Әзербайжан әҙәбиәте битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

'''Әзербайжан әҙәбиәте''' ({{lang-az|Azərbaycan ədəbiyyatı}}) — Әзербайжандың дәүләт теле булған һәм Көньяҡ Әзербайжанда,  Ирандың төньяҡ-көнбайышында, шулай уҡ Грузияла, Төркиәлә һәм Рәсәйҙә киң таралған әзербайжан телендә баҫылып сыҡҡан яҙма әҫәрҙәр йыйылмаһы.

== Урта быуаттар һәм Яңы ваҡыт ==

=== Әзербайжан телендәге әҙәбиәттең барлыҡҡа килеүе ===

Әзербайжан теле төрки телдәрҙең уғыҙ телдәре төркөмсәһенә ҡарай. Уғыҙ теле регионда, Урта Азиянан төрки телле ҡәбиләләр килгәндән бирле<ref name="Ираника"/>, XI—XII быуаттарҙан башлап, йәшәп килгән. Иранға килеп урынлашҡандан һуң ике йөҙ йыл дауамында [[уғыҙҙар]]ҙың ауыҙ-тел әҙәбиәте генә булған<ref name="Ираника"/>.

Һуңғараҡ әзербайжан халҡы составына ингән уғыҙ ҡәбиләләренең эпик һәйкәле булып Урта Азияла барлыҡҡа килгән "Минең олатайым Ҡорҡоттоң китабы (Деде Коркуд)" героик эпосы тора, ләкин ул ахырынаса уғыҙҙар компактлы йәшәгән Әзербайжанда формалашҡан<ref name="Огуз">
{{БСЭ3|статья=«Китаби деде Коркуд»}}{{oq|ru|«Китаби деде Коркуд», «Китаби дедем Коркуд ала лисани таифеи огузан» («Книга моего деда Коркуда на языке племени огузов»), письменный эпический памятник огузских племён, позднее вошедших в состав туркменского, азербайджанского и турецкого народов. Известен в 2 записях: Дрезденская рукопись, состоящая из 12 сказаний (героических дастанов), и Ватиканская рукопись из 6 сказаний. Полный перевод памятника на русский язык, осуществленный в 1922 В. В. Бартольдом, был опубликован в 1962 под редакцией В. М. Жирмунского и А. Н. Кононова. Эпос неоднократно издавался также в Турции, где ему посвящена обширная литература. В 1952 исследователь Этторе Росси опубликован комментированный перевод на итальянский язык и факсимиле второй рукописи «К. д. К.», обнаруженной им в Ватиканской библиотеке; её текст почти не отличается от текста Дрезденской рукописи. Эпос открывается Введением, в котором даются сведения о легендарном мудреце и сказителе Коркуде. В эпосе нет единого сюжета. Каждое из 12 сказаний сюжетно самостоятельно, но 10 сказаний более тесно связаны между собой и составляют некий цикл описания героических подвигов огузских богатырей. Во многих сказаниях повторяются одни и те же имена: хан огузов Баюндур, его зять, богатырь Казан, его сын Аруз и др. Основное содержание эпоса — война огузских богатырей с «неверными» за утверждение своей власти на завоёванных кавказских землях. Следы эпоса обнаруживаются, впрочем, на древней родине огузов — в Центральной и Средней Азии (легенды и предания о Коркуде сохранились, например, среди киргизов, казахов и др.). Очевидно, интеграция огузского героического эпоса происходила ещё на Востоке. Окончательно эпос сложился, по-видимому, в Азербайджане, где огузы жили более компактно.}}</ref>. IX быуаттан бирле ижад ителгән эпостың бөтөн кеше ҡабул иткән тексы XV быуатта ғына төҙөлгән<ref name="Ираника">{{cite web
 | author      = H. Javadi,  K. Burill
 | date        = 
 | url         = http://www.iranica.com/articles/azerbaijan-x
 | title       = Azeri Literature in Iran
 | work        = AZERBAIJAN x. Azeri Literature
 | publisher   = Encyclopaedia Iranica
 | accessdate  = 2010-09-26
 | lang        = en
 | archiveurl  = http://www.webcitation.org/61G39Wicu
 | archivedate = 2011-08-27
}}{{oq|en|The language spoken today in Azerbaijan is one of the branches of Oghuz Turkic. It was introduced into Iran by Turks entering the area in the 11th and 12th centuries and underwent a gradual development before assuming its present form. For two centuries after their appearance in Iran, the Oghuz Turks seem to have had only an oral literature. The origins of the stories attributed to Dädä Qorqut, which are about the heroic age of the Oghuz Turks, probably lie back in this period. The accepted text, however, was compiled only in the 15th century. }}</ref><ref>[http://www.vostlit.info/Texts/rus9/Korkut/pred1.phtml?id=743 Книга Деда Коркута. В. Жирмунский, А. Кононов] {{oq|ru|Книга эта является записью и литературной обработкой эпических сказаний, слагавшихся и передававшихся у этих народов в творческой устно-поэтической традиции на протяжении многих веков, с IX по XV в.}}</ref>.

Әзербайжан әҙәби теле уғыҙ һәм ҡыпсаҡ ҡәбилә телдәре нигеҙендә үҫешкән, әммә уға ғәрәп һәм фарсы телдәре ҙур йоғонто яһаған. Әзербайжан әҙәби телен ғәрәп-фарсы лексикаһы менән туйындырыу күп дәрәжәлә уны халыҡтың йәнле һөйләшенән алыҫлаштырған. XIII быуаттағы монгол яулап алыуҙары менән бәйле, Әзербайжандың алдағы дәүерҙәрҙә үк башланған төркиләшеүе көсәйгән; XV быуат аҙағына ул төрки тел төркөмөнә ҡараған үҙенең теле булған әзербайжан халҡын барлыҡҡа килтергән<ref name="История Востока">История Востока. В 6 т. Т. 2. Восток в средние века. [http://www.kulichki.com/~gumilev/HE2/he2510.htm Глава V]. — {{М}}: «Восточная литература», 2002. — ISBN 5-02-017711-3<blockquote>В XIV—XV вв. с началом формирования азербайджанского тюрко-язычного этноса возникает и его культура. Первоначально она не имела своих стабильных центров (вспомним, что один из её ранних представителей, Несими, погиб в Сирии), и её довольно трудно для данного времени отделить от османской (турецкой) культуры. Даже этническая граница между турками и азербайджанцами установилась только в XVI в., да и тогда она ещё окончательно не определилась. Тем не менее в XV в. формируются два центра азербайджанской культуры — Южный Азербайджан и равнинная часть Карабаха. Окончательно они сложились уже позже, в XVI—XVIII вв.</blockquote></ref>. Әзербайжан классик яҙма әҙәбиәте монгол баҫып алыуҙарынан һуң һәм XVI быуатта, [[Сәфәүиҙәр]] династияһы Иранда өҫтөнлөгөн урынлаштырғандан һуң, баш алған<ref name="Огуз"/><ref>{{cite web
 | author      = H. Javadi,  K. Burill
 | date        = 
 | url         = http://www.iranica.com/articles/azerbaijan-x
 | title       = Azeri Literature in Iran
 | work        = AZERBAIJAN x. Azeri Literature
 | publisher   = Encyclopaedia Iranica
 | accessdate  = 2010-09-26
 | lang        = en
 | archiveurl  = http://www.webcitation.org/61G39Wicu
 | archivedate = 2011-08-27
}}<blockquote>A written, classical Azeri literature began after the Mongol invasion, and developed strongly in the 10th/16th century after the Safavid dynasty established its dominance in Iran. </blockquote></ref>. Әзербайжан әҙәбиәте фарсы әҙәбиәтенең көслө тәьҫире аҫтында үҫешкән, һәм әзербайжан-төрөк телендә яҙған яҙыусылар, ҡағиҙә булараҡ, ике телгә эйә булған<ref name="Ираника"/>.

