Әзербайжан әҙәбиәте

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте

Әзербайжан әҙәбиәте (әзерб. Azərbaycan ədəbiyyatı) — Әзербайжандың дәүләт теле булған һәм Көньяҡ Әзербайжанда, Ирандың төньяҡ-көнбайышында, шулай уҡ Грузияла, Төркиәлә һәм Рәсәйҙә киң таралған әзербайжан телендә баҫылып сыҡҡан яҙма әҫәрҙәр йыйылмаһы.

Урта быуаттар һәм Яңы ваҡыт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Әзербайжан телендәге әҙәбиәттең барлыҡҡа килеүе[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Әзербайжан теле төрки телдәрҙең уғыҙ телдәре төркөмсәһенә ҡарай. Уғыҙ теле регионда, Урта Азиянан төрки телле ҡәбиләләр килгәндән бирле[1], XI—XII быуаттарҙан башлап, йәшәп килгән. Иранға килеп урынлашҡандан һуң ике йөҙ йыл дауамында уғыҙҙарҙың ауыҙ-тел әҙәбиәте генә булған[1].

Һуңғараҡ әзербайжан халҡы составына ингән уғыҙ ҡәбиләләренең эпик һәйкәле булып Урта Азияла барлыҡҡа килгән "Минең олатайым Ҡорҡоттоң китабы (Деде Коркуд)" героик эпосы тора, ләкин ул ахырынаса уғыҙҙар компактлы йәшәгән Әзербайжанда формалашҡан[2]. IX быуаттан бирле ижад ителгән эпостың бөтөн кеше ҡабул иткән тексы XV быуатта ғына төҙөлгән[1][3].

Әзербайжан әҙәби теле уғыҙ һәм ҡыпсаҡ ҡәбилә телдәре нигеҙендә үҫешкән, әммә уға ғәрәп һәм фарсы телдәре ҙур йоғонто яһаған. Әзербайжан әҙәби телен ғәрәп-фарсы лексикаһы менән туйындырыу күп дәрәжәлә уны халыҡтың йәнле һөйләшенән алыҫлаштырған. XIII быуаттағы монгол яулап алыуҙары менән бәйле, Әзербайжандың алдағы дәүерҙәрҙә үк башланған төркиләшеүе көсәйгән; XV быуат аҙағына ул төрки тел төркөмөнә ҡараған үҙенең теле булған әзербайжан халҡын барлыҡҡа килтергән[4]. Әзербайжан классик яҙма әҙәбиәте монгол баҫып алыуҙарынан һуң һәм XVI быуатта, Сәфәүиҙәр династияһы Иранда өҫтөнлөгөн урынлаштырғандан һуң, баш алған[2][5]. Әзербайжан әҙәбиәте фарсы әҙәбиәтенең көслө тәьҫире аҫтында үҫешкән, һәм әзербайжан-төрөк телендә яҙған яҙыусылар, ҡағиҙә булараҡ, ике телгә эйә булған[1].

Әзербайжан әҙәбиәте тарихы XIII быуаттан башланған[6]. Әзербайжан яҙма әҙәбиәте XIV—XV быуаттарҙа барлыҡҡа килгән[7][8][9]. «Ираника» энциклопедияһы Иззеддин Һәсәноғлыны (XIII—XIV бб.)[1] һәм Нәсимиҙе (XIV—XV бб.)тәүге әзербайжан шағирҙары тип атаған[8].

XIV—XVIII быуаттар әҙәбиәте[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Төрөк-әзербайжан телендәге әҙәбиәт (әзербайжан теле тигән атама ул ваҡытта ҡулланылмаған булған), күбеһенсә дөйөм төрки һыҙатлы булған[8][10], һәм XIV—XV быуаттарҙа формалашҡан[4][8]. XIII—XIV быуаттар сигендә Хөрәсәндә йәшәгән тәүге шағир Изеддин Ғасаноғлынан төрөк телендәге шиғырҙары килеп еткән.[11]; уның береһе төрөк телдә, икенсеһе фарсы телендә булған ике газеле еткән. Ғасаноғлы әзербайжан төркиҙәре әҙәбиәтенең нигеҙ һалыусыһы тип иҫәпләнә[12]. Төрөк-әзербайжан телендәге иртә текстар ҙа шулай уҡ иҫке ғосман әҙәбиәтенең бер өлөшө тип һанала[8].

XIV-XV быуаттарҙа йәшәгән төрки халыҡтарҙың уртаҡ шағиры тип һаналған Имадеддин Нәсими әзербайжан шиғриәте үҫешендә танылыу алған, әзербайжан телендәге традицион яҙма шиғриәткә нигеҙ һалған[13], әзербайжан телендәге традицион яҙма шиғриәткә нигеҙ һалған[14][15][16] поэтом. Нәсими сүриә ҡалаһы Алеппола ғазаплы үлемгә дусар ителгән. Уның замандашы Борханеддин Ғәзи Әхмәд сығышы менән Көнсығыш Анатолиянан булған[17]. Йософ Мәддәх төрөк телендә «Варга һәм Гөлша» эпик поэмаһын яҙған. Лирик поэмаларҙы әзербайжан телендә Хагиги псевдонимы менән дәүләттең солтаны Ҡара-Ҡойонло Йыһаншаһ[18], шулай уҡ дәүләттең хакимы Аҡ-Ҡойонло Солтан Яғуб яҙған[19]. Тағы ла шуны әйтер кәрәк, Хатаи Тебризиҙың «Йософ вә Зөләйха» поэмаһы Солтан Яғубҡа бағышланған[19], һәм был әҫәр әзербайжан телендә яҙылған тәүге поэма тип һаналған[20].

Әзербайжан территорияһында йәшәгән авторҙар араһында шулай уҡ Сефевидтар династияһына нигеҙ һалыусы, Хатаи поэтик псевдонимы аҫтында яҙған, «Дехнаме» («Ун хат») поэмаһы авторы шаһ Исмаил I булған. Уның һарайында «шағирҙар батшаһы» тип аталған Хәбиби йәшәгән.[21]

Шул уҡ периодта Ираҡта әзербайжан, фарсы һәм ғәрәп телдәрендә бер үк нәфислек менән яҙған күренекле әзербайжан [1][22][23][24][25][26] һәм төрөк[27]-ғосман[28] шағиры Физули йәшәгән һәм ижад иткән [27].

