Гирәһ (биҙәк)
| Гирәһ | |
 Гирәһ Викимилектә |
Гирәһ (фарсыса گره — «төйөн»; шулай уҡ گره سازی — «төйөн бәйләү»; рус. Гирих) — архитектурала һәм Халыҡ сәнғәте кәсептәрендә ислам биҙәү сәнғәте (китап тышлыҡтары, келәмдәр, бәләкәй металл әйберҙәр), декоратив нағыштар барлыҡҡа килтергән геометрик һыҙаттарҙан ғибәрәт.
Тасуирламаһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Фарсы архитектураһында төйөнлө орнаменттарҙы кирбес һалыуҙа, һылап эшләнгән биҙәктәрҙә һәм мозаикалы фаянс эштәрҙә күрергә мөмкин[1].
Гирәһтәрҙә тура һыҙыҡлы киҫелештәрҙән торған симметриялы биҙәктәр ҡулланыла. Гирәһ, ғәҙәттә, күпмөйөштәр һәм һыҙаттар менән бүленгән 6, 8, 10 йәки 12 сатлы йондоҙҙар барлыҡҡа килтергән үрелмәләрҙән тора, улар һүрәткә йыш ҡына нағышлап төшөрөлә. Бындай биҙәктәр, ғәҙәттә, яҫылыҡта бер ниндәй екһеҙ, 2, 3 йәки 6 тапҡыр әйләнмәле симметриялы ҡабатланыусы "һирәк соҡалта"ларҙан тора[2].
Өс үлсәмле гирәһ эквиваленты моҡарналар (кәрәҙле көмбәҙҙәр) тип атала [3]. Ул көмбәҙҙәр йәки тромптарҙың аҫҡы өлөштәрен биҙәү өсөн ҡулланыла.
Тарихы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Тамырҙары[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Гирәһ стилендәге биҙәктәр беҙҙең эраның икенсе быуатына ҡараған Рим империяһы Сүриә провинцияһының орнаменттарына нигеҙләнгән тип иҫәпләнә[4]. Сүриәлә Дамаскылағы Өмәүиҙәр мәсетендә (709—715), алты мөйөшлө йондоҙ рәүешендәге тулҡын һымаҡ сатрашланған биҙәкле тәҙрә рәшәткәләре бар[5]. Тура һыҙаттар ҡулланып эшләнгән ислам геометрик орнаменттарының тәүге миҫалдарын әлеге ваҡытта Үзбәкстанда Рабат Мәлик каруанһарайының ҡапҡаларында һаҡланып ҡалған архитектурала күрергә мөмкин (1078)[5].
Галерея[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
-
Ҡөрьән биҙәге (1000—1001 г. н. э.), ибн әл-Баууаб эшләгән -
Хишам һарайындағы VIII быуатта эшләнгән гирәһле тәҙрә, Иерихон -
Мөнбәр. XIII быуат, Ибн Толон мәсете, Ҡаһирә -
Төркиәнең Кайсери ҡалаһында Хунат Хатун мәҙрәсәһе ҡапҡаһы гирәһтәре (Сәлжүктәр осоро — яҡынса 1178-1243). -
Гирәһ таҡтасаларынан эшләнгән гирәһ -
Йәшел мәсет гирәһе. (Бурса, Төркиә) -
Сәлим Чишти кәшәнәһендәге селтәр гирәһ. Фатехпур-Сикри -
Төркиәнең Кайсери ҡалаһында Хунат Хатун мәҙрәсәһендәге гирәһ -
Солтан Хәсән мәсетендәге гирәһ -
Кордова мәсетендәге гирәһ. Испания -
Топкапы һарайындағы тәҙрә гирәһе. Төркиә
Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
- ↑ Allen, 2004
- ↑ Lee, 1987, с. 182–197
- ↑ Rogers, 1997, с. 433–439
- ↑ Milwright, 2001
- ↑ 5,0 5,1 Broug, 2008
Әҙәбиәт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
- Lee A.J. Islamic Star Patterns // Muqarnas. — 1987. — Т. 4. — С. 182–197.
- Rogers J.M. Notes on a recent study of the Topkapı scroll: a review article // Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London. — 1997. — В. 3. — Т. 60. — С. 433–439. — DOI:10.1017/s0041977x0003247x
- Eric Broug. Islamic Geometric Patterns. — Thames and Hudson, 2008. — ISBN 978-0-500-28721-7.
- Yasser Tabbaa. The transformation of Islamic art during the Sunni revival. — I.B.Tauris, 2002. — С. 84. — ISBN 978-1-85043-392-7.
- Peter J. Lu, Paul J. Steinhardt Decagonal and Quasi-crystalline Tilings in Medieval Islamic Architecture // Science. — 2007. — В. 5815. — Т. 315. — С. 1106–1110. — DOI:10.1126/science.1135491 — — PMID 17322056.
- Dündar A. Bir Belgeye Göre Amasya II. Bayezid Külliyesi (төр.) // Ankara Üniverstesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. — 2003. — В. 2. — Т. 44. — С. 131–172.
- Cromwell P.R. The Search for Quasi-Periodicity in Islamic 5-fold Ornament // Mathematical Intelligencer. — 2009. — В. 1. — Т. 31. — DOI:10.1007/s00283-008-9018-6(недоступная ссылка) Проверено Ноябрь 2019.
- Katz V.J. The Mathematics of Egypt, Mesopotamia, China, India, and Islam. — Princeton University Press, 2007. — С. 620. — ISBN 978-0-691-11485-9.
- Richard Henry Pattern, Cognition and contemplation: Exploring the Geometric Art of Iran. — Iran Society, 2007.
- Marcus Milwright Gereh Sazi // Encyclopaedia Iranica Online. — 2001.
- Terry Allen Islamic Art and the Argument from Academic Geometry. — 2004.
- David Wade Materials and Mediums // Pattern in Islamic Art. — 2006.
- Pugachenkova G. A. Architecture – iv. Central Asian // Encyclopaedia Iranica. — 1986.
- Pugachenkova G. A., Dani A. H., Liu Yingsheng. Urban development and architecture // History of Civilizations of Central Asia. The Age of Achievement: A.D. 750 to the End of the Fifteenth Century – Part Two: The Achievements. — unesco, 2000. — Т. IV. — ISBN 978-92-3-103654-5.
- Emil Makovicky Comment on "Decagonal and Quasi-Crystalline Tilings in Medieval Islamic Architecture" // Science. — 2007. — В. 5855. — Т. 318. — DOI:10.1126/science.1146262
|
Был ислам тураһында тамамланмаған мәҡәлә. Һеҙ мәҡәләне төҙәтеп һәм тулыландырып проектҡа ярҙам итә алаһығыҙ. |
| Архитектура |
| ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Сәнғәт |
| ||||||||||||
| Сәнғәт китаптарҙа |
| ||||||||||||
| Баҡса | |||||||||||||
| Музейҙар |
| ||||||||||||
| Принциптар, йоғонто | |||||||||||||