Әзербайжан әҙәбиәте тарихы XIII быуаттан башланған<ref>{{статья
 | автор       = H. Javadi,  K. Burill
 | год         = 1988
 | ссылка      = http://www.iranica.com/articles/azerbaijan-x
 | заглавие    = AZERBAIJAN x. Azeri Turkish Literature
 | издание     = [[Encyclopaedia Iranica]]
 | lang        = en
}}<blockquote>'''The history of the Azeri Turkish literature''' can be divided into four main periods: 1) '''From the 13th century''' to 1828 when, as a result of the defeat suffered by Iran in the Perso-Russian wars, a number of regions north of the province of Azerbaijan, where Azeri Turkish was spoken, were occupied by Tsarist Russia (now Republic of Azerbaijan)…</blockquote></ref>. Әзербайжан яҙма әҙәбиәте XIV—XV быуаттарҙа барлыҡҡа килгән<ref>{{Из|Британника|http://www.britannica.com/EBchecked/topic/46781/Azerb..|заглавие=Azerbaijan}}{{oq|en|The Azerbaijani language is a member of the West Oghuz group of the southwestern (Oghuz) branch of the Turkic languages. The literary tradition dates to the 14th century.}}</ref><ref name="iranica"/><ref>[http://www.kulichki.com/~gumilev/HE2/he2510.htm История Востока. В 6 т. Т. 2. Восток в средние века.] М., «Восточная литература», 2002.:<blockquote>Говоря о возникновении азербайджанской культуры именно в XIV—XV вв., следует иметь в виду прежде всего литературу и другие части культуры, органически связанные с языком.</blockquote></ref>. «Ираника» энциклопедияһы Иззеддин Һәсәноғлыны (XIII—XIV бб.)<ref name="Ираника"/> һәм Нәсимиҙе (XIV—XV бб.)тәүге әзербайжан шағирҙары тип атаған<ref name="iranica"/>.

=== XIV—XVIII быуаттар әҙәбиәте ===

Төрөк-әзербайжан телендәге әҙәбиәт (''әзербайжан теле'' тигән атама ул ваҡытта ҡулланылмаған булған), күбеһенсә дөйөм төрки һыҙатлы булған<ref name="iranica"/><ref>[[Сумбатзаде, Али Сойбат Сумбатович|A. С. Сумбатзаде]]. Азербайджанцы — этногенез и формирование народа, Баку, 1990, гл. XII, 1:<blockquote>Не следует, однако, забывать, что тюрко-азербайджанский язык того периода '''в значительной мере носил общетюркский характер''' огузской группы этого языка и был понятен в своей основе как азербайджанцам, так и туркменам и туркам. С конца же XV в., когда в Азербайджане прекратился приток тюркоязычных племен, кипчакской группы с севера, огузской группы с востока, а также началось размежевание с анатолийскими турками после образования Османского государства, азербайджанский язык все более стабилизировался, шлифовался […] выделяясь в самостоятельный язый тюрко-огузской группы […] Одним из показателей этого '''процесса (XVI—XVIII вв.)''' является переход «от многовариантности к одновариантности» в произношении слов, частей речи и т. д., проанализорованных в книге М. Джангирова "Образование азербайджанского национального литературного языка.</blockquote></ref>, һәм XIV—XV быуаттарҙа формалашҡан<ref name="История Востока" /><ref name="iranica"/>.  XIII—XIV быуаттар сигендә Хөрәсәндә йәшәгән тәүге шағир Изеддин Ғасаноғлынан төрөк телендәге шиғырҙары килеп еткән.<ref name="Гасаноглы">{{БСЭ3|статья=Гасаноглы}}</ref>; уның береһе төрөк телдә, икенсеһе фарсы телендә булған ике газеле еткән. Ғасаноғлы әзербайжан төркиҙәре әҙәбиәтенең нигеҙ һалыусыһы тип иҫәпләнә<ref>A.Caferoglu, «Adhari (azeri)», in Encyclopedia of Islam, (new edition), Vol. 1, (Leiden, 1986)</ref>. Төрөк-әзербайжан телендәге иртә текстар ҙа шулай уҡ иҫке ғосман әҙәбиәтенең бер өлөшө тип һанала<ref name="iranica">{{Из|Ираника|http://www.iranica.com/articles/azerbaijan-viii|заглавие=AZERBAIJAN viii. Azeri Turkish|автор=G. Doerfer}}:<blockquote>The early Azeri texts '''are a part of the Old Osmanli literature''' (the difference between Azeri and Turkish was then extremely small). The oldest poet of the Azeri literature known so far (and indubitably of Azeri, not of East Anatolian of Khorasani, origin) is ʿEmād-al-dīn Nasīmī (about 1369—1404, q.v.). </blockquote></ref>.

XIV-XV быуаттарҙа йәшәгән төрки халыҡтарҙың уртаҡ шағиры тип һаналған Имадеддин Нәсими әзербайжан шиғриәте үҫешендә танылыу алған, әзербайжан телендәге традицион яҙма шиғриәткә нигеҙ һалған<ref>{{книга |автор= Александр Николаевич Болдырев, Афрасяб Пашаевич Векилов, Вадим Сергеевич Шефнер. |заглавие  = Поэты Азербайджана |ссылка        =
 |ответственный = |место= Л. |издательство  = «Советский писатель» |год= 1970  |том =  |страниц= 710
 |страницы= 161 |isbn  = }} <blockquote>Основоположник традиции письменной поэзии на азербайджанском языке Сеид Имадеддин Насими родился в Шемахе в 1370 году. Шемаха, столица Ширвана, славилась на Ближнем Востоке как культурный город с богатыми литературными традициями.</blockquote></ref>, әзербайжан телендәге традицион яҙма шиғриәткә нигеҙ һалған<ref>Baldick, Julian (2000). Mystical Islam: An Introduction to Sufism. I. B. Tauris. pp. 103</ref><ref>Burrill, Kathleen R.F. (1972). The Quatrains of Nesimi Fourteenth-Century Turkic Hurufi. Walter de Gruyter GmbH & Co. KG.</ref><ref>Lambton, Ann K. S.; Holt, Peter Malcolm; Lewis, Bernard (1970). The Cambridge History of Islam. Cambridge University Press. pp. 689.</ref> поэтом.  Нәсими сүриә ҡалаһы Алеппола ғазаплы үлемгә дусар ителгән. Уның замандашы Борханеддин Ғәзи Әхмәд сығышы менән Көнсығыш Анатолиянан булған<ref>{{cite news| title= Azeri Literature in Iran| publisher= [[Iranica]]| url= http://www.iranica.com/articles/azerbaijan-x}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110404113345/http://iranica.com/articles/azerbaijan-x |date=2011-04-04 }}<blockquote>Two poets of the 14th century, Qāżi Aḥmad Borhān al-Din (an East Anatolian) and the Ḥorufi demagogue ʿEmād-al-Din Nasimi played significant roles in the development of the Azeri Turkish poetry.</blockquote></ref>. Йософ Мәддәх төрөк телендә  «Варга һәм Гөлша» эпик поэмаһын яҙған. Лирик поэмаларҙы әзербайжан телендә Хагиги псевдонимы менән дәүләттең солтаны Ҡара-Ҡойонло Йыһаншаһ<ref>{{cite news| title= Azeri Literature in Iran| publisher= [[Iranica]]| url= http://www.iranica.com/articles/azerbaijan-x}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110404113345/http://iranica.com/articles/azerbaijan-x |date=2011-04-04 }}<blockquote>Jahān Shah himself wrote lyrical poems in Azeri using the pen name of Ḥaqīqī. </blockquote></ref>, шулай уҡ дәүләттең хакимы Аҡ-Ҡойонло Солтан Яғуб яҙған<ref name="Iranica">{{cite news| title= Azeri Literature in Iran| publisher= [[Iranica]]| url= http://www.iranica.com/articles/azerbaijan-x}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110404113345/http://iranica.com/articles/azerbaijan-x |date=2011-04-04 }}<blockquote>Among the Azeri poets of the 9th/15th century mention should be made of Ḵaṭāʾī Tabrīzī. He wrote a maṯnawī entitled Yūsof wa Zoleyḵā, and dedicated it to the Āq Qoyunlū Sultan Yaʿqūb (r. 883-96/1478-90), '''who himself wrote poetry in Azeri'''.</blockquote></ref>. Тағы ла шуны әйтер кәрәк, Хатаи Тебризиҙың «Йософ вә Зөләйха» поэмаһы Солтан Яғубҡа бағышланған<ref name="Iranica"/>, һәм был әҫәр әзербайжан телендә яҙылған тәүге поэма тип һаналған<ref>{{статья
 |заглавие = Хәтаи Тәбризи
 |ответственный = Под ред. Дж. Кулиева
 |место = [[Азербайджанская советская энциклопедия]]
 |издательство = Главная редакция Азербайджанской советской энциклопедии
 |год = 1987
 |том = X
 |страницы = 80
 |isbn = 
}}</ref>.