Исмаил I

XVII—XVIII быуаттарҙа Иран Әзербайжанында Сәиб Тәбризи, Говси Тәбризи, Мөхаммәд Амани, Тарзи Афшар һәм Тәсир Тәбризи кеүек шағирҙар ижад иткән. Урта быуаттар шиғриәтенең әзербайжан телендә яҙылған иң яҡшы романтик поэмаларының береһе булған шағир Мәсихиҙең «Варга һәм Гөлша» поэмаһы килеп еткән[29].

XVIII быуатта Ширван мәктәбе шағирҙары — Шакир Ширвани, Нишат Ширвани, Махжур һәм Аға Мәсих Ширвани ижад иткән. Был периодта халыҡ ауыҙ-тел ижады әҙәбиәтенә, әзербайжан ашуғтары сәнғәтенә тәьҫир көсәйгән. Яҙма шиғриәт халыҡ ижәды мотивтары һәм темалары менән байыған, ә шиғри тел ҡанунлаштырылған нормаларҙан һәм стереотиптарҙан таҙарынған[30]. Ҡарабах ханының һарайында вәзир булып йөрөгән шағир Молла Панах Вәғиф әзербайжан әҙәбиәтендә реализмға нигеҙ һалыусы булған. Уның шиғриәтенең төп темаһы булып мөхәббәт һәм кешенең күңел матурлығы торған. Вәғифтең ижады яҙма шиғриәттә киң файҙаланыла башлаған халыҡ шиғри формаһы — ғошма үҫешенә килтергән[30]. Молла Вәли Видади, Вәғифтең яҡын дуҫы, киреһенсә, намыҫлылыҡҡа, ҡыйыулыҡҡа, тәрән аҡыллылыҡ көсөнә һәм зиһенгә дан йырлаған[30], ә шулай уҡ үҙ-ара низағты һәм шулай уҡ феодаль ҡанһыҙлыҡты тәнҡитләгән[31]. Уның төшөнкө кәйефе «Торналар», «Шағир Вәғифкә мөрәжәғәт», «Иларһың» тигән шиғырҙарында сағылған[31]. Вәғиф һәм Видади ижады әзербайжан әҙәбиәтендә[30] XVIII быуат шиғриәтенең ҡаҙанышы булған. Әрмән шағиры һәм ашуғы Саят-Нова помимо әрмән һәм грузин телдәрендә генә түгел, әзербайжан телендә лә яҙған[32]. Саят-Нова әзербайжан шиғырҙарында ашуғ шиғриәтенең художество алымдарын һәм табыштарын файҙаланған[30]. Уның йырҙарының күпселеге әзербайжан телендә яҙылған[33]. Халыҡ дастаны «Шаһрияр һәм Санубар» нигеҙендә аноним автор ижад иткән «Шаһрияр хаҡында хикәйәт» XVIII быуаттың иң әһәмиәтле проза һәйкәле булып тора[30].

Әзербайжан тикшеренеүсеһе A. С. Сумбатзаде билдәләгәнсә, XVIII быуатта үҙаллы әзербайжан теле формалашыу процесы тамамланған [34].

XIX быуатта Молла Панах Вәғиф менән бер дәүерҙә Мир Мохсун Навваб, Мешади Эюб Баҡы, Хөршидбаныу Натаван, Сары Ашығ, Ашуғ Гурбани, Леле, Ашығ Сафи Вәлех, Ашуғ Самед — Валехтың уҡытыусыһы, Ашығ Мөхәммәт (Валехтың атаһы), Аббас Туфарғанлы, Мискин Абдал, Ашығ Пери, Ғасымбәк Закир һ.б. ижад иткән.

XIX быуатҡа тиклемге тарихнамәләр билдәле түгел[35]

XIX быуат әҙәбиәте[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Аббасғулу Аға Баҡыйханов

XIX быуатта Әзербайжан территорияһы Рәсәй империяһы составына ингән, был ваҡиға урындағы халыҡтың фарсы традицияларынан айырылыуына һәм рус-европа мәҙәниәтенә яҡынайыуына килтергән. Был осорҙа Ғасымбәк Закир, Сәйед Абулғасым Небати, Сәйед Азим Ширвани, Хөршидбаныу Натаван, Аббасғулу Аға Баҡыйханов, Мирза Шәфи Вазех, Исмаилбәк Ғутҡашынлы, Джалил Мамедкулизаде ижад иткән. Солтан Меджид Ғанизаде күп кенә прозаик әҫәрҙәрҙең авторы булған. Уның публицистик хикәйәһе «Уҡытыусылар ғорурлығы», «Кәләш муйынсаһы» повесы, «Аллаһ диваны» хикәйәләре, «Ғурбан байрамы» һ.б. әҫәре билдәле. Таги Сидги тигән яҙыусы ла прозаик әҫәрҙәр авторы.

Мирза Фатали Ахундов

Быуат уртаһында әзербайжан әҙәбиәтендә яңы жанр — Мирза Фатали Ахундов нигеҙ һалған драматургия барлыҡҡа килгән. 1850 йылдан 1857 йылға саҡлы ул XIX быуаттың беренсе ярты йыллығындағы Әзербайжан тормошон реалистик сағылдырған 6 комедия һәм бер повесть яҙған. Ахундов шулай уҡ әҙәби тәнҡитте башлап ебәреүсе һанала[36]. Икенсе драматург — Наджафбәк Вәзиров 1896 йылда «Фәхреддиндең ҡайғыһы» тип аталған беренсе әзербайжан трагедияһын яҙҙы[37]. Иран Әзербайжанында әзербайжан һәм фарсы телдәрендә яҙған шағир Сәйед Абдулғасем Набати һәм шағирә Хәйран-Ханум ижад иткән.

