итеп төрөлгән һәм оҙонса улаҡ эсенә ҡуйылған.

== Тарихы ==
Һолоноң тыуған ере — [[Монголия]] һәм [[Ҡытай|Ҡытайҙың]] төньяҡ-көнсығыш провинциялары. Уны бойҙай менән арпаға ҡарағанда һуңыраҡ, беҙҙең эраның II мең йыллығында ғына эшкәртә башлайҙар. Ул [[борай]] сәсеүлектәрен сүп үләне кеүек баҫып ала, әммә игенселәр уны бөтөрөргә ашыҡмай, сөнки был культураның аҙыҡ булараҡ бик файҙалы булыуын аңлап алалар. Уны төньяҡ төбәктәрҙә лә үҫтерә башлайҙар. Шулай итеп, һоло әкренләп йылылыҡ яратҡан борайҙы сәсеүлектәр әйләнешенән ҡыҫырыҡлап сығарыуға өлгәшә.

Һолоноң килеп сығышы тураһында фараздың авторы — [[Вавилов, Николай Иванович|Николай Иванович Вавилов]]. 1916 йылда [[Иран]] буйлап сәйәхәтендә ул [[Хамадан]] (Triticum dicoccum) янында [[борай]] баҫыуҙарын күреп ҡала. Баҫыуҙар ғәҙәти һоло (Avena sativa) үҫентеләре менән сүпләнгән була. Быға тиклем Иранда ла, уның күршеләрендә лә һолоно тик борай сәсеүлектәрендә генә осратырға мөмкин була<ref name="Хлеб"/>. [[Файл:Diablefaucheur.jpg|мини|150пкс|слева|[[Ксилография]] ''Дьявол-жнец'' (1678 г.)]]

Һоло [[Бронза быуаты]] ауылдарында — хәҙерге Швейцария, Франция и Дания территорияһында ла табыла. Был культура тураһында беҙҙең эраға тиклем IV быуатта йәшәгән грек табибы [[Диейхс]]тың яҙмаларында атап үтелә. [[Өлкән Плиний]], [[боронғо германдар]] һолоны үҫтереп, унан бутҡа бешергән, тип яҙа. Римлылар һәм гректар, был культураны тик малдарға яраҡлы, тип иҫәпләп, уларҙан көлгәндәр<ref name="ЭО">[http://aguros.ru/article_info.php/articles_id/8 Энциклопедия — Овес] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120804211834/http://aguros.ru/article_info.php/articles_id/8 |date=2012-08-04 }}.</ref>. [[Гален]] мәғлүмәттәре буйынса, [[Һиндостан]]да ла һоло сәсәләр. [[Диоскорид]], һоло хаҡында яҙыуҙан тыш, уны үҙенең медицина практикаһында ла ҡуллана<ref name="Хлеб">[http://shkolazhizni.ru/archive/0/n-45792/ Хлеб — всему голова? Ломоть четвёртый. Овес: история и …]</ref>.

779 йылда һолоноң инглиз-саксон Англияһында ла күп итеп үҫтерелеүе тураһында документаль раҫлауҙар бар. Быуаттар дауамында һыу һәм тоҙ ҡушып, һоло ононан бешерелгән йәймәләр Бөйөк Британияла, айырыуса Шотландияла йәшәүселәр өсөн төп ризыҡ була. Һоло — һалҡын һәм дымлы климатта яҡшы уңыш биргән берҙән-бер иген культураһы. Һоло йәймәләре шулай уҡ Уэльста һәм Ирландияла ла бик популяр була. {{comment|Цереологияның|Цереология — баҫыуҙарҙа барлыҡҡа килеүсе ҡулсалар тураһындағы псевдофән}} боронғо документтарының береһе һаналған 1678 йылда яҙылған ''Шайтан-ураҡсы'' [[хартфордшир]] [[ксилография]]һында шайтандың һоло баҫыуында ҡулсалар яһауы һүрәтләнә<ref>[http://www.swirlednews.com/article.asp?artID=844 THE 'MOWING DEVIL' INVESTIGATED] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130121202024/http://www.swirlednews.com/article.asp?artID=844 |date=2013-01-21 }}{{ref-en}}</ref>.