Әзербайжан территорияһында йәшәгән авторҙар араһында шулай уҡ Сефевидтар династияһына нигеҙ һалыусы, Хатаи поэтик псевдонимы аҫтында яҙған, «Дехнаме» («Ун хат») поэмаһы авторы шаһ Исмаил I булған. Уның һарайында «шағирҙар батшаһы» тип аталған Хәбиби йәшәгән.<ref>{{книга
 |автор         = Институт истории (Академия наук СССР), Институт археологии (Академия наук СССР).
 |заглавие      = История СССР с древнейших времен до наших дней
 |ссылка        = 
 |ответственный = 
 |место         = 
 |издательство  = «Наука»
 |год           = 1966
 |том           = 2
 |страниц       = 
 |страницы      = 572
 |isbn          = 
}}</ref>

Шул уҡ периодта Ираҡта әзербайжан, фарсы һәм ғәрәп телдәрендә бер үк нәфислек менән яҙған күренекле әзербайжан 
<ref name="Ираника"/><ref>Walter G. Andrews, Najaat Black, Mehmet Kalpaklı. Ottoman Lyric Poetry: An Anthology. University of Texas Press, 1997. ISBN 0-292-70471-2, 9780292704718</ref><ref>Merriam-Webster’s Encyclopedia of Literature. Merriam-Webster, 1995. ISBN 0-87779-042-6. Стр. 443. «Fuzuli — Turkish poet»</ref><ref>[[:en:Annemarie Schimmel|Annemarie Schimmel]]. A Two-colored Brocade: The Imagery of Persian Poetry. University of North Carolina Press, 1992. ISBN 0-8078-2050-4. Стр. 75. «With this words of Turkish poet Fuzuli…»</ref><ref>Bilkent Üniversitesi Center for Turkish Literature. Bilkent University Center for Turkish Literature, 2005. ISBN 0-8156-8147-X. Стр. 50. «The te^kire authors assess the style of the Turkmen poet Fuzuli, who preferred Turkish words and expressions…»</ref><ref>Julie Scott Meisami. A Medieval Persian Romance. Oxford University Press, 1995. Стр. 22. «sixteenth- century Azerbaijani Turkish poet Fuzuli»</ref> һәм төрөк<ref name="Британика">{{cite news | title=Fuzuli|publisher=Encyclopaedia Britannica| url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/222964/Mehmed-bin-Suleyman-Fuzuli}}</ref>-ғосман<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/295642/Islamic-arts/13747/Ottoman-Turkey Encyclopediz Britannica, s.v. Islamic Art] Islāmic literatures " The period from 1500 to 1800 " Ottoman Turkey " Poetry of Fuzûlî</ref> шағиры Физули йәшәгән һәм ижад иткән <ref name="Британика"/>.
[[Файл:Shah_Ismail_I.jpg|thumb|left|150px|Исмаил I]]

XVII—XVIII быуаттарҙа Иран Әзербайжанында Сәиб Тәбризи, Говси Тәбризи, Мөхаммәд Амани, Тарзи Афшар һәм Тәсир Тәбризи кеүек шағирҙар ижад иткән. Урта быуаттар шиғриәтенең әзербайжан телендә яҙылған иң яҡшы романтик поэмаларының береһе булған шағир Мәсихиҙең «Варга һәм Гөлша» поэмаһы килеп еткән<ref name="Дадашзаде">{{статья
 |автор         = А. Дадашзаде.
 |заглавие      = Азербайджанская литература
 |ссылка        = http://feb-web.ru/feb/ivl/vl4/vl4-4172.htm
 |издание       = История всемирной литературы в девяти томах
 |издательство  = Наука
 |год           = 1987
 |том           = 4-й
 |страницы      = 420
}}</ref>.

XVIII быуатта Ширван мәктәбе шағирҙары — Шакир Ширвани, Нишат Ширвани, Махжур һәм Аға Мәсих Ширвани ижад иткән. Был периодта халыҡ ауыҙ-тел ижады әҙәбиәтенә, әзербайжан ашуғтары сәнғәтенә тәьҫир көсәйгән. Яҙма шиғриәт халыҡ ижәды мотивтары һәм темалары менән байыған, ә шиғри тел ҡанунлаштырылған нормаларҙан һәм стереотиптарҙан таҙарынған<ref name="Лит"/>. Ҡарабах ханының һарайында вәзир булып йөрөгән шағир Молла Панах Вәғиф әзербайжан әҙәбиәтендә реализмға нигеҙ һалыусы булған. Уның шиғриәтенең төп темаһы булып мөхәббәт һәм кешенең күңел матурлығы торған. Вәғифтең ижады яҙма шиғриәттә киң файҙаланыла башлаған халыҡ шиғри формаһы — ғошма үҫешенә килтергән<ref name="Лит">{{cite news | title=АЗЕРБАЙДЖАНСКАЯ ЛИТЕРАТУРА|publisher=ФЭБ "Русская литература и фольклор"| url=http://feb-web.ru/feb/ivl/vl5/vl5-4992.htm}}</ref>. Молла Вәли Видади, Вәғифтең яҡын дуҫы, киреһенсә, намыҫлылыҡҡа, ҡыйыулыҡҡа, тәрән аҡыллылыҡ көсөнә һәм зиһенгә дан йырлаған<ref name="Лит"/>, ә шулай уҡ үҙ-ара низағты һәм шулай уҡ феодаль ҡанһыҙлыҡты тәнҡитләгән<ref name="Вели">{{БСЭ3|статья=Видади Молла Вели }}</ref>. Уның төшөнкө кәйефе «Торналар», «Шағир Вәғифкә мөрәжәғәт», «Иларһың» тигән шиғырҙарында сағылған<ref name="Вели"/>. Вәғиф һәм Видади ижады әзербайжан әҙәбиәтендә<ref name="Лит"/> XVIII быуат шиғриәтенең ҡаҙанышы булған. Әрмән шағиры һәм ашуғы Саят-Нова помимо әрмән һәм грузин телдәрендә генә түгел, әзербайжан телендә лә яҙған<ref>{{книга
|автор        = Levon Mkrtchʻyan.
|заглавие     = Glagol vremen: armi︠a︡nskai︠a︡ klassicheskai︠a︡ poėzii︠a︡ V-XVIII vekov
|том     = 
|ссылка       = http://books.google.com/books?id=F0MzAAAAMAAJ&q=саят+нова+на+азербайджанском&dq=саят+нова+на+азербайджанском&lr=&ei=bojUSvWtAZCCyQSBi-yjDg&hl=ru&output=html
|издательство = Khudozh. lit-ra
|год = 1977
|страницы  = 102
|isbn  = 
}}</ref>. Саят-Нова әзербайжан шиғырҙарында ашуғ шиғриәтенең художество алымдарын һәм табыштарын файҙаланған<ref name="Лит"/>. Уның йырҙарының күпселеге әзербайжан телендә яҙылған<ref>{{книга
|автор        = Charles Dowsett.
|заглавие     = Sayatʻ-Nova: an 18th-century troubadour : a biographical and literary study 
|том     = 
|ссылка       = http://books.google.com/books?id=F-ZPrs_KySQC&pg=PA173&dq=sayat+nova+Azerbaijani&hl=ru&ei=qyKmTPzrH8qCOrXwkKkC&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CCwQ6AEwAA#v=onepage&q=Azeri&f=false
|издательство = Peeters Publishers
|год = 1997
|страницы  = 422
|isbn  = 9068317954, 9789068317954
}}<blockquote>Given the uncertainly of the tradition, the figures cannot be entirely accurate. Gaysaryan counts 114 Azeri, 70 Armenian, and 32 Georgian. Hasrat’yan lists 81 Azeri (plus a possible further three collected by G.T’arverdyan alias Ashug Verdi, and the two Azeri-Armenian macaronics from the ''Tetrak'', pp. 7-9, his nos. 60 and 61), 63 Armenian (plus a possible further three collected by G.T’arverdyan and the two Azeri-Armenian macaronics; see his pp. 254—258, 271-2), and 32 Georgian. 128 Azeri poems may be counted in the ''Tetrak''. </blockquote></ref>. Халыҡ дастаны «Шаһрияр һәм Санубар» нигеҙендә аноним автор ижад иткән «Шаһрияр хаҡында хикәйәт» XVIII быуаттың иң әһәмиәтле проза һәйкәле булып тора<ref name="Лит"/>.

