Өс батшалыҡ дәүере битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{другие значения|Троецарствие}}

[[Файл:China 5.jpg|мини|right|305px|<center>Ҡытай батшалыҡтары: Вэй (һары), У (йәшел) һәм Шу (ҡыҙыл). 262 йыл.</center>]]

''' Өс батшалыҡ дәүере"''' йәки '''Саньго''' ({{Китайский|三國時代|三国时代|Sānguó Shídài|Саньго Шидай}}) — боронғо Ҡытай тарихындағы дәүер (220—280 йылдар) һәм өс батшалыҡтың үҙ-ара көрәше(Вэй,У,Шу ). Өс батшалыҡ дәүере башы 220 йылға тура килә, шул йылда Хань династияһы империяһы тарҡала , ә уға алмашҡа Цзинь (265—420) династияһы килә. Ҡайһы бер осраҡтарҙа «дүртенсе батшалыҡ» тип 237—238 йылдарҙа Маньчжурияла булған Янь батшалығын атайҙар ({{нп3|Янь (Троецарствие)|царство Янь|en|Yan (Three Kingdoms)}}<ref>{{книга|автор=Youwei Kang|ссылка=https://books.google.com.hk/books?id=9rN7DwAAQBAJ&pg=PT98|заглавие=歐洲十一國遊記二種|год=2013|publisher=群出版|страницы=98}})</ref>. Был дәүерҙе ''Өс батшалыҡ дәүере'' тип атау дөрөҫ тә түгел тиҙәр, сөнки һәр дәүләттең башында батша түгел, ә император торған, һәр береһе бөтә Ҡытайға хакимлыҡ итәм тип иҫбатлаған<ref>{{книга|автор=Harold Miles Tanner|заглавие=China: A History|год=2009|издательство=[[Hackett Publishing Company|Hackett Publishing]]|место=[[Indianapolis, Indiana]]|isbn=978-0872209152|страницы=141–142}}</ref>.

== Ҡыҫҡаса тарихы ==
Башҡа тарихи дәүләттәр менән бутамаҫ өсөн тарихсылар ''Өс батшалыҡ дәүере''ндәге һәр дәүләткә исем биреп сыҡҡан: '''Вэй''' дәүләте ({{lang-zh|魏}}) — '''Цао Вэй''' ({{lang-zh|曹魏}}){{sfn|Ward|2008|p=15}}{{sfn|San|2014|p=145}}, '''Шу''' ({{lang-zh|蜀}}) дәүләте — '''Шу Хань''' ({{lang-zh|蜀漢}}) или '''Хань''' ({{lang-zh|漢}}), '''У''' ({{lang-zh|吳}}) дәүләте— '''Көнсығыш У''' ({{китайский|東吳||Dōng Wú|Дун У}}) йәки '''Сунь Ву''' ({{lang-zh|孫吳}}). ''Өс батшалыҡ дәүере'' рәсми рәүештә Вэй дәүләте барлыҡҡа килгән 220 йылдан башлана тип иҫәпләнә, 280 йылда Цзинь династияһы У дәүләтен яулап алғас был дәүер тамамлана . Башҡа тарихсылар Өс батшалыҡ дәүере 184 йылда башланған ''Һары бәйләместәр күтәрелеше''нән башлана тип иҫәпләй. Был боланан илдә үҙ-ара һуғыштар башлана, ул Хань империяһының тарҡалыуына килтерә. 220—263 йылдарҙа Вэй, Шу һәм У дәүләттәре араһында һуғыштар була, ә 263—280 йылдарҙа Вэй дәүләте Шу батшалығын яулап ала (263 йыл), Вэй дәүләтендә Цзинь династияһы тәхеткә ултыра һәм Цао династияһы юҡ ителә (265 йыл), У дәүләтендә [[Цзинь (265—420)|Цзинь]] династияһы башлана, Цзинь династияһы тарҡау Ҡытай дәүләттәрен бер дәүләткә туплай (280 йыл).

Өс батшалыҡ дәүере Ҡытай тарихында иң ҡан ҡойғос дәүерҙәрҙең береһе тип иҫәпләнә. Өс дәүләтте бергә ҡушҡандан һуң үткәрелгән 280 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса, илдә 16 163 863 кеше йәшәгән, 2 459 840 хужалыҡ булған,болаға тиклемге Хань династияһы ваҡытында 56 486 856 кеше йәшәгән һәм 10 677 960 хүжалыҡ булған<ref>Nicola Di Cosmo and Robin D. S. Yates. Military Culture in Imperial China. Harvard University Press. {{ISBN|978-0674031098}}.</ref>. Халыҡ иҫәбе ҡайһы бер ҡыйынлыҡтар арҡаһында бик теүәл дә алынмауы бар, ләкин Цзинь династияһы 280 йылда империялағы халыҡ иҫәбен мөмкин тиклем теүәл алырға тырышҡан.<ref>Hans Bielenstein. Chinese historical demography A.D. 2-1982. Östasiatiska museet. p 17</ref>.