Әзербайжандың Көньяҡ Дағстан менән тарихи-мәҙәни үҙ-ара мөнәсәбәттәре әзербайжан әҙәбиәтен дағстан авторҙары ижады менән байытҡан. Лезгин яҙма әҙәбиәтенә нигеҙ һалыусы Етим Эмин, туған лезгин телендә лә, шулай уҡ әзербайжан телендә лә яҙған[38]. Лезгин донъяуи яҙма әҙәбиәтенең күренекле шағиры һәм ғалимы Һәсән Алҡадари үҙенең әҫәрҙәрен шулай уҡ лезгин һәм әзербайжан телендә яҙған. 1892 йылда ул, үҙенең (Аҡадариҙың) күп һанлы комментарийҙарын, иҫкәрмәләрен һәм шиғри өҫтәмәләрен индереп, Дағстандың тарихы буйынса көнсығыш яҙма мәғлүмәттәр йыйылмаһы булған «Асари-Дағстан» тигән китабын әзербайжан телендә яҙған[39]. XX быуат башында ижад иткән Дербент ашуғы тау еврейы Шаул Сименду шулай уҡ әзербайжан телендә иврит хәрефтәре менән яҙған[40]. Ул осорҙағы әзербайжан әҙәбиәтендә әзербайжан ашуғтары шиғри сәнғәте ҙур урын алған. Ашуғ Алескер, Наджафкули, Ғөсәйн Бозалғанлы һ.б. ашуғтар киң билдәлеләре булған.

XIX быуат аҙағында үҙҙәренең әҙәби ижадын Джәлил Мәмәдкулизаде һәм Нариман Нариманов башлаған. Нариманов Әзербайжандағы тәүге халыҡ китапхана-уҡыу бүлмәһен асҡан, әзербайжан әҙбиәте тарихындағы тәүге тарихи «Нәдир-шаһ» трагедияһын һ.б. әҫәрҙәр яҙған[41].

ХХ быуат әҙәбиәте[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

XX быуат башы әҙәбиәте[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Аббас Саххат

XX быуатҡа яҡын арауыҡта Әзербайжанда Джәлил Мәмәдкулизаде һәм Нариман Кербалаи Наджаф оғлы (Нариман Нариманов) ижад иткәндәр. Джәлил Мәмәдкулизаде был периодта әзербайжан тәнҡит реализмының классикаһына әйләнгән «Мәйеттәр» (1909), «Минең әсәйемдең китабы» (1918) пъесаларын, «Почта йәшниге» (1903), «Зәйнал ирене» (1906), «Иранда Конституция» (1906), «Курбанали бәк» (1907) тигән хикәйәләрен яҙған[42]. Быуат башында әзербайжан әҙәбиәтенең прогрессив романтизмына нигеҙ һалған Мөхәммәт Һади, шулай уҡ Ғөсәйн Джәвид һәм Аббас Сиххат ижадтарын башлаған. Аббас Сиххат ике өлөштән торған «Көнбайыш ҡояшы» (1912) китабына егерменән артыҡ рус шағирының үҙе тәржемә иткән әҫәрен индергән,һәм был ул замандың ҙур мәҙәни ваҡиғаһына әүерелгән[42]. Үҙҙәренең әҫәрҙәрендә Сиххат һәм Абдулла Шаиһ алғы планға мәғрифәтселек, мәғариф, тәрбиә һәм әхлаҡ проблемаларын ҡуйған. Шағир Сабир Мирза Алекпер Сабир әҙәби мәктәбенә - Көнсығыштағы шиғри мәктәпкә нигеҙ һалған[42]. Мирза Али Моджуз, Нәзми (Əli Nəzmi), Алиғулу Ғамғюсар, Байрамали Аббасзаде(Bayraməli Abbaszadə) был мәктәптең сағыу вәкилдәре булған[42]. Күренекле лезгин шағиры Сөләймән Стальский ҙә үҙенең ҡайһы бер шиғырҙарын әзербайжан телендә яҙған («Муллаға», «Ҡаф тауы», «Колхоз», «Селлә аша ашыҡмай» һ.б.)[43][44][45]. Әзербайжан телендә рутуль шағирҙары Хазарчи Гаджиев һәм Джамисаб Саларовтар[46], шулай уҡ грузин шағиры Иетим Гурджи яҙған[47].

1910—1920-се йылдарҙа Әзербайжандың 1918 йылда яулап алынған дәүләт бойондороҡһоҙлоғон Джафар Джаббарлы, Әхмәд Джәвәд, Өммөгөлсөм кеүек авторҙар данлаған. Был дәүерҙә тәүге ҡатын-ҡыҙ драматург Сәкинә Ахундзаде ижад иткән[48]. Әзербайжан әҙәбиәте өсөн Нариман Наримановтың драматургияһы оло әһәмиәткә эйә. Наримановтың төп әҫәрҙәре: «Баһадур һәм Сона», «Мәжлес», «Надир шаһ» һәм «Шамдан бәк». Оло педагог Рәшид бәк Эфендиев күп кенә драмататик әҫәрҙәрҙең авторы булған.

Совет Әзербайжаны әҙәбиәте[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Сәмәд Вургун
«Әзербайжан»

Я ходил по горам, я глядел меж лугов
В журавлиные очи родных родников
Издалека выслушивал шум тростников
И ночного Аракса медлительный ход…

Здесь я дружбу узнал, и любовь, и почёт.
Можно ль душу из сердца украсть? — Никогда!
Ты — дыханье моё, ты — мой хлеб и вода!
Предо мной распахнулись твои города.

Весь я твой. Навсегда в сыновья тебе дан.
Азербайджан, Азербайджан!… [49]

Әзербайжанда совет власын урынлаштырыу Гәнжә төрмәһендә әзербайжан мәғрифәтселәренең береһен — Ҡаҙаҡ уҡытыусылар семинарияһы директоры, «Әзербайжан татарҙарының әҙәбиәте» (Тифлис, 1903) брошюраһының авторы Фирудин бәк Әхмәд бек оғлы Кочарлинскийҙы атыу менән билдәләнгән[50]. Артабан әзербайжан әҙәбиәтендәге прогрессив романтизмға нигеҙ һалыусы һәм драматург Һөсәйен Джәвид, шағир Микаил Мушфиг, прозаик һәм әҙәби тәнҡитсе Сәйед Һөсәйен, шағир, Әзербайжан гимны авторы Әхмәд Джәвәд, яҙыусы һәм ғалим Йософ Вәзир Чәмәнзәминли һ.б. репрессия ҡорбандары булғандар.