Әзербайжан тикшеренеүсеһе A. С. Сумбатзаде билдәләгәнсә, XVIII быуатта үҙаллы әзербайжан теле формалашыу процесы тамамланған <ref>A. С. Сумбатзаде. Азербайджанцы — этногенез и формирование народа, Баку, 1990, гл. XII, 1:<blockquote>Таким образом, мы имеем все основания утверждать, что в XVIII в. у азербайджанцев в полной мере сформировался отличный от других языков огузской группы свой, собственный, полнокровный язык — один из определяющих признаков народа.</blockquote></ref>.

XIX быуатта Молла Панах Вәғиф менән бер дәүерҙә Мир Мохсун Навваб, Мешади Эюб Баҡы, Хөршидбаныу Натаван, Сары Ашығ, Ашуғ Гурбани, Леле, Ашығ Сафи Вәлех, Ашуғ Самед — Валехтың уҡытыусыһы, Ашығ Мөхәммәт (Валехтың атаһы), Аббас Туфарғанлы, Мискин Абдал, Ашығ Пери, Ғасымбәк Закир һ.б. ижад иткән.

XIX быуатҡа тиклемге тарихнамәләр билдәле түгел<ref>{{книга |автор = Петрушевский И. П.|заглавие = Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI - начале XIX вв |место = Л.|год= 1949 |страницы =25}}</ref>

== XIX быуат әҙәбиәте ==
[[Файл:Qudsi.jpg|thumb|150px|Аббасғулу Аға Баҡыйханов]]
XIX быуатта Әзербайжан территорияһы Рәсәй империяһы составына ингән, был ваҡиға урындағы халыҡтың фарсы традицияларынан айырылыуына һәм рус-европа мәҙәниәтенә яҡынайыуына килтергән. Был осорҙа Ғасымбәк Закир, Сәйед Абулғасым Небати, Сәйед Азим Ширвани, Хөршидбаныу Натаван, Аббасғулу Аға Баҡыйханов, Мирза Шәфи Вазех, Исмаилбәк Ғутҡашынлы, Джалил Мамедкулизаде ижад иткән. Солтан Меджид Ғанизаде күп кенә прозаик әҫәрҙәрҙең авторы булған. Уның публицистик хикәйәһе «Уҡытыусылар ғорурлығы»,  «Кәләш муйынсаһы» повесы, «Аллаһ диваны» хикәйәләре, «Ғурбан байрамы» һ.б. әҫәре билдәле. Таги Сидги тигән яҙыусы ла прозаик әҫәрҙәр авторы.

[[Файл:Mfakhundov.jpg|left|150px|thumb|Мирза Фатали Ахундов]]
Быуат уртаһында әзербайжан әҙәбиәтендә яңы жанр — Мирза Фатали Ахундов нигеҙ һалған драматургия барлыҡҡа килгән. 1850 йылдан  1857 йылға саҡлы ул XIX быуаттың беренсе ярты йыллығындағы Әзербайжан тормошон реалистик сағылдырған 6 комедия һәм бер повесть яҙған. Ахундов шулай уҡ әҙәби тәнҡитте башлап ебәреүсе һанала<ref name="Мирза Фатали">{{книга
|заглавие     = М. Ф. Ахудов. Избранные произведения
|издательство = [[Азернешр]]
|год          = 1987
|место        = Б.
|страницы     = 14
}}</ref>. Икенсе драматург — Наджафбәк Вәзиров 1896 йылда «Фәхреддиндең ҡайғыһы» тип аталған беренсе әзербайжан трагедияһын яҙҙы<ref name="Ахунд">{{cite news | title=АЗЕРБАЙДЖАНСКАЯ ЛИТЕРАТУРА | publisher=ФЭБ "Русская литература и фольклор"| url=http://feb-web.ru/feb/ivl/vl7/vl7-2152.htm}}</ref>. Иран Әзербайжанында әзербайжан һәм фарсы телдәрендә яҙған шағир Сәйед Абдулғасем Набати һәм шағирә Хәйран-Ханум ижад иткән.

Әзербайжандың Көньяҡ Дағстан менән тарихи-мәҙәни үҙ-ара мөнәсәбәттәре әзербайжан әҙәбиәтен дағстан авторҙары ижады менән байытҡан. Лезгин яҙма әҙәбиәтенә нигеҙ һалыусы Етим Эмин, туған лезгин телендә лә, шулай уҡ әзербайжан телендә лә яҙған<ref>{{книга
|автор        = Alekseĭ Leontʹevich Narochnit︠s︡kiĭ.
|заглавие     = История народов Северного Кавказа, конец XVIII в.-1917 г
|ссылка       = http://books.google.com/books?id=C1hpAAAAMAAJ&q=етим+эмин+писал+на+азербайджанском&dq=етим+эмин+писал+на+азербайджанском&ei=Qj3QStmGHo6CzASTudyVDg&hl=ru&output=html
|издательство = [[Наука (издательство)|Наука]]
|год         =1988
|Том         =2
|страницы     = 376
|isbn         = 5020094080, 9785020094086
}}</ref>. Лезгин донъяуи яҙма әҙәбиәтенең күренекле шағиры һәм ғалимы Һәсән Алҡадари үҙенең әҫәрҙәрен шулай уҡ лезгин һәм әзербайжан телендә яҙған. 1892 йылда ул, үҙенең (Аҡадариҙың) күп һанлы комментарийҙарын, иҫкәрмәләрен һәм шиғри өҫтәмәләрен индереп, Дағстандың тарихы буйынса көнсығыш яҙма мәғлүмәттәр йыйылмаһы булған «Асари-Дағстан» тигән китабын әзербайжан телендә яҙған<ref>{{книга
|автор        = 
|заглавие     = Большая советская энциклопедия
|ссылка       = http://books.google.com/books?ei=697DTpL8CoegOvTWofoN&ct=result&hl=ru&id=dqoYAAAAIAAJ&dq=%D0%B0%D0%BB%D0%BA%D0%B0%D0%B4%D0%B0%D1%80%D0%B8+%D0%B0%D0%B7%D0%B5%D1%80%D0%B1%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D0%B6%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9&q=.#search_anchor
|издательство = 
|год         =1952
|Том         =13
|страницы     = 287
|isbn         =
}} ''«Связи с Азербайджаном способствовали возникновению в конце 19 в. у лезгин и светской письменной литературы. Виднейшим её представителем был Гасан-Алкадари (1834—1910) — автор широко распространённой книги „Асари-Дагестан“, написанной в 1892 на азербайджанском языке и представляющей собой свод восточных письменных сведений по истории Д. с многочисленными комментариями, замечаниями и стихотворными вставками самого Алкадарп.»''</ref>. XX быуат башында ижад иткән Дербент ашуғы тау еврейы Шаул Сименду шулай уҡ әзербайжан телендә иврит хәрефтәре менән яҙған<ref>{{cite news | title=Ворота Востока| publisher=Журнал ЛЕХАИМ| url=http://www.lechaim.ru/ARHIV/184/region.htm|author=Илья Карпенко}}</ref>. Ул осорҙағы әзербайжан әҙәбиәтендә әзербайжан ашуғтары шиғри сәнғәте ҙур урын алған. Ашуғ Алескер, Наджафкули, Ғөсәйн Бозалғанлы һ.б. ашуғтар киң билдәлеләре булған.