[[Нюрнберг]]та 1290 йылда [[һыра]]ны тик арпанан ғына ҡойорға, тигән закон сығарыла. Һыраны һоло, бойҙай һәм арыштан ҡойоу ҡәтғи тыйыла. Шуға ҡарамаҫтан XVI быуатта Гамбург һәм Нюрнберг оҫталары һолонан һыра ҡойорға өйрәнә<ref>[http://www.masterbeer.ru/?page=static&name=german_beer&ind=32&SID=epbvgssmp589hp5h8vu4upq0a2 Пиво Германии] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140104093531/http://www.masterbeer.ru/?page=static&name=german_beer&ind=32&SID=epbvgssmp589hp5h8vu4upq0a2 |date=2014-01-04 }}</ref>.

Рәсәйҙә элек-электән һоло мөһим иген культураларының береһе була<ref name="ВРЕ3">{{Из БСЭ|заглавие=Овёс}}</ref><ref>[http://www.st-agro.ru/zerno_9.html Овес — одна из самых распространенных зерновых культур в Казахстане] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120904025805/http://www.st-agro.ru/zerno_9.html |date=2012-09-04 }}.</ref>. Рәсәй халҡы һоло ононан ([[Толокно]]) әҙерләнгән ашамлыҡтарҙы меңәр йылдар һуҙымында бешергән һәм ҡулланған. Хатта һолонан кисель дә ҡайнатҡандар, был хаҡта «[[Повесть временных лет]]» тарихи яҙмаһында иҫкә алына<ref name="ЭО"/>.

[[Төньяҡ Америка|Төньяҡ Америкаға]] һолоно шотландтар килтерә һәм [[Массачусетс]] штатының яр буйынан әллә ни алыҫ урынлашмаған [[Элизабет утрауҙары]]на сәсә, артабан был иген культураһы бөтә илгә тарала. Тәүҙә аттарға ашатыу өсөн сәселә, ләкин Шотландиянан килгән эмигранттар уны бутҡалар, [[пудинг]]тар һәм бәлештәр бешереүҙә лә ҡуллана<ref name="ЭО"/>.
<!--причём тут именно овёс, о неурожае есть статья [[год без лета]]: Извержение вулкана [[Тамбора]] в Индонезии привело к изменению мирового климата, результатом стала вулканическая зима и «[[год без лета]]». Как следствие — повсеместные неурожаи и голод. Это вызвало очень бурный рост цен на овес, например, в США цена поднялась с 12 до 92 центов за один [[бушель]]. Это повлекло за собой голод и вымирание лошадей, что, в свою очередь, вылилось в транспортные проблемы, которые пытался решить барон [[Дрез, Карл|Карл Дрез]], создавая предшественник велосипеда — «машину для хождения»<ref name="ЭО"/>.-->

== Классификацияһы ==
Һолоноң 26 төрө бар. Ул, нигеҙҙә, Европа, Азия ҡитғаларында үҫә, Төньяҡ һәм Көньяҡ Америкала бик һирәк осрай. Ҡырағай һолоноң да бер нисә төрө бар<ref name=":0">{{Книга|автор=Лоскутов И. Г.|заглавие=Овёс (Avena L.). Распространение, систематика, эволюция и селекционная ценность.|ответственный=|год=2007|издание=ГНЦ РФ ВИР|место=СПб|издательство=|страницы=|страниц=336|isbn=}}</ref>.

Һолоноң культуралы төрҙәре ауыл хужалығы култураһы булараҡ баҫыуҙарҙа үҫтерелә. Был файҙалы үҫемлектең сорттары селекция ярҙамында яҡшыртыла.

Хужалыҡта ҡулланыу өсөн бигерәк тә {{bt-ruslat|сәсә торған һоло|Avena sativa}}, йәки мал һолоһо — ғәҙәти һоло киң таралған. Һолоноң башҡа төрҙәре ҡый үләнедәре төрөнә ҡарай, улар араһында {{bt-ruslat|ҡара һоло|Avena fatua}} — бик тиҙ үрсеүсән ҡый үләне.

== Агротехника ==
[[Файл:Havreskjering Fossheim Lindahl.jpeg|мини|250пкс|<center>Норвегияла һоло урыу, 1890 йыл</center>]]
[[Файл:Harvest Time - geograph.org.uk - 747095.jpg|thumb|250px|right|<center>Һолоно комбайн менән урыу</center>]]

=== Сәсеү әйләнешендәге урыны ===
[[Кукуруз]], [[картуф]], [[Иген культуралары|иген-ҡуҙаҡлылар]], [[баҡса культуралары]], [[етен]]дән һуң һолоно сәсеү мул уңышты гарантиялай. Әммә һолонан һуң шәкәр сөгөлдөрөн сәсеү тәҡдим ителмәй, сөнки [[нематода]] сире таралған булыуы ихтимал. Һолоно тағы [[Бойҙай|бойҙайҙан]] һуң сәсергә мөмкин<ref name="агроЮА2">[http://agroua.net/plant/catalog/cg-1/c-4/info/cag-211/ Биологические особенности и технология выращивания овса] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111017205915/http://agroua.net/plant/catalog/cg-1/c-4/info/cag-211/ |date=2011-10-17 }}{{ref-uk}}</ref>.