Микаил Мушфиг

Һөсәйен Джәвид — әзербайжан романтизмының әһәмиәтле вәкилдәренең береһе. Һөсәйен Джәвидтең сағыу әҫәрҙәре булып «Әсә», «Санан шәйех» һәм «Демон» шиғри трагедиялары, «Бәйғәмбәр» (1922), «Аҡһаҡ Тимер» (1925), «Кенәз» (1929), «Сеявуш» (1933), «Хәйәм» (1935) пьесалары һәм «Азер» (1923—1932) поэмаһы һ.б. торған. Икенсе шағир — Самед Вургундың ыҡсым һәм тотанаҡлы стиле әзербайжан шиғриәтенең хәҙерге стиле һәм теленең формалашыуына, уның архаизмдан таҙарыныуына булышлыҡ иткән[51]. Ул «Вәғиф» героик-романтик шиғри драмаһын (1937), «Ханлар» шиғри тарихи драмаһын (1939), «Фархад һәм Ширин» мөхәббәт-героик шиғри драмаһын (1941)[51], шулай уҡ бик күп башҡа әҫәрҙәр ижад иткән. Яҙыусы Мехти Ғөсәйн 1942 йылда «Комиссар» тәүге әзербайжан тарихи повесын ижад иткән[52]. Был периодта Осман Сарывелли, Рәсүл Рза, тарихи романсы Мамед Сәйед Ордубади, драматургтар Сөләймән Сани Ахундов, Мирза Аждар оғлы Ибраһимов, Самед Вургун, Сабит Рахман, Әнвәр Мамедханлы, Ильяс Магомед оғлы Эфендиев, Шихали Гурбанов яҙғандар. Иран Әзербайжанынан Төньяҡ Әзербайжанға күсеп килгән шағирҙар Балаш Азероғлу, Мәдинә Гөлгөн, Сохраб Таһир һәм Окума Биллури үҙҙәренең ижады менән әзербайжан әҙәбиәтен байытҡан.

1927 йылдың июнендә Пролетар яҙыусыларының әзербайжан ассоциацияһы булдырылған[53], һәм 1932 йылда юҡҡа сығарылған[54]. Шул уҡ йылда Әзербайжан Яҙыусылар союзына нигеҙ һалынған. Сталин эпохаһынан һуң Әзербайжанда шағирҙар Али Кәрим, Хәлил Рза Олотөрөк, Джабир Новруз, Мамед Араз, Фиҡрәт Ғоджа, Фиҡрәт Садығ, Алекпер Салахзаде, Иса Исмаилзаде, Сабир Рустамханлы, Фамил Мехти, Тофиғ Байрам, Ариф Абдуллазаде, Ғөсәйн Ҡюрдоғлу, Ильяс Тапдығ, Муса Яғуб, Чингиз Алиоғлу, Нусрат Кесемәнли, Залимхан Яғуб, Рәмиз Ровшан һ.б. ижад иткән. Мирза Аждар оғлы Ибраһимов ижады әзербайжан совет әҙәбиәтендә сағыу эҙ ҡалдырған. Үҙенең драматик әҫәрҙәрендә Ибраһимов үҙен үткер тормош конфликттары, сағыу, реалистик характерҙары, йәнле диалог оҫтаһы итеп күрһәткән. Уның милли драматургияның иң яҡшы традицияларына нигеҙләнеп яҙылған пьесалары әзербайжан совет әҙәбиәтен үҫтереүҙә ҙур әһәмиәткә эйә булған. Ауылда социалистик үҙгәртеп ҡороуҙы һүрәтләгән «Хаят» драмаһы һәм испан халҡының фашизмға ҡаршы батырҙарса көрәшен сағылдырған «Мадрид», шулай уҡ Бөйөк Ватан һуғышы йылдарындағы тылдағы халыҡтың хеҙмәте тураһындағы «Мөхәббәт» пьесалары (1942 йылда ҡуйылған), Нариман Наримановтың тормошона һәм революцион эшмәкәрлегенә бағышланған «Пэр-ванэ» роман-эпопеяһы һәм башҡалар уның сағыу әҫәрҙәре булған. «Көньяҡ хикәйәләре» циклында, «Көн башланыр» романында ул Ирандағы милли-азатлыҡ хәрәкәте эпизодтарын күрһәткән[55].

Башҡа әҙәби жанрҙар ҙа әүҙем үҫешә барған. Джамшид Әмиров әзербайжан әҙәбиәтендә детектив жанрға нигеҙ һалыусы булған. XX быуат аҙағында 70-тән артыҡ шиғри йыйынтыҡ һәм 20 поэма яҙған Бәхтияр Ваһабзаде танылыу алған[56]. Уның «Гөлөстан» поэмаһы Рәсәй һәм Иран араһында бүленгән һәм берләшергә ынтылған әзербайжан халҡына бағышланған[56].

Иран Әзербайжаны әҙәбиәте[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Самед Бехранги

Каджарҙар династияһы урынына килгән Пехлевиҙар мәғарифта, прессала һәм эш башҡарыуҙа әзербайжан телен файҙаланыуҙы тыйған[57]. Әммә, фарсы теленән башҡа, күп әзербайжандар әҫәрҙәрен туған телдәрендә яҙыуҙы дауам иткән. Улар араһында шағирҙар Мөхәммәт Хөсәйн Шаһрияр, яҙыусылар Самед Бехранги, Бехзад Бехзади һәм башҡалар булған. XX быуат башында социаль проблемаларҙы асҡан сатирик шиғырҙар ижад иткән Мирза Али Моджуз шағир Сабирҙың көслө йоғонтоһо аҫтында булған[58][59]. Уның ижадының төп темаһы - халыҡтың хоҡуҡһыҙлығы («Тыуған ил», «Көн һайын» һ.б.), уның иҙеүселәргә ҡаршы көрәше, хоҡуҡһыҙ ҡатын-ҡыҙ хәле («Бәхетһеҙ ҡыҙҙар» һ.б.); ул шулай уҡ В. И. Ленинды («Ленин») һәм Октябрь революцияһын данлаған («Революция күкрәр», «Ниһайәт» һ.б.)[58].