XIX быуат аҙағында үҙҙәренең әҙәби ижадын Джәлил Мәмәдкулизаде һәм Нариман Нариманов башлаған. Нариманов Әзербайжандағы тәүге халыҡ китапхана-уҡыу бүлмәһен асҡан, әзербайжан әҙбиәте тарихындағы тәүге тарихи «Нәдир-шаһ» трагедияһын һ.б. әҫәрҙәр яҙған<ref>{{БСЭ3|статья=НаримановНариман Кербалай Наджаф оглы }}</ref>.

== ХХ быуат әҙәбиәте ==

=== XX быуат башы әҙәбиәте ===
[[Файл:AbbasSahhat.jpg|thumb|150px|Аббас Саххат]]
XX быуатҡа яҡын арауыҡта Әзербайжанда Джәлил Мәмәдкулизаде һәм Нариман Кербалаи Наджаф оғлы (Нариман Нариманов) ижад иткәндәр. Джәлил Мәмәдкулизаде был периодта әзербайжан тәнҡит реализмының классикаһына әйләнгән «Мәйеттәр» (1909), «Минең әсәйемдең китабы» (1918) пъесаларын, «Почта йәшниге» (1903), «Зәйнал ирене» (1906), «Иранда Конституция» (1906), «Курбанали бәк» (1907) тигән хикәйәләрен яҙған<ref name="Литература Азербайджана"/>. Быуат башында әзербайжан әҙәбиәтенең прогрессив романтизмына нигеҙ һалған Мөхәммәт Һади, шулай уҡ Ғөсәйн Джәвид һәм Аббас Сиххат ижадтарын башлаған. Аббас Сиххат ике өлөштән торған «Көнбайыш ҡояшы» (1912) китабына егерменән артыҡ рус шағирының үҙе тәржемә иткән әҫәрен индергән,һәм был ул замандың ҙур мәҙәни ваҡиғаһына әүерелгән<ref name="Литература Азербайджана"/>. Үҙҙәренең әҫәрҙәрендә Сиххат һәм Абдулла Шаиһ алғы планға мәғрифәтселек, мәғариф, тәрбиә һәм әхлаҡ проблемаларын ҡуйған. Шағир Сабир Мирза Алекпер Сабир әҙәби мәктәбенә - Көнсығыштағы шиғри мәктәпкә нигеҙ һалған<ref name="Литература Азербайджана">{{cite news | title=АЗЕРБАЙДЖАНСКАЯ ЛИТЕРАТУРА|publisher=ФЭБ "Русская литература и фольклор"| url=http://feb-web.ru/feb/ivl/vl8/Vl8-1812.HTM}}</ref>. Мирза Али Моджуз, Нәзми (Əli Nəzmi), Алиғулу Ғамғюсар, Байрамали Аббасзаде(Bayraməli Abbaszadə) был мәктәптең сағыу вәкилдәре булған<ref name="Литература Азербайджана"/>. Күренекле лезгин шағиры Сөләймән Стальский ҙә үҙенең ҡайһы бер шиғырҙарын әзербайжан телендә яҙған («Муллаға», «Ҡаф тауы», «Колхоз», «Селлә аша ашыҡмай» һ.б.)<ref>{{книга
|автор =  Мусаев К. М.
|заглавие = Путём сближения и единства
|издательство = Элм
|год =1986
|место =Баку
|страницы = 78
|isbn =
}}{{oq|ru|На азербайджанском языке создавал некоторые свои стихи С. Стальский («Мулле», «Кавказ», «Колхоз», «Не торопясь сквозь зной» и др.), к азербайджанскому письму и языку прибегали Т. Хурюгский, Ш. Гезерчи, Н. Шерифов и другие лезгинские поэты.}}</ref><ref>{{книга
|автор = [[Климович, Люциан Ипполитович|Климович Л. И.]]
|заглавие = Наследство и современность: очерки о нац. литературах
|издательство = Советский писатель
|том =
|год =1975 
|страницы = 120
|isbn = 
}}{{oq|ru|Сулейман Стальский, работая в Дербенте, Гяндже, Баку, Самарканде и других местах Средней Азии, освоил некоторые тюркские языки и позднее создавал произведения не только на родном, лезгинском, но и на азербайджанском языке. Так, на азербайджанском языке им сложено, в частности, стихотворение, прочитанное на Первом всесоюзном съезде советских писателей. В архиве поэта сохранилось на азербайджанском языке двенадцать стихотворений, всего насчитывающих около пятисот строк.}}</ref><ref>{{книга
|автор =
|заглавие = Живое единство: о взаимовлиянии литератур народов СССР: сборник статей
|издательство = Советский писатель
|том =
|год =1974
|страницы = 246
|isbn = 
}}{{oq|ru|Лезгинские писатели до образования своего письменного периода создавали художественные произведения на других языках, пользуясь письменностью иных народов. Так, арабским и азербайджанским языками пользовались Мирза-Али Ахтынский, Етим Эмин, Гасан Алкадари. Посредством арабской и азербайджанской письменностей написаны все лезгинские произведения Етима Эмина, Кючхюра Саида, Гаджи Ахтынского, Тагира Хурюгского. На азербайджанском языке создал немало стихов и Сулейман Стальский.}}</ref>. Әзербайжан телендә рутуль шағирҙары Хазарчи Гаджиев һәм Джамисаб Саларовтар<ref>{{книга
|автор = 
|часть = Рутульцы
|заглавие = Народы Кавказа
|том = 1
|издательство = Изд-во АН СССР
|место =М.
|год = 1960
|страницы = 544
|ответственный=Под общ. ред. С.П. Толстова
|isbn = 
}}</ref>, шулай уҡ грузин шағиры Иетим Гурджи яҙған<ref>{{книга
|автор = Alexander Mikaberidze
|заглавие = Historical Dictionary of Georgia
|издательство = The Scarecrow Press
|место =
|год = 2007
|страницы = 358
|isbn = 0-8108-5580-1
}}</ref>.

1910—1920-се йылдарҙа Әзербайжандың 1918 йылда яулап алынған дәүләт бойондороҡһоҙлоғон Джафар Джаббарлы, Әхмәд Джәвәд, Өммөгөлсөм кеүек авторҙар данлаған. Был дәүерҙә тәүге ҡатын-ҡыҙ драматург Сәкинә Ахундзаде ижад иткән<ref>{{az icon}} [http://www.anl.az/el/r/Az_teatri_3_esr.pdf 130 Years of the Three Centuries] by Ilham Rahimli</ref>. Әзербайжан әҙәбиәте өсөн Нариман Наримановтың драматургияһы оло әһәмиәткә эйә. Наримановтың төп әҫәрҙәре: «Баһадур һәм Сона», «Мәжлес», «Надир шаһ» һәм «Шамдан бәк». Оло педагог Рәшид бәк Эфендиев күп кенә драмататик әҫәрҙәрҙең авторы булған.

=== Совет Әзербайжаны әҙәбиәте ===
{{Врезка
|Выравнивание=right
|Ширина=267px
|Заголовок=Сәмәд Вургун <br /><small>«Әзербайжан»</small>
|Содержание=
Я ходил по горам, я глядел меж лугов <br />
В журавлиные очи родных родников<br />
Издалека выслушивал шум тростников<br />
И ночного Аракса медлительный ход…

Здесь я дружбу узнал, и любовь, и почёт.<br />
Можно ль душу из сердца украсть? — Никогда!<br />
Ты — дыханье моё, ты — мой хлеб и вода!<br />
Предо мной распахнулись твои города.

