Эстәлеккә күсергә

Марк Твен

Һылтанмаларҙы төҙәтергә
Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Марк Твен
ингл. Mark Twain

Марк Твен в 1895 йылда
Исеме:

Сэмюэл Лэнгхорн Клеменс (ингл. Samuel Langhorne Clemens)

Псевдонимдары:

Марк Твен,
сьер Луи де Конт,
Томас Джефферсон Снодграсс

Тыуған көнө:

30 ноябрь 1835({{padleft:1835|4|0}}-{{padleft:11|2|0}}-{{padleft:30|2|0}})

Тыуған урыны:

Флорида ҡасабаһы, Миссури, АҠШ

Вафат булған көнө:

21 апрель 1910({{padleft:1910|4|0}}-{{padleft:4|2|0}}-{{padleft:21|2|0}}) (74 йәш)

Вафат булған урыны:

Реддинг, Коннектикут, АҠШ

Гражданлығы:

Америка Ҡушма Штаттары АҠШ

Эшмәкәрлеге:

Яҙыусы-прозаик, журналист

Марк Твен (1909)

Марк Твен (ингл. Mark Twain, ысын исеме Сэ́мюэл Лэ́нгхорн Кле́менс; 30 ноябрь 1835 йыл, Флорида ҡасабаһы (Миссури штаты) — 21 апрель 1910 йыл, Реддинг (Коннектикут штаты); — Америка яҙыусыһы, журналист һәм йәмәғәт эшмәкәре. Ул төрлө йүнәлештәрҙә ижад иткән — юмор, сатира, фәлсәфәүи фантастика, публицистика һ. б., уларҙың барыһында ла гуманист һәм демократ булараҡ таныш.

Уильям Фолькнер Марк Твен «беренсе ысын америка яҙыусыһы, һәм беҙ барыбыҙ ҙа шул ваҡыттан алып уның вариҫтары булдыҡ» тип яҙа, ә Эрнест Хемингуэй, хәҙерге америка әҙәбиәте Марк Твендың «Хьюклберри Финн мажаралары» тип аталған китабынан килеп сыҡҡан, тип иҫәпләй. Марк Твен тураһында урыҫ яҙыусылары Максим Горький һәм Александр Куприн айырыуса йылы һүҙҙәр менән иҫкә алалар.

Псевдонимы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Клеменс раҫлауынса, Марк Твен псевдонимын ул йәш сағында йылға суднолар йөрөшө шарттарынан алған. Һуңынан ул Миссисипи штатында лоцман ярҙамсыһы була, ә «марк твен» (ингл. mark twain, һүҙмә-һүҙ — «ике тамға») лотлиндағы билдә буйынса йылға суднолары үтеү өсөн яраҡлы минималь тәрәнлеккә — 2 диңгеҙ фатомына (≈ 3,7 м) барып етә тигәнде аңлата.

Әммә был псевдонимдың әҙәби килеп сығышы версияһы бар: 1861 йылда Vanity Fair («Северная звезда») журналы Артемус Уордтың юмористик повесын (ысын исеме Чарльз Браун) өс матрос тураһында баҫтыра, уларҙың береһе Марк Твен тип атала. Самуил был журналдың юмористик бүлеге менән бик мауыға һәм үҙенең тәүге спектаклдәрендә Уорд әҫәрҙәрен уҡый.

Марк Твен псевдонимдарынан тыш, Клеменс 1896 йылда бер тапҡыр сэр Луи де Комте (французса: сэр Луи де Комте) тип яҙыла. Сьер Луи де Конте) — ошо псевдонимы аҫтында «Личная воспоминания о Джоану Арка сэр Луи де Комте, его страница и секретарь» романын баҫтырып сығара[1].

Биографияһы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Бала сағы һәм үҫмер йылдары

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Сэмюэл Клеменс 1835 йылдың 30 ноябрендә Флорида ҡасабаһында (Миссури штаты, АҠШ), Джон һәм Джейн Клеменстар ғаиләһендә өсөнсө бала булып тыуа. Үҙе бәләкәй саҡта Ганнибал ҡалаһына күсәләр. Ошо ҡала халҡын «Том Сойер мажаралары» китабында һүрәтләндерә лә инде.