1941 йылда совет-британ ғәскәрҙәре тарафынан ойошторолған Иран операцияһы һәм Көньяҡ Әзербайжанда дәүләт ҡоролошо булдырыу совет-иран сиктәре менән бүленгән әзербайжандарҙың берләшеү, шулай уҡ әзербайжан әҙәби телен тергеҙеү теләген тыуҙырған[60], ләкин 1946 йылда Әзербайжан автономиялы хөкүмәте ҡыйратылған һәм Иран регионда яңы контроль урынлаштырған. Шул ҡыҫҡа периодта Совет Әзербайжаны йоғонтоһонда Али Туде, Балаш Азероғлу, Мәдинә Гөлгөн, Хөкүмә Биллури һәм сәйәси публицист Ферейдун Ибраһими кеүек авторҙар ижад иткән. Сатирик шағир Ибраһим Дакер, Али Фитрат, шағир һәм педагог Мир Махди Этимад һәм ашуғ Хөсәйн Джаван кеүек элекке яҙыусылар әүҙемлек күрһәткән[1]. Көньяҡтың да, Төньяҡтың да әҙәбиәт һөйөүселәренә берҙәй таныш талантлы шағирҙы — фажиғәле яҙмышлы кешене, еңелмәҫ көрәшсене, Мөхәммәт Бирийҙе айырып билдәләп китер кәрәк.

Мөхәммәт Хөсәйн Шаһрияр

1946 йылдан һуң Әзербайжандың ике өлөшөнөң күпселеген шиғриәттә асылған яҡынлыҡ тойғоһо «һағыш әҙәбиәте» тип билдәлелек алған әҙәби ағымға ғүмер биргән, һәм шул ағымдың стандарт символикаһы түбәндәге шиғри юлдарҙа асылған :

Аракс, наполняющий нас печалью,
Течёт и разрезает пространство подобно молнии.
Да, Аракс разделяет народ,
Но земля под ним — одна[60].

Ике телдә яҙған Мөхәммәт Хөсәйн Шаһрияр ике илдә лә киң баһалы. Ул үҙенең әҫәрҙәрен әзербайжан теле һәм мәктәптәрҙә туған телдә уҡытыу проблемаһына, әзербайжан халҡының ике дәүләттә бүленеп ҡалғанына, шулай уҡ Көньяҡ Әзербайжанда 1945—1947 йылдарҙағы милли-азатлыҡ хәрәкәтенә бағышлап яҙған[61]. «Хәйдәр-Баба»тигән романы уға ҙур дан алып килгән. Балалар яҙыусыһы Сәмәд Бәһранги, фарсы шағирҙары Әхмәд Шамлу, Форуғ Фаррохзад һәм Мәһди Ахаван-Салестың поэмаларын әзербайжан теленә тәржемә итеп, әзербайжан әҙәбиәтен байытҡан.

Хәҙерге заман әҙәбиәте[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Хәҙерге заман Әзербайжанында фәҡәт рус телендә яҙған кинодраматург Рөстәм Мамед Ибраһим оғлы Ибраһимбәков һәм детектив романдар авторы Чингиз Абдуллаев ҙур билдәлелек яулаған.

Шиғриәтте билдәле шағирҙар Нариман Һәсәнзаде, Хәлил Рза, Сабир Новруз, Вәкилов Вәғиф Сәмәдоғлу, Носрат Кесемәнли, Рәмиз Ровшан, Гамлет Абдулла оғлы Исаханлы, Зәлимхан Яғуб һ.б. кәүҙәләндерә. Хәҙерге заман әзербайжан драматургтарынан Ф. Һоджаны, Эльчинде, К. Абдулланы, А. Мәсүдте, Г. Мираламовты, Э. Һөсәйенбейлиҙе, А. Раһимовты, Р. Аҡбәрҙе, А. Әмирлене һ.б. атап була[62]

Яңы әзербайжан прозаһы сиктәрен детектив, фантастика, антиутопия, төрөк мифологияһы, көнсығыш сюрреализмы элементтары киңәйтә. Был жанрҙарға мөрәжәғәт иткән яҙыусыларҙан Анарҙы, М. Сөләймәнлене, Н. Рәсүлзадены, Р. Рахманоғлуны атарға була. Йәш прозаиктар йышыраҡ милли тарихҡа һәм этник хәтергә мөрәжәғәт иткән һайын, әзербайжан реализмы көс йыя барҙы. Был осраҡта Эльчин Һөсәйенбейлиҙең «Ун өсөнсө апостол, йәки Йөҙ ҙә ҡырҡ беренсе Дон Жуан» тарихи-синтетик романын һәм Юныс Оғуздың исторические романы «Шаһ Аббас» һәм «Надир шаһ» атамалы тарихи романдарын атарға була[62].

Ҡарабах һуғышы хәҙерге заман әзербайжан әҙәбиәтендә үҙенең эҙен ҡалдырҙы: Г. Анарғызы, М. Сөләймәнле, А. Раһимов, С. Әхмәдле, В. Бабанлы, К. Нәзирле, А. Ҡулиев, А. Аббас, М. Бәкирле кеүек яҙыусылар ҡасаҡтарҙың яҙмышы темаһына, юғалтҡан Шушаны һағыныуға, Ходжали үлтерешенә, һуғыш ҡанһыҙлығына һ.б. мөрәжәғәт итте[62]

Ҡарабах әрмән-әзербайжан конфликтын башынан үткәреп аңларға тырышыуға 2012 йылдың һуңында тәү тапҡыр рус телендә баҫылып сыҡҡан Әкрәм Айлислиҙың «Таш төштәр» тигән роман-реквиемы бағышланған. Әзербайжандағы әрмән халҡының трагедияһын баҡы интеллигенты күҙлегенән тасуирлаған роман илдә тәрән ризаһыҙлыҡ тыуҙырҙы, ә автор «Әзербайжан халыҡ яҙыусыһы» тигән исеменән яҙҙы.

