Тәңретау

Тянь-Шань (ҡыт. ғәҙәти 天山山脈, ябайл. 天山山脉, пиньин: Tiānshān shānmài天山山脈, уп. 天山山脉, пиньинь: Tiānshān shānmài, уй. تەڭرىتاغ, Тәңре та, ҡырғ. Ала-Тоо, Теңир-ТооАла-Тоо, Тер-Тоо, ҡаҙ. АлатауАлатау, б. Tyan Shan, монг. Тэнгэр уулТэтэ ул) —  Урта Азияның биш иле - Тажикстан, Ҡырғыҙстан, Ҡытай (Синьцзян-Уйғыр автономиялы районы), Ҡаҙағстан һәм Үзбәкстан территорияһында урынлашҡан тау системаһы .

Атама тарихы 

Тянь-Шань һүҙе ҡытайса (天山) "күк тауҙары" тигәнде аңлата. Э. М. Мурзаев фекеренсә, был һүҙҙәр төрки телдең Тәңре (Хоҙай) һәм Нишан (тамға), Тәңре-Нишан һүҙҙәренән күсермә.

Географик һүрәтләү

М. Пресняков. Тянь-Шань, Ҡырғыҙстан (3 мең м. бейеклектән). Ҡағыҙ, акварель, 2015.

Тянь-шань тау системаһына түбәндәге орографик райондар инә:

• Төньяҡ Тянь-Шань: Кетмень, Иле Алатау, Күнгәй-Ала-Тоо һәм Ҡырғыҙ  һырттары;
• Көнсығыш Тянь-Шань: Борохоро, Ирен-Хабырға, Богдо-Ула, Ҡарлыҡтаҡ Халыҡтау, Сармин-Ула, Куруктаҡ һырттары;
• Көнбайыш Тянь-Шань: Ҡаратау, Таласс Алатау, Чаткальский, Пскем һәм Угам һырттары;
• Көньяҡ-Көнбайыш Тянь-Шань: Фирғәнә үҙәнен һәм Фирғәнә һыртының көньяҡ-көнбайыш битен үҙ эсенә алған һырттар;
• Эске Тянь-Шань: төньяҡтан Ҡырғҙ һырты һәм Ысыҡ-Күл соҡоро, көньяҡтан Күкшалтау, көнбайыштан Фирғәнә һырты, көнсығыштан — Аҡшийраҡ тау массивы менән сикләнгән.

Тянь-Шань тауҙары донъяла иң юғарыларҙан һанала, улар араһында бейеклеге 6000 метрҙан ашыу утыҙҙан күп түбә иҫәпләнә. Тау системаһын иң юғары нөктәһе -- Еңеү тау сусағы (Томор, 7439 м) Ҡырғыҙстан һәм Ҡытайҙың Синьцзян-Уйғыр автоном районы сигендә урынлашҡан; бейеклеге буйынса киләһе нөктә — Ҡырғыҙстан һәм Ҡаҙағстан сиге буйлап үткән Хан-Тәңре (6995 м) тау сусағы.

Үҙәк Тянь-Шандән көнбайышҡа өс тау сылбыры китә, көнбайышта Фирғәнә һырты менән тоташа.

Тянь-Шань оҙонлоғо көнбайыштан көнсығышҡа 2500 км тәшкил итә. Терегөмөш, һөрмә, ҡурғаш, кадмий, цинк, көмөш, соҡорҙарҙа нефть ятҡылыҡтары бар. Рельеф күбеһенсә бейек таулы, 3200 м юғарыраҡ -- күп йыллыҡ туңлыҡ.

Тикшеренеүҙәр

Беренсе Европа тикшеренеүсеһе 1856 йылда Петр Петрович Семенов булды, был эше өсөн "Семенов-Тян-Шанский" титулын алған .

1840 йылдарҙа вулканды эҙләү маҡсатында тикшеренеүҙәрҙе архитектор һәм рәссам Томас Уитлам Аткинсон үткәрә, сәйәхәтен Лондонда 1858 йылда сыҡҡан китабында һүрәтләй.

Сығанаҡтар

• Чупахин В. М. Физическая география Тянь-Шаня: (Природно-географические особенности, основные вопросы ландшафтного картирования и комплексного физико-географического районирования) / Академия наук Казахской ССР, Отдел географии. — Алма-Ата: Издательство Академии наук Казахской ССР, 1964. — 374 с. — 1300 экз. (пер.)

Һылтанмалар

• Перевалы Тянь-Шандағы
• Тянь-Шань китапта: Н. А. Гвоздецкий Н. И. Михайлов. Физик географияһы СССР. М., 1978.
• Исеме Путиндың названы пигы " Тянь-Шаны
• PaleoKazakhstan.info: Үҙәк Тянь-Шань