Атаһы ҡаты ауырып үлгәс, ғаилә ауыр хәлдә ҡала. Өлкән ағаһы Ора́йон гәзит сығара башлай һәм Сэм унда типограф, мәҡәләләр авторы булып эшләй башлай. Ҡыҙыҡлы һәм бәхәс тыуҙырған мәҡәләләр авторы ла йыш ҡына ул була. Сент-Луис һәм Нью-Йорк яҡтарына сәйәхәт итә.

Миссисипи йылғаһы менән ҡыҙыҡһыныу пароходта лоцман эше менән таныштыра. 1861 йылда Граждандар һуғышы башланып, башҡа эш эҙләргә мәжбүр була. Ағаһы Орайон менән Көнбайышҡа көмөш сығарыу шахталарында байығыу ниәте менән сығып китәләр.

Әҙәби карьераға тиклемге осоро

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Марк Твен ок. 1851 г.

Миссисипи йылғаһы Клеменсты пароходта лоцман булып эшләүгә этәрә[2]. Клеменс үҙе әйтеүенсә, 1861 йылда граждандар һуғышы шәхси суднолар йөрөшөнә нөктә ҡуймаһа, ул ғүмере буйы ошо шөғөлөн ташламаҫ ине. Клеменс икенсе эш эҙләргә мәжбүр була.

Твен 1861 йылдың 22 майында Сент-Луистағы 79-сы «Поляр йондоҙ» ложаһында масонлыҡҡа ҡушыла[3]. Сәйәхәттәренең береһендә ул Палестинанан үҙенең ложаһына «сүкеш» ебәрә, уға юмористик хәреф менән яҙылған: «Сүкеш һабын Клеменстың ағаһы тарафынан ливан кедрының олононан уйылған, уны ҡасандыр Иерусалим диуарҙары янында Буйон ҡустыһы Гоффред ултыртҡан».

Халыҡ ополчениеһы менән ҡыҫҡа ғына танышҡандан һуң (был тәжрибәне ул 1885 йылда матур итеп һүрәтләй), Клеменс 1861 йылдың июлендә һуғыштан көнбайышҡа китә. Ул ваҡытта ҡустыһы Орайонға Невада территорияһы губернаторына секретарь вазифаһын тәҡдим иткән булалар. Сэм менән Орайон ике аҙна буйына шахтёрҙар ҡалаһы Вирджинияға юллана, унда, Невада штатында, көмөш сығаралар.


Көнбайышта һәм беренсе китабы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

АҠШ-тың Көнбайышында булыу тәжрибәһе Твенды яҙыусы булараҡ формалашыуға ярҙам итә. Көнбайыш тәьҫораттары уның икенсе китабының нигеҙен тәшкил итә. Невада штатында, байытырға өмөтләнеп, Сэм Клеменс шахтер булып китә һәм көмөш сығара башлай. Лагерҙа оҙаҡ ваҡыт башҡа старателдәр менән йәшәргә тура килә — артабан әҙәбиәттә ошо йәшәү рәүешен һүрәтләй. Клеменс уңышлы старатель була алмай. Ул көмөш сығарыуҙы ҡалдыра. Шул уҡ урында, Вирджинияла, «Территориаль предприятие» гәзитенә эшкә урынлашырға тура килә. Был гәзиттә ул тәүге тапҡыр «Марк Твен» псевдонимын ҡуллана. 1864 йылда Сан-Францискоға күсеп килә, унда бер үк ваҡытта бер нисә гәзит өсөн яҙа башлай. 1865 йылда Твендың тәүге әҙәби уңышы була, «Знаменитая скачущая лягушка из Калавераса» — «Калаверастың данлыҡлы галлопинг баҡаһы» тигән юмористик повесы бөтә ил буйынса баҫылып сыға һәм «Америкала был мәлдә ижад ителгән юмористик әҙәбиәттең иң яҡшы әҫәре» тип атала. 1866 йылдың яҙында Твенды «Sacramento Union» гәзите Гавайиға ебәрә. Юл буйында уға үҙенең мажаралары тураһында хаттар яҙырға тура килә. Сан-Францискоға ҡайтҡас, был хаттар Твенға ҙур уңыш килтерә. Полковник Джон Мак Комбе, «Алта Калифорния» гәзите нәшерсеһе, Твенды, мауыҡтырғыс лекциялар уҡып, штат буйлап экскурсияға саҡыра. Лекциялар шунда уҡ бик популяр булып китә, һәм Твен, йәмәғәтселекте күңел астырып, һәр тыңлаусынан доллар йыйып, бөтә дәүләт буйлап сәйәхәт итә.