=== Тупраҡты эшкәртеү ===
Тейешенсә үҫеү өсөн һолоға дым күп талап ителә. Иген культураларынан һуң һоло сәсергә йыйынғанда дым запасын һаҡлап ҡалыу өсөн ерҙе һөрөргә һәм йомшартырға кәрәк. Ҡоролоҡло йылдарҙа һоло сәсеүлектәренең уңышы түбәнәйә.

Яҙын һөрөү ерҙәге дымды кәметә, йыш ҡына уңыш гектарынан 5 центнерға тиклем кәмерәк сыға. Түбәнерәк урынлашҡан һәм һаҙмат урындарҙа ғына яҙын һөрөүҙе ҡулланырға мөмкин. Тик ерҙе мотлаҡ тырматырға һәм ерҙең кибеүен булдырмау өсөн, тешле катуктар менән тапатырға кәрәк.

=== Ашламалар ===
Башҡа иген культураларынан айырмалы, һоло [[Уңдырышлылыҡ|тупраҡ уңдырышлығына]] әллә ни талапсан түгел, ул туҡлыҡлы матдәләрҙе әүҙем үҙләштерергә һәләтле. Ауыр ирегән берләшмләрҙән [[калий]]ҙы ла яҡшы үҙләштерә, дымлы райондарҙа [[фосфорит оно]] ашлама булараҡ ҡулланыла.
[[Урман-дала]] зонаһында тупраҡҡа тиҙәк индереп өс-дүрт йыл үткәс кенә һоло сәсәләр. Тәжрибәләр күрһәтеүенсә, һолоно бойҙай йәки арыштан һуң ултыртҡан осраҡта гектарына 30 кг иҫәбенән азот һәм фосфор ашламаларын ергә индереү уңышты 4 — 8 центнерға арттыра. Ҡомло тупраҡҡа һолоно картуфтан һуң сәсеү уңышлы.

Киптерелгән торфлы тупраҡҡа гектарына 80—100 килограмм калий ашламаһын индереү мотлаҡ, ә һаҙлыҡлы баҫыуҙарҙа гектарына 30—50 килограмм иҫәбенән фосфор ашламаһы (P<sub>2</sub>О<sub>5</sub>) талап ителә. Бынан тыш [[Баҡыр ашламалар|пирит ҡалдыҡтары]] (гектарына 5 центнеров) йәки [[Баҡыр сульфаты(II)|баҡыр купоросы]] ла (гектарына 15—20 килограмм) яҡшы һөҙөмтәләр бирә.
[[Файл:Avena sativa 003.JPG|мини|250пкс|<center>Өлгөргән һоло</center>]]

=== Сәсеү ===
Сәсеүҙә төбәк өсөн районлаштырылған сорттар файҙаланыла. Эре орлоҡтар сәскән осраҡта уңыш гектарынан 5—6 центнерғаса күтәрелә. Сәсеү алдынан {{Comment|торон|Торон — башаҡлылар сире. Үҫемлектең орлоғон бөтөрә}} [[формалин]] иҙмәһе менән эшкәртергә кәрәк. Һолоно бик иртә сәсергә тырышалар. Сәсеүҙе һуңлатырға ярамай, юғиһә уңыш бермә-бер кәмейәсәк.

Һолоно тар рәттәр менән арҡыры-буй ысул ҡулланып, йышыраҡ итеп сәсәләр.

Тупрағы дымлы булған төньяҡ райондарҙа һоло орлоғон 2,5—3 см, ә ҡара тупраҡлы ерҙәрҙә — 4—5 см, ҡоролоҡло көньяҡ райондарҙа 5—6 см тәрәнлеккә сәсәләр.

=== Сәсеүлектәрҙе тәрбиәләү ===
Һауа шарттары ҡоро булһа, сәскәндән һуң сәсеүлектәрҙе тешле катуктар менән катуклап сығалар, әгәр ер дымлы булһа, тырматалар. Әммә тырматҡанда сәселгән орлоҡтарҙың да зыян күреүе ихтимал. Ҡый үләндәрен бөтөрөү өсөн [[гербицид]]тар файҙаланыла.