Весь я твой. Навсегда в сыновья тебе дан.<br />
Азербайджан, Азербайджан!… <ref>{{cite news| title=Самед Вургундың «Әзербайжан» шиғыры| publisher=Tercume.az| url=http://www.tercume.az/FERQLI%20TERCUMELER/Vurqun-Azerb.htm}}{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>

| Фон =#FFF8DC
}}

Әзербайжанда совет власын урынлаштырыу [[Гәнжә]] төрмәһендә әзербайжан мәғрифәтселәренең береһен — Ҡаҙаҡ уҡытыусылар семинарияһы директоры, «Әзербайжан татарҙарының әҙәбиәте» (Тифлис, 1903) брошюраһының авторы Фирудин бәк Әхмәд бек оғлы Кочарлинскийҙы атыу менән билдәләнгән<ref name="Фирудин">{{cite news| title=Фиридунбек Кочарли: Просветитель и Учёный| publisher=Азербайджанский конгресс| url=http://www.azcongress.ru/article.php?1180| author=Галина МИКЕЛАДЗЕ| date=29.02.08}}{{Недоступная ссылка|date=October 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. Артабан әзербайжан әҙәбиәтендәге прогрессив романтизмға нигеҙ һалыусы һәм драматург Һөсәйен Джәвид, шағир Микаил Мушфиг, прозаик һәм әҙәби тәнҡитсе Сәйед Һөсәйен, шағир, Әзербайжан гимны авторы Әхмәд Джәвәд, яҙыусы һәм ғалим Йософ Вәзир Чәмәнзәминли һ.б. репрессия ҡорбандары булғандар.

[[Файл:Mushfig.JPG|thumb|left|150px|Микаил Мушфиг]]
Һөсәйен Джәвид — әзербайжан романтизмының әһәмиәтле вәкилдәренең береһе. Һөсәйен Джәвидтең сағыу әҫәрҙәре булып «Әсә», «Санан шәйех» һәм «Демон» шиғри трагедиялары, «Бәйғәмбәр» (1922), «Аҡһаҡ Тимер» (1925), «Кенәз» (1929), «Сеявуш» (1933), «Хәйәм» (1935) пьесалары һәм «Азер» (1923—1932) поэмаһы һ.б. торған. Икенсе шағир — Самед Вургундың ыҡсым һәм тотанаҡлы стиле әзербайжан шиғриәтенең хәҙерге стиле һәм теленең формалашыуына, уның архаизмдан таҙарыныуына булышлыҡ иткән<ref name="ВургунСЭ"/>. Ул «Вәғиф» героик-романтик шиғри драмаһын (1937), «Ханлар» шиғри тарихи драмаһын (1939), «Фархад һәм Ширин» мөхәббәт-героик шиғри драмаһын (1941)<ref name="ВургунСЭ">{{cite news | title=Самед Вургун - Жизнь и творчество | publisher=Сайт Самеда Вургуна | url=http://samedvurgun.com/ru/index.php }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170923194339/http://samedvurgun.com/ru/index.php |date=2017-09-23 }}</ref>, шулай уҡ бик күп башҡа әҫәрҙәр ижад иткән. Яҙыусы Мехти Ғөсәйн 1942 йылда «Комиссар» тәүге әзербайжан тарихи повесын ижад иткән<ref>{{БСЭ3|статья=Гусейн Мехти}}</ref>. Был периодта Осман Сарывелли, Рәсүл Рза, тарихи романсы Мамед Сәйед Ордубади, драматургтар Сөләймән Сани Ахундов, Мирза Аждар оғлы Ибраһимов, Самед Вургун, Сабит Рахман, Әнвәр Мамедханлы, Ильяс Магомед оғлы Эфендиев, Шихали Гурбанов яҙғандар. Иран Әзербайжанынан Төньяҡ Әзербайжанға күсеп килгән шағирҙар Балаш Азероғлу, Мәдинә Гөлгөн, Сохраб Таһир һәм Окума Биллури үҙҙәренең ижады менән әзербайжан әҙәбиәтен байытҡан.

1927 йылдың июнендә Пролетар яҙыусыларының әзербайжан ассоциацияһы булдырылған<ref>{{книга
|автор        = Тамилла Халилова.
|заглавие     = Азербайджанская проза на русском языке
|ссылка       = http://books.google.com/books?id=jL8xAAAAIAAJ&q=%D0%90%D0%B7%D0%B5%D1%80%D0%B1%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D0%B6%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B0%D1%81%D1%81%D0%BE%D1%86%D0%B8%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F+%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%81%D0%BA%D0%B8%D1%85+%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9&dq=%D0%90%D0%B7%D0%B5%D1%80%D0%B1%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D0%B6%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B0%D1%81%D1%81%D0%BE%D1%86%D0%B8%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F+%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%81%D0%BA%D0%B8%D1%85+%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9&hl=ru&ei=-UanTOqcCpGhOtPj3cgM&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=2&ved=0CC4Q6AEwAQ
|издательство = 
|год         =1986
|Том         =
|страницы     = 38
|isbn         = 
}}</ref>, һәм 1932 йылда юҡҡа сығарылған<ref>{{книга
|автор        = Алиовсад Гулиев, И. В. Стригунов.
|заглавие     = Дорогой свободы и счастья
|ссылка       = http://books.google.cohl=rum/books?id=up8CAAAAMAAJ&q=%D0%90%D0%B7%D0%B5%D1%80%D0%B1%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D0%B6%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B0%D1%81%D1%81%D0%BE%D1%86%D0%B8%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F+%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%81%D0%BA%D0%B8%D1%85+%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9&dq=%D0%90%D0%B7%D0%B5%D1%80%D0%B1%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D0%B6%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B0%D1%81%D1%81%D0%BE%D1%86%D0%B8%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F+%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%81%D0%BA%D0%B8%D1%85+%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9&hl=ru&ei=5kenTPD9KYqDOoiwidsM&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=8&ved=0CEsQ6AEwBzgK
|издательство = Азербайджанское гос. изд-во
|год         =1967
|Том         =
|страницы     = 194
|isbn         = 
}}</ref>. Шул уҡ йылда Әзербайжан Яҙыусылар союзына нигеҙ һалынған. Сталин эпохаһынан һуң Әзербайжанда шағирҙар Али Кәрим, Хәлил Рза Олотөрөк, Джабир Новруз, Мамед Араз, Фиҡрәт Ғоджа, Фиҡрәт Садығ, Алекпер Салахзаде, Иса Исмаилзаде, Сабир Рустамханлы, Фамил Мехти, Тофиғ Байрам, Ариф Абдуллазаде, Ғөсәйн Ҡюрдоғлу, Ильяс Тапдығ, Муса Яғуб, Чингиз Алиоғлу, Нусрат Кесемәнли, Залимхан Яғуб, Рәмиз Ровшан һ.б. ижад иткән. Мирза Аждар оғлы Ибраһимов ижады әзербайжан совет әҙәбиәтендә сағыу эҙ ҡалдырған. Үҙенең драматик әҫәрҙәрендә Ибраһимов үҙен үткер тормош конфликттары, сағыу, реалистик характерҙары, йәнле диалог  оҫтаһы итеп күрһәткән. Уның милли драматургияның иң яҡшы традицияларына нигеҙләнеп яҙылған пьесалары әзербайжан совет әҙәбиәтен үҫтереүҙә ҙур әһәмиәткә эйә булған. Ауылда социалистик үҙгәртеп ҡороуҙы һүрәтләгән «Хаят» драмаһы һәм испан халҡының фашизмға ҡаршы батырҙарса көрәшен сағылдырған «Мадрид», шулай уҡ Бөйөк Ватан һуғышы йылдарындағы тылдағы халыҡтың хеҙмәте тураһындағы «Мөхәббәт» пьесалары (1942 йылда ҡуйылған), Нариман Наримановтың тормошона һәм революцион эшмәкәрлегенә бағышланған «Пэр-ванэ» роман-эпопеяһы һәм башҡалар уның сағыу әҫәрҙәре булған. «Көньяҡ хикәйәләре» циклында, «Көн башланыр» романында ул Ирандағы милли-азатлыҡ хәрәкәте эпизодтарын күрһәткән<ref>{{cite news | title=Ибрагимов Мирза Аждар оглы|publisher=[[БСЭ]]| url=http://gatchina3000.ru/great-soviet-encyclopedia/bse/049/606.htm}}</ref>.

Башҡа әҙәби жанрҙар ҙа әүҙем үҫешә барған. Джамшид Әмиров әзербайжан әҙәбиәтендә детектив жанрға нигеҙ һалыусы булған. XX быуат аҙағында 70-тән артыҡ шиғри йыйынтыҡ һәм 20 поэма яҙған Бәхтияр Ваһабзаде танылыу алған<ref name="Гюль">{{cite news| title=Умер Бахтияр Вагабзаде| publisher=NIRA Aksakal| url=http://aksakal.info/pages%2Bview%2B377.html| author=Анар, ТОФИК МЕЛИКЛИ}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171201035351/http://aksakal.info/pages+view+377.html |date=2017-12-01 }}</ref>. Уның «Гөлөстан» поэмаһы Рәсәй һәм Иран араһында бүленгән һәм берләшергә ынтылған әзербайжан халҡына бағышланған<ref name="Гюль"/>.