Твендың Европа һәм Азия илдәре буйлап сәйәхәте ваҡытында яҙған хаттары гәзиттә баҫыла, ә һуңыраҡ «Сит илдәге Simpletons» китабының нигеҙен тәшкил итә. Китап 1869 йылда баҫылып сыға, яҙылыу юлы менән таратыла һәм ҙур уңыш ҡаҙана. Ғүмеренең аҙағына тиклем күптәр Твенды «Сит илдәге simpletons» авторы булараҡ белә. Ғөмүмән, яҙыусылыҡ карьераһы дауамында Твен Европа, Азия, Африка һәм Австралия буйлап сәйәхәт итеү мөмкинлегенә эйә була.

Никахы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

1870 йылдың февралендә Марк Твен «Простаков за границей» уңышының иң юғары нөктәһендә Нью-Йорктың Бармаҡтар (Пальчиковые) күлдәренең матур районында урынлашҡан Эльмира ҡалаһында тыуған Оливия Лэнгдонға (27.11.1845 — 5.6.1904) өйләнә. Уның менән 1867 йылдың декабрендә ҡустыһы Чарльз аша таныша. Тәүге осрашыуҙарында улар Чарльз Диккенстың Нью-Йорк ҡалаһындағы лекцияһында ҡатнаша. Клеменс-Твен 1868 йыл дауамында Оливияға илтифат күрһәтеп йөрөй, уның менән хатлашып тора. 1869 йылдың февралендә туй Эльмирала үтә, ә тантананы конгрегация министрҙары Джозеф Твиккелл һәм Томас Бихер үткәрә.

Туйҙан һуң Клеменс ғаиләһе менән Буффалоға (Нью-Йорк штаты) күсеп килә, унда улар өсөн Оливияның атаһы Джервис Лангдон һатып алған йортта йәшәйҙәр. Тәүҙә уларға йәшәүе бик ауыр була. Август айында Джервис яман шештән вафат була. Ноябрь айында Клемстарҙың тәүге балаһы тыуа. Ул, Лэнгдон Клеменс, ваҡытынан алда тыуа. Оливия тиф менән ауырый башлай, шуға күрә Клеменс Оливияның әсәһе янына Лангдонды ла, ауырыу Оливияны ла ҡарай алһын өсөн, Эльмираға күсеп килә.

1871 йылда ғаилә Коннектикут штатының Хартфорд ҡалаһында күсеп килә. Тәүҙә улар Нук утары районында ҙур йортто ҡуртымға ала һәм тиҙ арала ижтимағи-әҙәби тормошта мөһим ҡатнашыусылар булып китә. Был осорҙа Твен АҠШ-та һәм Англияла йыш лекциялар уҡый. Һуңынан Америка йәмғиәтен һәм сәйәсмәндәрен ҡырҡа тәнҡитләп, үткер сатира яҙа башлай, был айырыуса 1883 йылда яҙылған «Жизнь на Миссисипи» йыйынтығында һиҙелә. Сэмюэл Клеменстың китаптарынан һәм лекцияларынан алған килеме, шулай уҡ Оливия мираҫы арҡаһында ғаиләнең Хартворттағы тормошо яҡшыра. 1874 йылда Клеменс һатып алған ер участкаһында үҙҙәре төҙөгән йортҡа күсә һәм унда 1891 йылға тиклем йәшәй.


Ижади үрҙәре

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Джон Росс Браундың иҫкәрмәләр стиле Твендың илһамландырғыс әйберҙәренең береһе булып тора[4].

Америка һәм донъя әҙәбиәтенә Твендың иң ҙур өлөшө булып «Хьюклберри Финндың мажаралары» романы тора. Шулай уҡ «Приключения Тома Сойера», «Принц и паупер», «Янки из Коннектикута при дворе короля Артура» һәм «Жизнь на Миссисипи» автобиографик хикәйәләр йыйынтығы бик популяр була. Марк Твен үҙенең әҙәби карьераһын ябай юмористик әҫәрҙәр менән башлай, ә нескә ирониялы очерктар, социаль-сәйәси тематикалы һәм фәлсәфәүи яҡтан тәрән киҫкен сатирик памфлеттар, шул уҡ ваҡытта цивилизация яҙмышы тураһында бик пессимистик фекерҙәр менән тамамлай.