Өс батшалыҡ дәүерендә Ҡытайҙа ҙур ғына техник алға китеш күҙәтелгән. Ҡытай сардары һәм Шу батшалығы министры Чжугэ Лян ҙур арба уйлап сығара («{{нп3|деревянный вол||en|wooden ox}}»), ул армия һәм ҡалалар өсөн аҙыҡ-түлек, башҡа кәрәк яраҡты күпләп ташый алған<ref>{{cite web|author=Jjane Tseng|title=This Man Is Riding a Masterpiece Like Zhuge Liang's on the Street!|url=http://www.visiontimes.com/2015/01/20/this-man-is-riding-a-masterpiece-like-zhuge-liangs-on-the-street.html|publisher=The Vision Times|accessdate=2015-03-31|date=2015-01-20|quote=the wooden ox (literally wooden ox and flowing horse) was first created by chancellor Zhuge Liang during the Three Kingdoms period.}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191210073136/http://www.visiontimes.com/2015/01/20/this-man-is-riding-a-masterpiece-like-zhuge-liangs-on-the-street.html |date=2019-12-10 }}</ref>, ул донъялағы иң тәүге йөк ташыу арбаларының береһе тип иҫәпләнә <ref>{{книга|автор=Terry Breverton|заглавие=Breverton's Encyclopedia of Inventions|год=2013|издательство=Quercus|isbn=978-1623652340|издание=Unabridged}}</ref>, бынан тыш ул электән ҡулланылған үҙенән- үҙе ҡорола торған [[чо-ко-ну]] төрөндәге арбалетты яҡшыртҡан (ҡайһы бер саҡта уны яңғылыш был ҡорлады уйлап тапҡан тиҙәр): был арбалет 15 секундта 10 уҡ атып өлгөргән<ref>{{cite web|author=Kallie Szczepanski|title=The Invention of the Crossbow|url=http://asianhistory.about.com/od/chineseinventions/a/Invention-of-the-Crossbow.htm|publisher=About.com|accessdate=2015-03-31}}</ref>.  Вэй  батшалығы инженеры {{нп3|Ма Цзюнь (инженер)|Ма Цзюнь|en|Ma Jun}}  тарихсылар унан алдараҡ йәшәгән Чжан Хэн кеүек үк билдәле тип иҫәпләй<ref>{{книга|автор=Hong-Sen Yan|заглавие=Reconstruction Designs of Lost Ancient Chinese Machinery|год=2007|издательство=[[Springer Science+Business Media|Springer Science & Business Media]]|место=Dordrecht|isbn=978-1402064609|издание=Online-Ausg.|страницы=129}}</ref>: ул император Цао Жуй өсөн гидравлик театр, Лоянда баҡсаларға һыу һибеү өсөн шаҡмаҡ төплө сынйырлы насос ({{нп3|цепной насос||en|Chain pump}}) һәм һәр саҡ көньяҡҡа күрһәтеп торған ике тәгәрмәсле арба уйлап сығарған (дифференциаллы тапшырыу ҡағиҙәһенә таянып эшләгән магнитһыҙ компас)<ref>{{книга|автор=Victor Cunrui Xiong|заглавие=Historical Dictionary of Medieval China|год=2009|издательство=Scarecrow Press|место=Lanham, Md.|isbn=978-0810860537|страницы=351}}</ref>.

Өс батшалыҡ дәүере ҡыҫҡа ғына булһа ла, был тарихи дәүергә Ҡытай, Корея, Япония һәм Вьетнам мәҙәниәтендә айырыу иғтибар бүленә: был осор тураһында опералар тыуҙырыла, легендалар, романдар яҙыла ; Иң яңы тарихи осорҙа ''Өс батшалыҡ'' тураһында нәфис фильмдар һәм телесериалдар («Мәктәп һуғыштары» тигән аниме) төшөрөлә, компьютер уйындары эшләнә. Иң билдәле әҫәр- [[Ло Гуаньчжун]] XV быуатта Мин династияһы ваҡытында яҙған «Өс батшалыҡ» романы<ref>{{cite web|title=Romance of the Three Kingdoms: China's Greatest Epic 三國志演義|url=http://www.yellowbridge.com/literature/threekingdoms.php|publisher=Yellow Bridge|accessdate=2015-04-01}}</ref>. Был дәүерҙе тарихсы Чэнь Шоу төҙөгән «Сань-го чжи»(«Өс дәүләт тарихы») тарихи-биографик хроникаһы (290 йыл) һәм {{нп3|Пэй Сунчжи||en|Pei Songzhi}} яҙған « Хроникаға иҫкәрмәләр» ({{нп3|Примечания к «Сань-го чжи»|примечания к хронике|en|Annotations to Records of the Three Kingdoms}}) һүрәтләй.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* {{БСЭ2|Троецарствие (Саньго)|том=38|страницы=85}}
* {{книга|автор=Jean Elizabeth Ward|год=2008|заглавие=The Times of Lady Dai|издательство=Lulu.com|isbn=9781435732308|ref=Ward}}
* {{книга|автор=Tan Koon San|год=2014|заглавие=Dynastic China: An Elemental History|издательство=The Other Press|isbn=978-9839541885|ref=San}}

== Ҡарағыҙ ==
* Сянци для троих

== Һылтанмалар ==
* {{cite web|url=http://www.chinaknowledge.de/History/Division/sanguo.html|title=Chinese History – Three Kingdoms 三國 (220–280)|author=Ulrich Theobald|date=2000|publisher=Chinaknowledge|accessdate=2015-07-07|lang=en|ref=Theobald}}
* [http://gumilevica.kulichki.net/articles/Article20.htm  Троецарствие в Китае. Л. Н. Гумилев]
[[Категория:Ҡытай]]
[[Категория:Ҡытай тарихы]]