Йәш яҙыусыларҙы күтәреү маҡсатында 2009 йылда «Али һәм Нино» нәшриәте Әзербайжандың Милли китап премияһы булдырылған, ул һәр йылдың әҙәбиәт яңылыҡтарын күҙәтеп бара һәм элекке йылда сығарылған уңышлы әҫәр өлгөләрен премия менән билдәләй.[63][64][65] Премия жюрийына танылған әзербайжан яҙыусылары, мәҙәниәт эшмәкәрҙәре инә.[66]

Дәүләт ярҙамы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Физулиҙың 500 йыллығына бағышлап сығарылған Әзербайжан маркаһы.

Әзербайжан дәүләт бойондороҡһоҙлоғона эйә булғандан һуң, мәҙәниәт, шул иҫәптән әзербайжан әҙәбиәте лә, дәүләт ярҙамына мохтаж ине. Бының менән бәйле тормошҡа ашырылған киң масштаблы саралар бер үк ваҡытта әзербайжан әҙәбиәте һәм әҙәбиәтте өйрәнеү фәненең үҫешенә һәм ҡаҙаныштарына етди гарантия булып тора.

Ғәйдәр Әлиевтең шәхси инициативаһы буйынса һәм уның туранан-тура етәкселеге аҫтында төрөк эпосы «Ҡорҡот олатайымдың китабы»ның 1300 йыллығы, шағир Мөхәммәт Фүзулиҙың 500 йыллығы билдәләнде.

Әҙәби процесты йәнләндереүгә, ижад донъяһына яңы талантлы авторҙар килеүенә әзербайжан хөкүмәтенең илдең дәүләт бюджетынан «Әзербайжан», «Әҙәби Әзербайжан», «Улдуз», «Гобустан» журналдарын һәм «Әдәбийәт газети» гәзите кеүек әҙәби органдарҙы регуляр финанслау тураһындағы махсус ҡарары ҙур әһәмиәткә эйә булды.

Әзербайжан Республикаһы Президентының 2004 йылдың 12 ғинуар «Әзербайжан телендәге күп кеше ҡулланған баҫмаларҙы латин графикаһына күсереү» һәм 2004 йылдың 27 декабрендә сыҡҡан «2005—2006 йылдарҙа латин графикаһына күсерелергә тейешле әзербайжан телендәге әҫәрҙәр исемлеген раҫлау тураһында» тигән күрһәтмәһенә ярашлы, әзербайжан һәм донъя әҙәбиәте бөйөк вәкилдәренең әҫәрҙәре күп кеше уҡырлыҡ тиражда сығарылды һәм илдең китапхана селтәрҙәренә тапшырылды. Ике бойороҡ буйынса ла дөйөм тиражы 9 миллиондан артыҡ экземпляр тәшкил иткән әзербайжан һәм донъя әҙәбиәте циклы китаптары, шулай уҡ һүҙлек һәм энциклопедиялар китапханаларға оҙатылған һәм китап уҡыусылар ҡарамағына тапшырылған.

Шулай уҡ ҡарағыҙ[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  • Әзербайжан яҙыусылары һәм шағирҙары
  • Урта быуаттар әзербайжан әҙәбиәте хронологияһы
  • Әзербайжан әкиәттәре

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 H. Javadi, K. Burill. Azeri Literature in Iran (ингл.). AZERBAIJAN x. Azeri Literature. Encyclopaedia Iranica. Дата обращения: 26 сентябрь 2010. Архивировано 27 август 2011 года.

  2. ↑ 2,0 2,1 «Китаби деде Коркуд» // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.

  3. ↑ Книга Деда Коркута. В. Жирмунский, А. Кононов

  4. ↑ 4,0 4,1 История Востока. В 6 т. Т. 2. Восток в средние века. Глава V. — М.: «Восточная литература», 2002. — ISBN 5-02-017711-3

    В XIV—XV вв. с началом формирования азербайджанского тюрко-язычного этноса возникает и его культура. Первоначально она не имела своих стабильных центров (вспомним, что один из её ранних представителей, Несими, погиб в Сирии), и её довольно трудно для данного времени отделить от османской (турецкой) культуры. Даже этническая граница между турками и азербайджанцами установилась только в XVI в., да и тогда она ещё окончательно не определилась. Тем не менее в XV в. формируются два центра азербайджанской культуры — Южный Азербайджан и равнинная часть Карабаха. Окончательно они сложились уже позже, в XVI—XVIII вв.
  5. ↑ H. Javadi, K. Burill. Azeri Literature in Iran (ингл.). AZERBAIJAN x. Azeri Literature. Encyclopaedia Iranica. Дата обращения: 26 сентябрь 2010. Архивировано 27 август 2011 года.

    A written, classical Azeri literature began after the Mongol invasion, and developed strongly in the 10th/16th century after the Safavid dynasty established its dominance in Iran.

  6. ↑ H. Javadi, K. Burill AZERBAIJAN x. Azeri Turkish Literature (инг.) // Encyclopaedia Iranica. — 1988.

    The history of the Azeri Turkish literature can be divided into four main periods: 1) From the 13th century to 1828 when, as a result of the defeat suffered by Iran in the Perso-Russian wars, a number of regions north of the province of Azerbaijan, where Azeri Turkish was spoken, were occupied by Tsarist Russia (now Republic of Azerbaijan)…
  7. ↑ Azerbaijan — Британника энциклопедияһында

  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 8,4 AZERBAIJAN viii. Azeri Turkish — Encyclopædia Iranica. G. Doerfer:

    The early Azeri texts are a part of the Old Osmanli literature (the difference between Azeri and Turkish was then extremely small). The oldest poet of the Azeri literature known so far (and indubitably of Azeri, not of East Anatolian of Khorasani, origin) is ʿEmād-al-dīn Nasīmī (about 1369—1404, q.v.).