Күп кенә сығыш яһаған телмәрҙәре һәм лекциялары юғала йәки яҙылмай. Айырым әҫәрҙәре һәм хаттары автор үҙе тере сағында һәм вафатынан һуң да тиҫтәләгән йылдар дауамында баҫтырыу өсөн тыйыла.

Твен шәп оратор була. Танылыу һәм дан яулаған Марк Твен күп ваҡытын йәш әҙәби таланттар эҙләүгә бағышлай. Үҙенең йоғонтоһон һәм үҙе алған нәшриәт компанияһын файҙаланып, йәш әҙәбиәт таланттарына ярҙам итә.

Твен фән менән мауыға һәм Никола Тесла менән дуҫ була. Улар күп ваҡыттарын Тесла лабораторияһында бергә үткәрә. «Янки из Коннектикута при дворе короля Артура» әҫәрендә Твен ваҡыт сәйәхәтен индерә, Англияла король Артур ваҡытында заманса технологиялар күп була. Романда бирелгән техник деталдәр Твендың хәҙерге фән ҡаҙаныштары менән яҡшы таныш булыуын күрһәтә.

1882 йылда — АҠШ-та дактилоскопия алымдары билдәле булғанға тиклем ун йылдан ашыу ваҡыт элек — Твен енәйәтсене бармаҡ эҙҙәре буйынса эҙләү тураһында «Жизнь на Миссисипи» романында тасуирлай[5].

Марк Твен (1909)

Марк Твендың башҡа билдәле мауығыуҙарының икәүһе бильярд уйнау һәм тәмәке тартыу була. Твен йортона килеүселәр ҡайһы берҙә яҙыусы кабинетында тәмәке төтөнө шул тиклем ҡалын, хужаһының үҙен күреү мөмкин түгел тиерлек, тиҙәр.

Ваҡыты-ваҡыты менән Твендың ҡайһы бер эштәре Америка цензураһы тарафынан төрлө сәбәптәр арҡаһында тыйыла. Был башлыса яҙыусының әүҙем гражданлыҡ һәм ижтимағи позицияһы менән бәйле була. Кешеләрҙең дини хистәрен рәнйетә алған ҡайһы бер әҫәрҙәрен Твен ғаиләһенең үтенесе буйынса баҫтырып сығармаған. Мәҫәлән, «Таинственный незнакомец» 1916 йылға тиклем баҫылмай ҡала. Твендың иң бәхәсле әҫәрҙәренең береһе булып Париж клубында « Размышления о науке онанизма» исеме аҫтында баҫылған юмористик лекцияһы тора. Лекцияның төп идеяһы: «Әгәр һеҙгә ысынлап та енси фронтта үҙ ғүмерегеҙҙе хәүефһеҙләндерергә кәрәк икән, тимәк, артыҡ мастурбацияланмағыҙ». Эссе 1943 йылда ғына 50 даналыҡ сикләнгән баҫмала баҫылып сыға. Дингә ҡаршы тағы бер нисә әҫәре 1940-се йылдарға тиклем баҫылмай ҡала.

Твен үҙе цензураға ирония менән ҡараған. 1885 йылда Массачусетс асыҡ китапханаһы «Приключения Гекльберри Финна» фондтан сығарыу тураһында ҡарар ҡабул иткәс, Твен үҙенең нәшерсеһенә былай тип яҙа:

«Приключения Гекльберри Финна» ны китапхананан «сүп-сар ғына» итеп сығарҙылар, шуға күрә тағы ла 25 000 дана һатасаҡбыҙ.

2000-се йылдарҙа АҠШ-та натуралистик тасуирламалар һәм ҡара тәнлеләргә һөжүм итеүсе һүҙмә-һүҙ әйтемдәр арҡаһында тағы «Приключения Гекльберри Финна» романын тыйырға маташыуҙар була. Твен расизмға һәм империализмға ҡаршы булһа ла һәм расизмды кире ҡағыу буйынса замандаштарына ҡарағанда күпкә алға киткән булһа ла, Марк Твен заманында киң таралған һәм романда ҡулланған һүҙҙәрҙең күбеһе хәҙер ысынлап та раса мыҫҡыллауҙары кеүек яңғырай[6]. 2011 йылдың февралендә АҠШ-та Марк Твендың «Приключения Гекльберри Финна» һәм «Приключения Тома Сойера» китаптарының беренсе баҫмаһы сыға, унда бындай һүҙҙәр һәм әйтемдәр сәйәси яҡтан дөрөҫ (корректлы) һүҙҙәр менән алмаштырыла[7] (мәҫәлән, слово «nigger» (негр) текста «slave» (ҡол))[8].