== Һоло урыу ==
Һолоно башҡа иген культураларын һуғыуҙа файҙаланылған [[комбайн]]дар менән туран-тура йәки айырым ысул ҡулланып һуғалар. Һолоноң өҫкө орлоғо өлгөрөп етеү менән уны йыйып алырға кәрәк, юғиһә орлоҡтарҙың ергә ҡойолоп бөтөүе ихтимал. Әммә хәҙер орлоҡтарҙың ҡойолоуын булдырмаған сорттар уйлап табылған<ref name="агроЮА2"/>.

Борондан Рәсәйҙә һоло урағына иҫке стиль буйынса 26 августа төшкәндәр, халыҡ был көндө [[Наталья Овсяница]] тип йөрөткән.

== Һоло үҫтергән илдәр ==
{| class="wikitable" border="1"
|-
!|| |2013 йыл<br>(миллион тонна)<ref>[http://www.worldatlas.com/articles/the-top-oat-producing-nations-in-the-world.html The Top Oat Producing Nations In The World{{ref-en}}]</ref> ||2016 йыл<br>(миллион тонна)<ref name="fao">[http://www.fao.org/faostat/en/#home Продовольственная и сельскохозяйственная организация ООН]</ref> ||2018 йыл<br>(миллион тонна)<ref name="fao" />
|-
| {{RUS}} || align="right" | 4,03 || align="right" | 4,76 || align="right" | 4,72
|-
| {{CAN}} || align="right" | 2,68 || align="right" | 3,02 || align="right" | 3,44
|-
| {{ESP}} || align="right" | 0,80 || align="right" | 0,88 || align="right" | 1,49
|-
| {{AUS}} || align="right" | 1,05 || align="right" | 1,30 || align="right" | 1,23
|-
| {{POL}} || align="right" | 1,44 || align="right" | 1,36 || align="right" | 1,17
|-
| {{CHN}} || align="right" | 0,60 || align="right" | 0,89 || align="right" | 1,00
|-
| {{BRA}} || align="right" | 0,52 || align="right" | 0,88 || align="right" | 0,90
|-
| {{FIN}} || align="right" | 1,16 || align="right" | 1,04 || align="right" | 0,82
|-
| {{GBR}} || align="right" | 0,78 || align="right" | 0,82 || align="right" | 0,85
|-
| {{USA}} || align="right" | 0,93 || align="right" | 0,94 || align="right" | 0,81
|-
| {{GER}} || align="right" | 0,67 || align="right" | 0,54 || align="right" | 0,58
|-
| {{ARG}} || align="right" | 0,44 || align="right" | 0,78 || align="right" | 0,49
|-
| '''В целом в мире''' || align="right" | 20,7 || align="right" | 23,0 || align="right" | 23,1
|}

Һоло уртаса климатлы зонала игелә. Бойҙай, арыш йәки арпанан айырмалы рәүештә, ул йылылыҡты бик талап итмәй, дымлылыҡты ярата, шуға ла йәйҙәре дымлы һәм һалҡыныраҡ булған территорияларҙа уны күпләп үҫтерәләр, мәҫәлән, Европаның төньяҡ-көнбайышында. Рәсәйҙә (донъя буйынса үҫтерелгән һоло сәсеүлектәренең 20 проценты) һәм Канадала, шулай уҡ Польша, Финляндия һәм Белоруссияла һоло — төп иген культураларының береһе.

[[Бойондороҡһоҙ Дәүләттәр Берлеге]] территорияһында һоло сәсеү Рәсәйҙең ҡара тупраҡлы булмаған зонаһында, Белоруссия, Ҡаҙағстан, районах Көнбайыш һәм Көнсығыш Себерҙә киң таралған.

Заманса технологияларҙы ҡулланып эшләгән осраҡта һолоноң гектарынан 50—55 центнер уңыш алына, ә ауыл хужалығы культураларын һынау үткәрелгән учаскаларҙа гектар көсө 65—80 центерға етә<ref name="РУ">Растениеводство: учебник / А. И. Зинченко, В. Н. Салатенко, М. А. Белоножко. — К.: Аграрное образование, 2001. — 591 с.{{ref-uk}}</ref>.