  9. ↑ История Востока. В 6 т. Т. 2. Восток в средние века. М., «Восточная литература», 2002.:

    Говоря о возникновении азербайджанской культуры именно в XIV—XV вв., следует иметь в виду прежде всего литературу и другие части культуры, органически связанные с языком.
  10. ↑ A. С. Сумбатзаде. Азербайджанцы — этногенез и формирование народа, Баку, 1990, гл. XII, 1:

    Не следует, однако, забывать, что тюрко-азербайджанский язык того периода в значительной мере носил общетюркский характер огузской группы этого языка и был понятен в своей основе как азербайджанцам, так и туркменам и туркам. С конца же XV в., когда в Азербайджане прекратился приток тюркоязычных племен, кипчакской группы с севера, огузской группы с востока, а также началось размежевание с анатолийскими турками после образования Османского государства, азербайджанский язык все более стабилизировался, шлифовался […] выделяясь в самостоятельный язый тюрко-огузской группы […] Одним из показателей этого процесса (XVI—XVIII вв.) является переход «от многовариантности к одновариантности» в произношении слов, частей речи и т. д., проанализорованных в книге М. Джангирова "Образование азербайджанского национального литературного языка.
  11. ↑ Гасаноглы // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
  12. ↑ A.Caferoglu, «Adhari (azeri)», in Encyclopedia of Islam, (new edition), Vol. 1, (Leiden, 1986)
  13. ↑ Александр Николаевич Болдырев, Афрасяб Пашаевич Векилов, Вадим Сергеевич Шефнер. Поэты Азербайджана. — Л.: «Советский писатель», 1970. — С. 161. — 710 с.

    Основоположник традиции письменной поэзии на азербайджанском языке Сеид Имадеддин Насими родился в Шемахе в 1370 году. Шемаха, столица Ширвана, славилась на Ближнем Востоке как культурный город с богатыми литературными традициями.
  14. ↑ Baldick, Julian (2000). Mystical Islam: An Introduction to Sufism. I. B. Tauris. pp. 103
  15. ↑ Burrill, Kathleen R.F. (1972). The Quatrains of Nesimi Fourteenth-Century Turkic Hurufi. Walter de Gruyter GmbH & Co. KG.
  16. ↑ Lambton, Ann K. S.; Holt, Peter Malcolm; Lewis, Bernard (1970). The Cambridge History of Islam. Cambridge University Press. pp. 689.
  17. ↑ Azeri Literature in Iran, Iranica. 2011 йыл 4 апрель архивланған.

    Two poets of the 14th century, Qāżi Aḥmad Borhān al-Din (an East Anatolian) and the Ḥorufi demagogue ʿEmād-al-Din Nasimi played significant roles in the development of the Azeri Turkish poetry.
  18. ↑ Azeri Literature in Iran, Iranica. 2011 йыл 4 апрель архивланған.

    Jahān Shah himself wrote lyrical poems in Azeri using the pen name of Ḥaqīqī.

  19. ↑ 19,0 19,1 Azeri Literature in Iran, Iranica. 2011 йыл 4 апрель архивланған.

    Among the Azeri poets of the 9th/15th century mention should be made of Ḵaṭāʾī Tabrīzī. He wrote a maṯnawī entitled Yūsof wa Zoleyḵā, and dedicated it to the Āq Qoyunlū Sultan Yaʿqūb (r. 883-96/1478-90), who himself wrote poetry in Azeri.
  20. ↑ Хәтаи Тәбризи / Под ред. Дж. Кулиева. — Азербайджанская советская энциклопедия: Главная редакция Азербайджанской советской энциклопедии, 1987. — Т. X. — С. 80.
  21. ↑ Институт истории (Академия наук СССР), Институт археологии (Академия наук СССР). История СССР с древнейших времен до наших дней. — «Наука», 1966. — Т. 2. — С. 572.
  22. ↑ Walter G. Andrews, Najaat Black, Mehmet Kalpaklı. Ottoman Lyric Poetry: An Anthology. University of Texas Press, 1997. ISBN 0-292-70471-2, 9780292704718
  23. ↑ Merriam-Webster’s Encyclopedia of Literature. Merriam-Webster, 1995. ISBN 0-87779-042-6. Стр. 443. «Fuzuli — Turkish poet»
  24. ↑ Annemarie Schimmel. A Two-colored Brocade: The Imagery of Persian Poetry. University of North Carolina Press, 1992. ISBN 0-8078-2050-4. Стр. 75. «With this words of Turkish poet Fuzuli…»
  25. ↑ Bilkent Üniversitesi Center for Turkish Literature. Bilkent University Center for Turkish Literature, 2005. ISBN 0-8156-8147-X. Стр. 50. «The te^kire authors assess the style of the Turkmen poet Fuzuli, who preferred Turkish words and expressions…»
  26. ↑ Julie Scott Meisami. A Medieval Persian Romance. Oxford University Press, 1995. Стр. 22. «sixteenth- century Azerbaijani Turkish poet Fuzuli»
  27. ↑ 27,0 27,1 Fuzuli, Encyclopaedia Britannica.
  28. ↑ Encyclopediz Britannica, s.v. Islamic Art Islāmic literatures " The period from 1500 to 1800 " Ottoman Turkey " Poetry of Fuzûlî
  29. ↑ А. Дадашзаде. Азербайджанская литература // История всемирной литературы в девяти томах. — Наука, 1987. — Т. 4-й. — С. 420.
  30. ↑ 30,0 30,1 30,2 30,3 30,4 30,5 АЗЕРБАЙДЖАНСКАЯ ЛИТЕРАТУРА, ФЭБ "Русская литература и фольклор".
  31. ↑ 31,0 31,1 Видади Молла Вели // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
  32. ↑ Levon Mkrtchʻyan. Glagol vremen: armi︠a︡nskai︠a︡ klassicheskai︠a︡ poėzii︠a︡ V-XVIII vekov. — Khudozh. lit-ra, 1977. — С. 102.
  33. ↑ Charles Dowsett. Sayatʻ-Nova: an 18th-century troubadour : a biographical and literary study. — Peeters Publishers, 1997. — С. 422. — ISBN 9068317954, 9789068317954.