=== Иран Әзербайжаны әҙәбиәте ===
[[Файл:Samad Behrangi.JPG|thumb|150px|left|Самед Бехранги]]
Каджарҙар династияһы урынына килгән Пехлевиҙар мәғарифта, прессала һәм эш башҡарыуҙа әзербайжан телен файҙаланыуҙы тыйған<ref name="BoIr">C. E. Bosworth. Azerbaijan — Islamic history to 1941. Iranica.</ref>. Әммә, фарсы теленән башҡа, күп әзербайжандар  әҫәрҙәрен туған телдәрендә яҙыуҙы дауам иткән. Улар араһында шағирҙар Мөхәммәт Хөсәйн Шаһрияр, яҙыусылар Самед Бехранги, Бехзад Бехзади һәм башҡалар булған. XX быуат башында социаль проблемаларҙы асҡан сатирик шиғырҙар ижад иткән Мирза Али Моджуз шағир Сабирҙың көслө йоғонтоһо аҫтында булған<ref name="Моджуз">{{cite web|url=http://gatchina3000.ru/great-soviet-encyclopedia/bse/077/410.htm|title=Моджуз, Мовджуз Мирза Али|publisher=БСЭ|archiveurl=http://www.webcitation.org/66MK8gvyA|archivedate=2012-03-22}}</ref><ref>{{cite web
 | url         = http://www.iranica.com/articles/mojez-sabestari
 | title       = MOʿJEZ ŠABESTARI
 | publisher   = Encyclopædia Iranica
 | archiveurl  = http://www.webcitation.org/66MKAUwlO
 | archivedate = 2012-03-22
}}</ref>. Уның ижадының төп темаһы - халыҡтың хоҡуҡһыҙлығы («Тыуған ил», «Көн һайын» һ.б.), уның иҙеүселәргә ҡаршы көрәше, хоҡуҡһыҙ ҡатын-ҡыҙ хәле («Бәхетһеҙ ҡыҙҙар» һ.б.); ул шулай уҡ В. И. Ленинды («Ленин») һәм Октябрь революцияһын данлаған  («Революция күкрәр», «Ниһайәт» һ.б.)<ref name="Моджуз"/>.

1941 йылда совет-британ ғәскәрҙәре тарафынан ойошторолған Иран операцияһы һәм Көньяҡ Әзербайжанда дәүләт ҡоролошо булдырыу совет-иран сиктәре менән бүленгән әзербайжандарҙың берләшеү, шулай уҡ әзербайжан әҙәби телен тергеҙеү теләген тыуҙырған<ref name="Свентоховский">{{cite web|url=http://www.sakharov-center.ru/publications/azrus/az_002.htm|title=Русское правление, модернизаторские элиты и становление национальной идентичности в Азербайджане|publisher=sakharov-center.ru|author=Тадеуш СВЕНТОХОВСКИЙ|archiveurl=http://www.webcitation.org/66MKBElo0|archivedate=2012-03-22}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120321161055/http://www.sakharov-center.ru/publications/azrus/az_002.htm |date=2012-03-21 }}</ref>, ләкин 1946 йылда Әзербайжан  автономиялы хөкүмәте ҡыйратылған һәм Иран регионда яңы контроль урынлаштырған. Шул ҡыҫҡа периодта Совет Әзербайжаны йоғонтоһонда Али Туде, Балаш Азероғлу, Мәдинә Гөлгөн, Хөкүмә Биллури һәм сәйәси публицист Ферейдун Ибраһими кеүек авторҙар ижад иткән. Сатирик шағир Ибраһим Дакер, Али Фитрат, шағир һәм педагог Мир Махди Этимад һәм ашуғ Хөсәйн Джаван кеүек элекке яҙыусылар әүҙемлек күрһәткән<ref name="Ираника"/>. Көньяҡтың да, Төньяҡтың да әҙәбиәт һөйөүселәренә берҙәй таныш талантлы шағирҙы — фажиғәле яҙмышлы кешене, еңелмәҫ көрәшсене, Мөхәммәт Бирийҙе айырып билдәләп китер кәрәк.

[[Файл:Shahriyar.jpg|thumb|Мөхәммәт Хөсәйн Шаһрияр]]
1946 йылдан һуң Әзербайжандың ике өлөшөнөң күпселеген шиғриәттә асылған яҡынлыҡ тойғоһо «һағыш әҙәбиәте» тип билдәлелек алған әҙәби ағымға ғүмер биргән, һәм шул ағымдың стандарт символикаһы түбәндәге шиғри юлдарҙа асылған :

{{начало цитаты}}
<poem>
Аракс, наполняющий нас печалью,
Течёт и разрезает пространство подобно молнии.
Да, Аракс разделяет народ,
Но земля под ним — одна<ref name="Свентоховский"/>.
</poem>
{{конец цитаты}}

Ике телдә яҙған Мөхәммәт Хөсәйн Шаһрияр ике илдә лә киң баһалы. Ул үҙенең әҫәрҙәрен әзербайжан теле һәм мәктәптәрҙә туған телдә уҡытыу проблемаһына, әзербайжан халҡының ике дәүләттә бүленеп ҡалғанына, шулай уҡ Көньяҡ Әзербайжанда 1945—1947 йылдарҙағы милли-азатлыҡ хәрәкәтенә бағышлап яҙған<ref name="Вещь">{{cite news| title=Мухаммеду Шахрияру – 100| publisher=Азербайджанский конгресс| author=Алиш АВЕЗ| url=http://www.azcongress.ru/article.php?198| date=15.12.06}}{{Недоступная ссылка|date=October 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. «Хәйдәр-Баба»тигән романы уға ҙур дан алып килгән. Балалар яҙыусыһы Сәмәд Бәһранги, фарсы шағирҙары Әхмәд Шамлу, Форуғ Фаррохзад һәм Мәһди Ахаван-Салестың поэмаларын әзербайжан теленә тәржемә итеп, әзербайжан әҙәбиәтен байытҡан.

== Хәҙерге заман әҙәбиәте ==
Хәҙерге заман Әзербайжанында фәҡәт рус телендә яҙған кинодраматург Рөстәм Мамед Ибраһим оғлы Ибраһимбәков һәм детектив  романдар авторы Чингиз Абдуллаев ҙур билдәлелек яулаған.

Шиғриәтте билдәле шағирҙар Нариман Һәсәнзаде, Хәлил Рза, Сабир Новруз, Вәкилов Вәғиф Сәмәдоғлу, Носрат Кесемәнли, Рәмиз Ровшан, Гамлет Абдулла оғлы Исаханлы, Зәлимхан Яғуб һ.б. кәүҙәләндерә. Хәҙерге заман әзербайжан драматургтарынан Ф. Һоджаны, Эльчинде, К. Абдулланы, А. Мәсүдте, Г. Мираламовты, Э. Һөсәйенбейлиҙе, А. Раһимовты, Р. Аҡбәрҙе, А. Әмирлене һ.б. атап була<ref name="lgz"/>

Яңы әзербайжан прозаһы сиктәрен детектив, фантастика, антиутопия, төрөк мифологияһы, көнсығыш сюрреализмы элементтары киңәйтә. Был жанрҙарға мөрәжәғәт иткән яҙыусыларҙан  Анарҙы, М. Сөләймәнлене, Н. Рәсүлзадены, Р. Рахманоғлуны атарға була. Йәш прозаиктар йышыраҡ милли тарихҡа һәм этник хәтергә мөрәжәғәт иткән һайын, әзербайжан реализмы көс йыя барҙы. Был осраҡта Эльчин Һөсәйенбейлиҙең «Ун өсөнсө апостол, йәки Йөҙ ҙә ҡырҡ беренсе Дон Жуан» тарихи-синтетик романын һәм Юныс Оғуздың исторические романы «Шаһ Аббас» һәм «Надир шаһ» атамалы тарихи романдарын атарға була<ref name="lgz"/>.

