Әртуғрул битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Дәүләт эшмәкәре
| титул              = 
| флаг               = 
| изображение = TM-2001-500manat-Ärtogrul Gazy-b.png
| имя        =  Иртоғрол l
| оригинал имени   = أرطغرل
| ширина =
| отец  = Көндөҙ Алп
| мать = Һаймә ҡатын
| предшественник =  Сөләймән шаһ
| преемник = [[Ғосман I]]
| дата рождения = 1198
| место рождения =
| дата смерти = 1281
| место смерти = 
| супруга = Хәлимә ҡатын 
| дети = '''улдары''': Саужы бей, [[Ғосман I]], Көндөҙ бей  
| вероисповедание = [[Ислам]]
}}
'''Иртоғрол''' (أرطغرل, {{lang-tr|Ertuğrul}}; [[1198 йыл|1198]]<span style="display:none;">(<span class="bday">1198</span>)</span>—{{Үлгән көнө|3=1281}}) — [[Төрки халыҡтар|төрки]] (уғыҙҙарҙың ҡайы ҡәбиләһе вәкиле) хакимы, Ғосман ханәданын башлап ебәргән [[Ғосман I]]-нең атаһы. 1227 йылдан алып Ғосман бейлеге хакиме була. Сүгет ҡалаһы бейлектең баш ҡалаһы була.

== Биографияһы ==
Төрөк тарихы буйынса, ҡайы ҡәбиләһенең бер өлөшө Урта Асиянан Анатулияға күскән. Урта Асияла саҡта ҡайы юлбашсылары бер ни тиклем ваҡыт Харәзем хакименә хеҙмәт итә. Ҡайыларҙың Иртоғрол етәкселегендәге ҙур булмаған бер өлөшө (400—500 тирмә), мағул баҫҡынсыларынан ҡасып, сәлжүк солтаны Ғәләүетдин Кәйҡобат биләмәһенә килә һәм унан һыйыныс һорай. Солтан Иртоғролға солтанаттың сиге буйынан өлөш бирә. Эскешәһәрҙән алыҫ булмаған ерҙә ятҡан был биләмәлә Иртоғрол Сүгет ҡалаһына нигеҙ һала. Был ерҙәрҙә һуңынан Ғосман йәки Ғосмануғылдары тип аталып киткән бейлек нигеҙләнә{{Sfn|Финкель}}.

Шундай риүәйәт тә бар:
Кесе Асияға килеп еткәс, Иртоғрол яугирҙәре менән алыш яланына тап була. Кем менән кем һуғышҡанын да белмәгән Иртоғрол, үҙ кешеләре менән кәңәшләшеп алғас, еңелеп барған яҡҡа ярҙамға килә һәм уларҙың еңеүен тәьмин итә. Был ғәскәр төрки мағулдары менән бәрелешкән солтан Ғәләүетжин Кәйҡобаттыҡы булып сыға. Шуның өсөн Ғәләүетдин Иртоғролға ер бүләк итә. Шуның менән бергә Иртоғрол элек был ергә хужа булған һәм уны кире ҡайтарыу ниәтенән һөжүмдәр ойоштороп торған Бизантияға ҡаршы торорға йөкләмә ала{{Sfn|Финкель}}{{Sfn|Кинросс|2017}}.

Иртоғрол хакимлеге осоронда ҡайылар көсәйә. Иртоғрол Бизантияның сик буйы өлкәләрен баҫып алып, үҙенең ужын киңәйтеүгә өлгәшә.

Иртоғрол мәрхүм булғас, хакимлек уның улы [[Ғосман I]]-гә күсә, ул Ғосман ханәданының тәүатаһы һәм [[Ғосман империяһы|Ғосман дәүләтенең]] беренсе хакиме булып тарихҡа ингән {{Sfn|Финкель}}{{Sfn|Imber|1987}}.

=== Иртоғролдың атаһы ===
Көндөҙ Алптың Иртоғролдоң атаһы булғанлығы иҫбат ителгән тиергә мөмкин. '''''Ғосман б. Иртоғрол б. Көндөҙ Алп'''''{{Sfn|BAŞAR|1995}}{{Sfn|KOZAN}}{{Sfn|Imber|1987}} тигән яҙыулы тәңкә табылған.

Ғосман тарихы буйынса тикшеренеүҙәр барышында тәүҙән үк Иртоғролдоң атаһы тураһында берҙәм фекер булмай. Иртоғролдоң атаһы Сөләймән шаһ тиеүселәр була, ләкин рәсми шәжәрә быны раҫламай. Сөләймән шаһтың тормош юлы 1460 йылдарҙа Шөкрулла{{Sfn|İnalcık|2007|p=487}} "Тарих"ында, 1467 йылдарҙа Урыш хеҙмәттәрендә, 1480 йылдан һуң Ғашиҡ Паша уғлы{{Sfn|İnalcık|2007|p=489}} һәм әл-Бәйәтле{{Sfn|İnalcık|2007|p=488}}яҙмаларында тасуирлана. Был хикәйәттәр бер-береһенән әҙ-мәҙ генә айырыла, әммә бөтәһендә лә Сөләймән шаһтың үҙ кешеләрен Анатулияға Көнсығыштан алып килеүе, Төркөстанға ҡайтырға йыйынғас, Форатты кискәндә батып үлеүе, шунан улы Иртоғролдоң Анатулияға боролоп ҡайтыуы тураһында һөйләнелә.