Һуңғы йылдары

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Марк Твен и Генри Роджерс. 1908 год

Яҙыусы үҙенең вафатына тиклем дүрт балаһының өсәүһен юғалта, ҡатыны Оливияның вафатын кисерә. Артабанғы йылдарҙа Твен ныҡ төшөнкөлөккә бирелә, әммә һаман да шаярта ала. "Нью-Йорк Журнал"дағы хаталы некрологҡа яуап итеп, ул билдәле фразаны әйтә: «минең үлемем тураһында имеш-мимештәр бер ни тиклем арттырып үтәлә». Твендың финанс хәле лә ҡаҡшай: уның нәшриәт компанияһы бөлгөнлөккә төшә; үҙенең байлығын һәм ҡатынының капиталын Пейджа йыйыу машина8ына һала, был уның финанс уңышһыҙлығы булып сыға; плагиаттар уның бер нисә китабына хоҡуҡ урлай.

Марк Твендың ҡәбере

1893 йылда Твенды «Standard Oil» компанияһының директорҙарының береһе булған нефть магнаты Генри Роджерс менән таныштыралар. Роджерс Твенға финанс эштәрен табышлы итеп үҙгәртеп ҡорорға ярҙам итә. Улар яҡын дуҫтар булып китәләр. 1909 йылда Роджерстың ҡапыл вафат булыуы Твенды ныҡ тетрәндерә. Марк Твен Роджерсҡа уны финанс ауырлыҡтарынан ҡотҡарғаны өсөн бер нисә тапҡыр асыҡтан-асыҡ рәхмәт әйтә, уларҙың дуҫлығы икеһе өсөн дә файҙалы була.

Күрәһең, Твен «цербер Роджерс» ҡушаматы булған текә нефть магнатының холҡон йомшартыуға һиҙелерлек йоғонто яһағандыр. Роджерс үлгәндән һуң уның ҡағыҙҙарында билдәле яҙыусы менән дуҫлыҡ меценаттың рәхимһеҙ мистериянан сығыуына ҙур йоғонто яһағаны күренә. Твен менән дуҫлашҡан сағында Роджерс белем биреүҙә әүҙем ярҙам итә башлай, белем биреү программаларын ойоштора, бигерәк тә ҡара тәнлеләр һәм мөмкинлектәре сикләнгән һәләтле кешеләр өсөн күп изгелек эшләй.

Бөтә донъяға Марк Твен булараҡ билдәле Сэмюэл Клеменс 1910 йылдың 21 апрелендә, ғүмеренең 75-се йылында, күкрәк тояғынан (стенокардия) вафат була. Үлерҙән бер йыл алда ул: «Мин 1835 йылда Галлей кометаһы менән килдем, бер йылдан һуң ул яңынан килеп етә, һәм мин уның менән китергә иҫәп тотам», — ти. Һәм ул шулай була ла[9].

Яҙыусы Нью-Йорк штатының Эльмира ҡалаһындағы Вудлон зыяратында ерләнгән.

Хәтер

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Портрет Марка Твена работы Джеймса Беквита
  • Миссури штатының Ганнибал ҡалаһында Твен малай сағында уйнаған йорт бар; һәм бала сағында тикшергән һәм һуңынан билдәле «Том Сойер мажараларында» һүрәтләнгән мәмерйәләр. Әле унда туристар килә.
  • Марк Твендың Хартфордтағы йорто уның шәхси музейына әйләндерелә һәм АҠШ-та милли тарихи милек тип иғлан ителә.
  • Рәсәйҙең Волгоград һәм Дербент ҡалаларында Марк Твен исемендәге урамдар бар.
  • 1976 йылда Твен исеме менән Меркурийҙағы кратер аталған [10].
  • 1984 йылдың 8 ноябрендә Марк Твен хөрмәтенә Ҡырым астрофизик обсерваторияһында Н. С. Черных асҡан астероидҡа (2362) Марк Твен исеме бирелә [11].
  • Яҙыусының 176 йыллығы хөрмәтенә Google Doodle.
Миссури штатындағы топонимдар