== Хужалыҡтағы әһәмиәте, ҡулланылышы ==
Һоло [[Аҙыҡ сәнәғәте|аҙыҡ сәнәғәтендә]] киң файҙаланыла. Үҫемлек, башҡа иген култураларынан айырмалы рәүештә, йылылыҡҡа һәм тупраҡтың уңдырышлылығына ҡарата әллә ни талапсан түгел, ҡырауҙарға бирешмәй, һолоға тиҙ арала тамырланыу хас, шуға ла башҡа үҫемлектәр менән сағыштырғанда ул ҡоролоҡто еңел кисерә<ref>{{Статья|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/n/minimalizatsiya-obrabotki-pochvy-pod-oves|автор=Корнилов И.м, Беспалов А.в|заглавие=Минимализация обработки почвы под овес|год=2015|издание=Международный научно-исследовательский журнал|выпуск=4—1 (35)|issn=2303-9868}}</ref>. Аҙыҡ культураһы булараҡ, һолоноң әһәмиәтен уның орлоғоноң биохимик составы билдәләй<ref name=":0" />. Төрөнә ҡарап уның биохимик составы ла үҙгәрә. Аҡһым сифаты орлоҡтарҙағы аувпаИп төркөмөнә ҡараған [[Глобулиндар|глобулиндарҙың]] һанына бәйле (70-80 % тулы аҡһым)<ref>{{Статья|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/n/istochniki-ovsa-golozernogo-dlya-selektsii-na-kachestvo-zerna|автор=Баталова Галина Аркадьевна, Кротова Надежда Викторовна, Вологжанина Елена Николаевна, Жуйкова Ольга Анатольевна, Журавлева Галина Павловна|заглавие=Источники овса голозерного для селекции на качество зерна|год=2018|издание=Аграрная наука Евро-Северо-Востока|выпуск=5 (66)|issn=2072-9081}}</ref>.

2018 йылда Рәсәйҙә һоло сәсеүлектәре 2,848 млн га ерҙе биләй һәм 4,7 млн тонна уңыш йыйып алына<ref>[https://agrovesti.net/lib/industries/cereals/posevnye-ploshchadi-valovye-sbory-i-urozhajnost-ovsa-v-rossii-itogi-2018-goda.html Посевные площади, валовые сборы и урожайность овса в России. Итоги 2018 года — Agrovesti.net | АПК]</ref>

== Таралыуы ==
Һолоноң тыуған яғы — [[Монголия]] һәм [[Ҡытай]]ҙың көньяҡ-көнсығыш провинцияһы. Ауыл хужалығы культураһы булараҡ бөтә донъяға таралған.
{{Биофото|Illustration Avena sativa0.jpg |left|ш=200|{{Бот.илл.|3}}|color=lightgreen}}

Урта диңгеҙ ярҙары буйынса һолоноң (Avena) 33 төрө таралған. 2−4 эре сәскәле эре башаҡсыҡтар йәйенке һеперткегә йыйылған.
Игеүле һоло (A. sativa) — киң майҙандарға сәселә торған культура. Сәсеү майҙаны буйынса бөртөклөләр араһында [[бойҙай]], [[арыш]], [[кукуруз]], [[арпа]]нан ҡалып, бишенсе урында килә.

Һоло орлоғонан [[талҡан]], [[һоло ярмаһы]], [[геркулес]] әҙерләйҙәр. Һоло мал аҙығы итеп тә ҡулланыла.

== Галерея ==
<gallery>
Image:Avena-sativa.jpg
Image:Kaura.jpg
Image:Haverkorrels Avena sativa.jpg
</gallery>

== Әҙәбиәт ==
* Ғүмәров В. З. Тыуған яҡтың шифалы үҫәмлектәре. —Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1996. − 160 б. — ISBN 5-295-01499-1
* Рожевиц Р. Ю. Род 132. Овёс — Avena // Флора СССР. В 30-ти томах / Главный редактор акад. В. Л. Комаров; Редакторы тома Р. Ю. Рожевиц и Б. К. Шишкин — М.—Л.:Издательство Академии Наук СССР, 1934. — Т. II. — С. 267—268. — 778 + XXXIII с. — 5175 экз.{{ref-ru}}
* Мәүлүдова Л. Г. MIl Ботаника: Югары төзелешле үсемлекләр систематикасы: Югары уку йортлары өчен д-лек.— Казан: Мәгариф, 2002. — 447 б.: рәс. б-н. — ISBN 5-7761-0954-5

== Һылтанмалар ==
* [http://vodoley.ufanet.ru/health1.htm Овёс в народной медицине] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111127155521/http://vodoley.ufanet.ru/health1.htm |date=2011-11-27 }}

[[Категория:Азия флораһы]]
[[Категория:Икмәк бөртөклө культуралары]]
[[Категория:Дарыу үҫемлектәре]]