Тағы ла бер шәжәрә Ғосман Беренсенең олатаһы тип Сөләймән шаһты түгел, ә Көндөҙ Алпты атай. Көндөҙ Алп менән Күк Алп ун бишенсе быуаттың беренсе сирегендәге Әхмәди (1334—1413) һәм Языжизада Ғәли{{Sfn|İnalcık|2007|p=486}} хеҙмәттәрендә Ғосмандың атаһы Иртоғролдоң иптәше сифатында телгә алына. Ошо уҡ шәхестәр Әнүәри (16 быуатта вафат була) шиғриәтенә лә инеп ҡала, әммә унда улар Иртоғролдоң иптәштәре генә түгел: Көндөҙ Алп менән Күк Алп — бер туғандар, ә Көндөҙ Алп Иртоғролдоң атаһы булып сыға. [[Мәхмәт II]]-нең канцлеры Ҡараманлы Мәхмәт паша 1480 йылда яҙып бөтөргән "Ғосман империяһы тарихы"нда{{Sfn|İnalcık|2007|p=488}} Күк Алп — Көндөҙ Алптың атаһы, Иртоғрол Көндөҙ Алптың улы тип әйтелә.

{{Тәржемәһеҙ 5|Мәхмәт Нәшри|Нәшри|en|Neşri}}{{Sfn|İnalcık|2007|p=490}} (1450—1520) үҙе яҙған «Тарих»ҡа ике нөсхәне ла индерә, әммә Сөләймән шаһтың Иртоғролдоң атаһы һәм Ғосмандың олатаһы булғанлығы «киң билдәле» тип өҫтәй. Шулай итеп, Сөләймән шаһ рәсми нигеҙҙә Ғосмандың олатаһы тип иҫәпләнә {{Sfn|BAŞAR|1995}}{{Sfn|KOZAN}}{{Sfn|Imber|1987}}.



== Мәҙәниәттә ==
Иртоғрол «Иртоғрол: Яңырыу» тигән төрөк сериалының төп шәхсиәте булып тора; уның ролен Әнген Алтан Төҙъятҡан башҡара.

== Хәтер ==
[[Ғосман империяһы]] флотының фрегатына Әртуғрул исеме бирелә, [[Ашхабад]]тағы мәсет тә уның исемен йөрөтә.