Рус телендә һайланма әҫәрҙәре

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  • Марк Твен. Собрание сочинений в одиннадцати томах. — СПб.: Тип. братьев Пантелеевых, 1896—1899.
    • Том 1. «Американский претендент», юмористические очерки и рассказы;
    • Том 2. «Янки при дворе короля Артура»;
    • Том 3. «Похождения Тома Соуэра», «Том Соуэр за границей»;
    • Том 4. «Жизнь на Миссисипи»;
    • Том 5. «Приключения Финна Геккльберри, товарища Тома Соуэра»;
    • Том 6. «Прогулка за границей»;
    • Том 7. «Принц и нищий», «Сыскные подвиги Тома Соуэра в передаче Гекка Финна»;
    • Том 8. Рассказы;
    • Том 9. Простодушные у себя дома и заграницею;
    • Том 10. Простодушные у себя дома и заграницею (заключение);
    • Том 11. «Вильсон Мякинная голова», из «Новых странствований вокруг света».
  • Марк Твен. Собрание сочинений в 12 томах. — М.: ГИХЛ, 1959—1961, 300 000 экз.
    • Том 1. Простаки за границей, или путь новых паломников (перевод И. Гуровой и Р. Облонский)
    • Том 2. Налегке (перевод В. Топер и Т. Литвиновой)
    • Том 3. Позолоченный век (перевод Н. Галь и Л. Хвостенко)
    • Том 4. Приключения Тома Сойера (перевод К. Чуковского). Жизнь на Миссисипи (перевод Р. Райт-Ковалёвой)
    • Том 5. Пешком по Европе. Принц и нищий
    • Том 6. Приключения Гекльберри Финна. Янки из Коннектикута при дворе короля Артура
    • Том 7. Американский претендент. Том Сойер за границей. Простофиля Вильсон
    • Том 8. Личные воспоминания о Жанне Д`Арк
    • Том 9. По экватору. Таинственный незнакомец
    • Том 10. Рассказы. Очерки. Публицистика. 1863—1893
    • Том 11. Рассказы. Очерки. Публицистика. 1894—1909
    • Том 12. Из «Автобиографии». Из «Записных книжек»
  • Марк Твен. Собрание сочинений в 8 томах. — М.: «Правда» (серия «Библиотека „Огонёк“»), 1980
  • Марк Твен. Собрание сочинений в 8 томах. — М.: Голос, Глагол, 1994. — ISBN 5-900288-05-6, 5-900288-09-9
  • Марк Твен. Собрание сочинений в 18 томах. — М.: Терра, 2002. — ISBN 5-275-00668-3, 5-275-00670-5

Экранлаштырыу

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Һылтанмалар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
commons: Марк Твен Викимилектә
n: Марк Твен Викияңылыҡтарҙа
  1. ↑ Мария Бессмертная. Раскрыта правда о псевдониме Марка Твена. Коммерсантъ Weekend (11 октябрь 2013). Дата обращения: 31 октябрь 2013.
  2. ↑ Венгерова З. А. Клеменс, Сэмюэл Ленгхорн // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
  3. ↑ Морамарко М. Масонство в прошлом и настоящем
  4. ↑ J. Ross Browne Collection // Online Archive of California
  5. ↑ Торвальд Юрген. Век криминалистики. Booksonline.com.ua.
  6. ↑ Ефимова, М. Марк Твен и политкорректность : [арх. 10 август 2020] / Ведущий Иван Толстой // Радио Свобода. — 2001. — 18 сентября.
  7. ↑ A word about the NewSouth edition of Mark Twain’s Tom Sawyer and Huckleberry Finn 2011 йыл 30 апрель архивланған. (инг.)
  8. ↑ New version of 'Huck Finn' eliminates the 'N'-word 2013 йыл 12 октябрь архивланған. (инг.)
  9. ↑ Бонч-Осмоловская М. А. Законы природы после чуда? Трагедия и фарс. Часть 11
  10. ↑ Mark Twain — на сайте рабочей группы МАС по номенклатуре планетной системы
  11. ↑ Циркуляры малых планет за 8 ноября 1984 года — в документе надо выполнить поиск Циркуляра № 9214 (M.P.C. 9214)
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Марк_Твен&oldid=1271807» битенән алынған