Ҡарабах һуғышы хәҙерге заман әзербайжан әҙәбиәтендә үҙенең эҙен ҡалдырҙы: Г. Анарғызы, М. Сөләймәнле, А. Раһимов, С. Әхмәдле, В. Бабанлы, К. Нәзирле, А. Ҡулиев, А. Аббас, М. Бәкирле кеүек яҙыусылар ҡасаҡтарҙың яҙмышы темаһына, юғалтҡан Шушаны һағыныуға, Ходжали үлтерешенә, һуғыш ҡанһыҙлығына һ.б. мөрәжәғәт итте<ref name="lgz">{{cite news | title=Поставим многоточие|publisher=Сайт "Литературной газеты"| author=Тельман ДЖАФАРОВ (ВЕЛИХАНЛЫ), Рустам КАМАЛ| url=http://www.lgz.ru/article/7864/}}</ref>

Ҡарабах әрмән-әзербайжан конфликтын башынан үткәреп аңларға тырышыуға 2012 йылдың һуңында тәү тапҡыр рус телендә баҫылып сыҡҡан   Әкрәм Айлислиҙың «Таш төштәр» тигән роман-реквиемы бағышланған. Әзербайжандағы әрмән халҡының трагедияһын баҡы интеллигенты күҙлегенән тасуирлаған роман илдә тәрән ризаһыҙлыҡ тыуҙырҙы, ә автор «Әзербайжан халыҡ яҙыусыһы» тигән исеменән яҙҙы.

Йәш яҙыусыларҙы күтәреү маҡсатында 2009 йылда «Али һәм Нино» нәшриәте Әзербайжандың Милли китап премияһы булдырылған, ул һәр йылдың әҙәбиәт яңылыҡтарын күҙәтеп бара һәм элекке йылда сығарылған уңышлы әҫәр өлгөләрен премия менән билдәләй.<ref>[http://mkm.az/ru/index.php Национальная книжная премия]</ref><ref>[http://www.newsazerbaijan.ru/culture/20130606/298951657.html Объявлены имена победителей Национальной книжной премии Азербайджана]</ref><ref>[http://www.bakcell.com/ru/08/2012/national-book-award-is-launched-again-with-the-main-sponsorship-of-bakcellМилли Китап Премияһы Bakcell компанияһы спонсорлығы менән башланды]{{Недоступная ссылка|date=April 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> Премия жюрийына танылған әзербайжан яҙыусылары, мәҙәниәт эшмәкәрҙәре инә.<ref>[http://mkm.az/ru/jury.php Состав жюри НКП]</ref>

== Дәүләт ярҙамы ==
[[Файл:Stamps of Azerbaijan, 1994-209k.jpg|thumb|left|250px|Физулиҙың 500 йыллығына бағышлап сығарылған Әзербайжан маркаһы.]]
Әзербайжан дәүләт бойондороҡһоҙлоғона эйә булғандан һуң, мәҙәниәт, шул иҫәптән әзербайжан әҙәбиәте лә, дәүләт ярҙамына мохтаж ине. Бының менән бәйле тормошҡа ашырылған киң масштаблы саралар бер үк ваҡытта әзербайжан әҙәбиәте һәм әҙәбиәтте өйрәнеү фәненең үҫешенә һәм ҡаҙаныштарына етди гарантия булып тора.

Ғәйдәр Әлиевтең шәхси инициативаһы буйынса һәм уның туранан-тура етәкселеге аҫтында төрөк эпосы «Ҡорҡот олатайымдың китабы»ның   1300 йыллығы, шағир Мөхәммәт Фүзулиҙың 500 йыллығы билдәләнде.

Әҙәби процесты йәнләндереүгә, ижад донъяһына яңы талантлы авторҙар килеүенә әзербайжан хөкүмәтенең илдең дәүләт бюджетынан «Әзербайжан», «Әҙәби Әзербайжан», «Улдуз», «Гобустан» журналдарын һәм «Әдәбийәт газети» гәзите кеүек әҙәби органдарҙы регуляр финанслау тураһындағы махсус ҡарары ҙур әһәмиәткә эйә булды.

Әзербайжан Республикаһы Президентының 2004 йылдың 12 ғинуар «Әзербайжан телендәге күп кеше ҡулланған баҫмаларҙы латин графикаһына күсереү» һәм 2004 йылдың 27 декабрендә сыҡҡан «2005—2006 йылдарҙа латин графикаһына күсерелергә тейешле әзербайжан телендәге әҫәрҙәр исемлеген раҫлау тураһында» тигән күрһәтмәһенә ярашлы, әзербайжан һәм донъя әҙәбиәте бөйөк вәкилдәренең әҫәрҙәре күп кеше уҡырлыҡ тиражда сығарылды һәм илдең китапхана селтәрҙәренә тапшырылды. Ике бойороҡ буйынса ла дөйөм тиражы 9 миллиондан артыҡ экземпляр тәшкил иткән әзербайжан һәм донъя әҙәбиәте циклы китаптары, шулай уҡ һүҙлек һәм энциклопедиялар китапханаларға оҙатылған һәм китап уҡыусылар ҡарамағына тапшырылған.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* Әзербайжан яҙыусылары һәм шағирҙары
* Урта быуаттар әзербайжан әҙәбиәте хронологияһы
* Әзербайжан әкиәттәре

== Иҫкәрмәләр ==
{{примечания|2|height=200}}

== Һылтанмалар ==
* [http://suleymanli-si.narod.ru/ Энциклопедия азербайджанской литературы]{{ref-az}}
* [http://feb-web.ru/feb/kle/kle-abc/ke1/ke1-0944.htm Азербайджанская литература — Краткая литературная энциклопедия (1962)]
* [http://fednews.ru/azerbaijan/143485-v-nacionalnojj-biblioteke-indonezii-budet-sozdan.html В Национальной Библиотеке Индонезии будет создан Фонд Литературы Азербайджана]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{ref-ru}}
* [http://www.rus.azadinform.az/index.php?dn=news&to=art&id=6353 В Пскове состоится презентация коллекций азербайджанской литературы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080504040340/http://www.rus.azadinform.az/index.php?dn=news |date=2008-05-04 }}{{ref-ru}}
* [http://vyshka.azeurotel.com/arxiv/2007/02/2.htm МОСТЫ ДОВЕРИЯ ЧЕРЕЗ КУЛЬТУРУ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080709041835/http://vyshka.azeurotel.com/arxiv/2007/02/2.htm |date=2008-07-09 }}{{ref-ru}}
* Мухаммед Физули. Научно-исследовательские статьи. — Баку: Госиздат, 1958.
* [http://www.krugosvet.ru/articles/117/1011747/1011747a3.htm Чингиз Гусейнов: Азербайджанская литература 1920—1980 гг.]{{ref-ru}}
* [http://www.tercume.az/RU/ANA%20SEHIFE/Prezident.htm Распоряжения Президента Азербайджанской Республики: «Об издании на азербайджанском языке произведений выдающихся представителей мировой литературы»]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{ref-ru}}
* [http://www.baku.ru/pages/literature/literaturnyi-azerbaijan_ru.php Журнал «Литературный Азербайджан»]{{ref-en}}
* [http://www.azerigallery.com/bio/rasulzade.html Из статьи Гасана Гулиева «Эмигрантская Литература Азербайджана — Мамед Эмин Расулзаде (1884—1955)»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080828124307/http://www.azerigallery.com/bio/rasulzade.html |date=2008-08-28 }}{{ref-ru}}
<!-- 
{{Әзербайжан мәҙәниәте}}
{{Әзербайжан темаларҙа}}
{{Әзербайжандар}}
{{Темалар буйынса Азия|Әҙәбиәт|цвет=Әзербайжан}}
{{Темалар буйынса Европа|Әҙәбиәт|цвет=Әзербайжан}}
-->

[[Категория:Әзербайжан әҙәбиәте]]
[[Категория:Әзербайжан мәҙәниәте|Әҙәбиәт]]
[[Категория:Телдәр буйынса әҙәбиәт]]