== Иҫкәрмәләр ==
{{Примечания|3}}

== Әҙәбиәт ==
* {{Мәҡәлә|автор=Imber, Colin|заглавие=The Ottoman Dynastic Myth|ссылка=http://coursesa.matrix.msu.edu/~fisher/hst373/readings/imber1.html|тип=Turcica|год=1987|номер=XIX|страницы=7-27|ref=Imber}}
* {{Мәҡәлә|автор=[[Иналджик, Халил|İnalcık,Halil]]|заглавие=Osmanlı Beyliği'nin Kurucusu Osman Beg|ссылка=https://docs.google.com/file/d/0B5ATth-TXLHhXzZZTTE2bUphMTQ/preview|тип=Belleten|год=2007|номер=08|страницы=479-537|ref=İnalcık}}
* {{Мәҡәлә|автор=KOZAN, Ali|заглавие=Ertuğrul Gazi’nin Babası Süleyman Şah mı? Gündüz Alp mi?|ссылка=http://www.beyaztarih.com/osmanli-tarihi/ertugrul-gazinin-babasi-suleyman-sah-mi-gunduz-alp-mi|ref=KOZAN|archiveurl=https://web.archive.org/save/http://www.beyaztarih.com/osmanli-tarihi/ertugrul-gazinin-babasi-suleyman-sah-mi-gunduz-alp-mi|archivedate=2017-05-05}}
* {{Китап|автор=Lowry, Heath W.|заглавие=The Nature of the Early Ottoman State|ссылка=https://books.google.ru/books?id=fAppWuoFv3QC&pg=PA182&lpg=PA182&dq=Jennings+R.+Some+Thoughts+on+the+Gazi-Thesis&source=bl&ots=0XKew8W55O&sig=2pWxTJ4_fKLwydcXXL5YPzoBRCo&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwjCufCBr8LSAhVCKywKHdYYCcsQ6AEISzAI#v=onepage&q=Jennings%20R.%20Some%20Thoughts%20on%20the%20Gazi-Thesis&f=false|место=Albany|издательство=SUNY Press|год=2003|ref=Lowry}}
* {{Китап|автор=BAŞAR, FAHAMETTİN|заглавие=ERTUGRUL GAZi|ссылка=http://www.islamansiklopedisi.info/dia/pdf/c11/c110193.pdf|год=1995|том=Islamansiklopedisi:11|pages=314-315|ref=BAŞAR}}
* {{Китап|автор=Кинросс, лорд|заглавие=Расцвет и упадок Османской империи. На родине Сулеймана Великолепного|ссылка=https://books.google.ru/books?id=-OpqDQAAQBAJ&pg=PT4&lpg=PT4&dq=%D0%9E%D1%81%D0%BC%D0%B0%D0%BD+%D0%BE%D0%B4%D0%BD%D0%B0%D0%B6%D0%B4%D1%8B+%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D0%BB+%D0%BD%D0%BE%D1%87%D1%8C+%D0%B2+%D0%B4%D0%BE%D0%BC%D0%B5+%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D0%B3%D0%BE%D1%87%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B8%D0%B2%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BC%D1%83%D1%81%D1%83%D0%BB%D1%8C%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%BD%D0%B0.+%D0%9F%D0%B5%D1%80%D0%B5%D0%B4+%D1%82%D0%B5%D0%BC+%D0%BA%D0%B0%D0%BA+%D0%9E%D1%81%D0%BC%D0%B0%D0%BD+%D0%BB%D0%B5%D0%B3+%D1%81%D0%BF%D0%B0%D1%82%D1%8C,+%D1%85%D0%BE%D0%B7%D1%8F%D0%B8%D0%BD+%D0%B4%D0%BE%D0%BC%D0%B0+%D0%BF%D1%80%D0%B8%D0%BD%D0%B5%D1%81+%D0%B2+%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D0%BD%D0%B0%D1%82%D1%83+%D0%BA%D0%BD%D0%B8%D0%B3%D1%83.&source=bl&ots=90HqVjq_yg&sig=WXd2lrDhx51G5EDi6z_RV-Yuqh8&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwiH4Na6qPbSAhUDQJoKHUBhCEUQ6AEIHDAA#v=onepage&q=%D0%9E%D1%81%D0%BC%D0%B0%D0%BD%20%D0%BE%D0%B4%D0%BD%D0%B0%D0%B6%D0%B4%D1%8B%20%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D0%BB%20%D0%BD%D0%BE%D1%87%D1%8C%20%D0%B2%20%D0%B4%D0%BE%D0%BC%D0%B5%20%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D0%B3%D0%BE%D1%87%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B8%D0%B2%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BC%D1%83%D1%81%D1%83%D0%BB%D1%8C%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%BD%D0%B0.%20%D0%9F%D0%B5%D1%80%D0%B5%D0%B4%20%D1%82%D0%B5%D0%BC%20%D0%BA%D0%B0%D0%BA%20%D0%9E%D1%81%D0%BC%D0%B0%D0%BD%20%D0%BB%D0%B5%D0%B3%20%D1%81%D0%BF%D0%B0%D1%82%D1%8C%2C%20%D1%85%D0%BE%D0%B7%D1%8F%D0%B8%D0%BD%20%D0%B4%D0%BE%D0%BC%D0%B0%20%D0%BF%D1%80%D0%B8%D0%BD%D0%B5%D1%81%20%D0%B2%20%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D0%BD%D0%B0%D1%82%D1%83%20%D0%BA%D0%BD%D0%B8%D0%B3%D1%83.&f=false|издательство=Литрес|год=2017|ref=Кинросс}}
* {{Китап|автор=Финкель, Кэролайн|заглавие=История Османской империи: Видение Османа|место=Москва|издательство=АСТ|ref=Финкель}}
* {{Cite web|title=Список османских историографов|url=http://www.litexplorer.ru/litexps-876-1.html|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170504225504/http://www.litexplorer.ru/litexps-876-1.html|archivedate=2017-05-05|accessdate=2017-05-05}}
* {{Cite web|title=Osman Gâzî'nin Bastırdığı Sikkeler ve Ona Atfedilen Yeni Bir Sikke Hakkında|url=http://www.hakikat.com/dergi/211/hyilmaz211.html|archiveurl=https://web.archive.org/save/http://www.hakikat.com/dergi/211/hyilmaz211.html|archivedate=2017-05-05|accessdate=2017-05-03}}

* ''Рыжов К. ''{{Монархи. Мусульманский Восток VII-XV|}}
[[Категория:Ғосмандар династияһы]]
[[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]]
[[Категория:Төркиәлә тыуғандар]]
[[Категория:Төркиәлә вафат булғандар]]
[[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]]
[[Категория:1198 йылда тыуғандар]]
[[Категория:Төркиә тарихы]]