    Given the uncertainly of the tradition, the figures cannot be entirely accurate. Gaysaryan counts 114 Azeri, 70 Armenian, and 32 Georgian. Hasrat’yan lists 81 Azeri (plus a possible further three collected by G.T’arverdyan alias Ashug Verdi, and the two Azeri-Armenian macaronics from the Tetrak, pp. 7-9, his nos. 60 and 61), 63 Armenian (plus a possible further three collected by G.T’arverdyan and the two Azeri-Armenian macaronics; see his pp. 254—258, 271-2), and 32 Georgian. 128 Azeri poems may be counted in the Tetrak.

  34. ↑ A. С. Сумбатзаде. Азербайджанцы — этногенез и формирование народа, Баку, 1990, гл. XII, 1:

    Таким образом, мы имеем все основания утверждать, что в XVIII в. у азербайджанцев в полной мере сформировался отличный от других языков огузской группы свой, собственный, полнокровный язык — один из определяющих признаков народа.
  35. ↑ Петрушевский И. П. Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI - начале XIX вв. — Л., 1949. — С. 25.
  36. ↑ М. Ф. Ахудов. Избранные произведения. — Б.: Азернешр, 1987. — С. 14.
  37. ↑ АЗЕРБАЙДЖАНСКАЯ ЛИТЕРАТУРА, ФЭБ "Русская литература и фольклор".
  38. ↑ Alekseĭ Leontʹevich Narochnit︠s︡kiĭ. История народов Северного Кавказа, конец XVIII в.-1917 г. — Наука, 1988. — С. 376. — ISBN 5020094080, 9785020094086.
  39. ↑ Большая советская энциклопедия. — 1952. — С. 287. «Связи с Азербайджаном способствовали возникновению в конце 19 в. у лезгин и светской письменной литературы. Виднейшим её представителем был Гасан-Алкадари (1834—1910) — автор широко распространённой книги „Асари-Дагестан“, написанной в 1892 на азербайджанском языке и представляющей собой свод восточных письменных сведений по истории Д. с многочисленными комментариями, замечаниями и стихотворными вставками самого Алкадарп.»
  40. ↑ Илья Карпенко. Ворота Востока, Журнал ЛЕХАИМ.
  41. ↑ НаримановНариман Кербалай Наджаф оглы // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
  42. ↑ 42,0 42,1 42,2 42,3 АЗЕРБАЙДЖАНСКАЯ ЛИТЕРАТУРА, ФЭБ "Русская литература и фольклор".
  43. ↑ Мусаев К. М. Путём сближения и единства. — Баку: Элм, 1986. — С. 78.

  44. ↑ Климович Л. И. Наследство и современность: очерки о нац. литературах. — Советский писатель, 1975. — С. 120.

  45. ↑ Живое единство: о взаимовлиянии литератур народов СССР: сборник статей. — Советский писатель, 1974. — С. 246.

  46. ↑ Рутульцы // Народы Кавказа / Под общ. ред. С.П. Толстова. — М.: Изд-во АН СССР, 1960. — Т. 1. — С. 544.
  47. ↑ Alexander Mikaberidze. Historical Dictionary of Georgia. — The Scarecrow Press, 2007. — С. 358. — ISBN 0-8108-5580-1.
  48. ↑ Ҡалып:Az icon 130 Years of the Three Centuries by Ilham Rahimli
  49. ↑ Самед Вургундың «Әзербайжан» шиғыры, Tercume.az.(недоступная ссылка)
  50. ↑ Галина МИКЕЛАДЗЕ. Фиридунбек Кочарли: Просветитель и Учёный, Азербайджанский конгресс (29.02.08).
  51. ↑ 51,0 51,1 Самед Вургун - Жизнь и творчество, Сайт Самеда Вургуна. 2017 йыл 23 сентябрь архивланған.
  52. ↑ Гусейн Мехти // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
  53. ↑ Тамилла Халилова. Азербайджанская проза на русском языке. — 1986. — С. 38.
  54. ↑ Алиовсад Гулиев, И. В. Стригунов. Дорогой свободы и счастья. — Азербайджанское гос. изд-во, 1967. — С. 194.
  55. ↑ Ибрагимов Мирза Аждар оглы, БСЭ.
  56. ↑ 56,0 56,1 Анар, ТОФИК МЕЛИКЛИ. Умер Бахтияр Вагабзаде, NIRA Aksakal. 2017 йыл 1 декабрь архивланған.
  57. ↑ C. E. Bosworth. Azerbaijan — Islamic history to 1941. Iranica.
  58. ↑ 58,0 58,1 Моджуз, Мовджуз Мирза Али. БСЭ. Архивировано 22 март 2012 года.
  59. ↑ MOʿJEZ ŠABESTARI. Encyclopædia Iranica. Архивировано 22 март 2012 года.
  60. ↑ 60,0 60,1 Тадеуш СВЕНТОХОВСКИЙ. Русское правление, модернизаторские элиты и становление национальной идентичности в Азербайджане. sakharov-center.ru. Архивировано 22 март 2012 года. 2012 йыл 21 март архивланған.
  61. ↑ Алиш АВЕЗ. Мухаммеду Шахрияру – 100, Азербайджанский конгресс (15.12.06).
  62. ↑ 62,0 62,1 62,2 Тельман ДЖАФАРОВ (ВЕЛИХАНЛЫ), Рустам КАМАЛ. Поставим многоточие, Сайт "Литературной газеты".
  63. ↑ Национальная книжная премия
  64. ↑ Объявлены имена победителей Национальной книжной премии Азербайджана
  65. ↑ Китап Премияһы Bakcell компанияһы спонсорлығы менән башланды(недоступная ссылка)
  66. ↑ Состав жюри НКП

Һылтанмалар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Әзербайжан_әҙәбиәте&oldid=1271156» битенән алынған