Афғанстан битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Дәүләт
| Башҡортса исеме        = Афғанстан Ислам Әмирлеге
| Оригиналь исеме   = {{lang-ps|د افغانستان اسلامي امارت}}<br>(Дә Афғанистан Исламии Имарат)<br>{{lang-prs|امارت اسلامی افغانستان}}<br><small>(Имарат-и Ислами-йи Афғанистан)</small>
| Эйәлек килеш = Афғанстандың
| Герб = Arms of the Islamic Emirate of Afghanistan.svg
| Флаг = Flag of the Taliban.svg
|lat_dir = N|lat_deg = 33|lat_min = 56|lat_sec = 0
 |lon_dir = E|lon_deg = 66|lon_min = 11|lon_sec = 0
 |region        = AF
 |CoordScale    = 
| Гимн исеме = دا د باتورانو کور
| Аудио =
| Идара итеү төрө = ислам әмирлеге, теократия
| Дәүләт дине = сөнни [[ислам]]
| Картала= [[File:Afghanistan (orthographic projection).svg|200px]]
| Рәсми телдәр = пушту, дәри<ref name="CIA">{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/af.html|title=Afghanistan|date=2007-12-13|work=[[The World Factbook]]|publisher=[[Central Intelligence Agency]]}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200424100720/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/af.html |date=2020-04-24 }}</ref> 
| Нигеҙләнгән/Нигеҙләнгән =
| Бойондороҡһоҙлок датаһы = [[19 август]] [[1919]]
| тан бойондороҡһоҙлоҡ = [[Бөйөк Британия]]
| Баш ҡала = [[Кабул]]
| Эре ҡалалар = Кабул, [[Ҡандағар]], [[Һәрат]], [[Мазари-Шәриф]]
| Етәкселәрҙең вазифалары = [[Афғанстан Әмире|Әмир]]<br>[[Афғанстан Премьер-министры|Премьер-министр]]
| Етәкселәр = [[Һибәттула Ахундзадә]]<br>[[Хәсән Ахунд]]
| Территория буйынса урыны = 41
| Территория = 652 864<ref name="Area and administrative Population">[http://cso.gov.af/en Central Statistics Organization of Afghanistan] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140624043601/http://cso.gov.af/en/ |date=2014-06-24 }}: [http://cso.gov.af/en/page/4722/2012-2-13 Statistical Yearbook 2012-2013] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140117152609/http://cso.gov.af/en/page/4722/2012-2-13 |date=2014-01-17 }}: [http://cso.gov.af/Content/files/Area%20and%20Administrative%20and%20Population.pdf Area and administrative Population] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171011104025/http://cso.gov.af/Content/files/Area%20and%20Administrative%20and%20Population.pdf |date=2017-10-11 }}</ref>
| % һыу өҫтө = күп түгел.
| Этнохроним =
| Халҡы буйынса урыны = 40
| Халыҡ = {{рост}}32,564,342
| Иҫәп алыу йылы = [[2015]]
| Халыҡ тығыҙлығы = 43,5
|ЭТП (ҺАМП)                = {{nowrap|65,295 миллиард $}}
 |ЭТП (ҺАМП)-ны иҫәпләү йылы   = [[2016]]
 |Йән башына ЭТП (ҺАМП) =1 994 $
 |ЭТП (номинал)             = {{nowrap|19,654 миллиард $}}
 |ЭТП-ны (номинал) иҫәпләү йылы = [[2016]]
 |Йән башына ЭТП (номинал) =600 $
|КПҮИ= {{decrease}} 0,465
|КПҮИ-ны кимәле = <span style="color:#e0584e">түбән</span>
|КПҮИ-ны иҫәпләү йылы=[[2015]]
|КПҮИ буйынса урыны=171
| Валюта = афғани ([[Общероссийский классификатор валют|AFN, код 971]])
| Домен = af
| ISO = AFG
| Телефон коды = 93
| Сәғәт бүлкәте = +4:30

}}
'''Афғанстан''', шулай уҡ '''Ауғанстан''' ({{lang-ps|افغانستان}}, {{lang-prs|افغانستان}}), рәсми исеме — '''Афғанстан Ислам Әмирлеге''' ({{lang-ps|د افغانستان اسلامي امارت}}, {{lang-prs|امارت اسلامی افغانستان}}) — Үҙәк Азиялағы [[дәүләт]], диңгеҙгә сығыу юлы юҡ. [[2013 йыл]]дың халыҡ иҫәбен алыу һөҙөмтәләре буйынса халҡы 31 миллион, территорияһы — 652 864 кm².

Баш ҡалаһы — [[Кабул]]. Дәүләт телдәре — пуштун һәм дари. «[[Талибан]]<nowiki/>» хәрәкәте идаралығы аҫтында 2021 йылдан. 
Унитар дәүләт, '''Ислам Әмирлеге'''. Әмир - [[Һибаттула Ахунздада]].

Көнбайышта — [[Иран]], көньяҡта һәм көнсығышта — [[Пакистан]], төньяҡта — [[Төрөкмәнстан|Төркмәнстан]], Үзбәкстан һәм Тажикстан, иң көнсығыш өлөшөндә — [[Ҡытай]], көнсығышта — [[Һиндостан]] (Һиндостан, Ҡытай һәм Пакистан дәғүәләшкән Джамма, Кашмир) менән сиктәш.

Афғанстан — Көнсығыш менән Көнбайыш илдәре араһындағы юл сатында ятыусы боронғо миграция һәм сауҙа үҙәге. Ул бер яҡтан Көньяҡ һәм Үҙәк Азия, икенсе яҡтан [[Яҡын Көнсығыш]] араһында урынлашҡанлыҡтан, был төбәктәге илдәрҙең иҡтисади, сәйәси һәм мәҙәни мөнәсәбәттәрендә ҙур роль уйнай.

== Этимология ==

=== Исеменең килеп сығыуы ===
Был исемдең тәүге өлөшө— «афган», был [[Фарсы теле|фарсы]] һүҙе, «тынлыҡ һаҡлау, өндәшмәү» йәки «өнһөҙлөк»; төрөк телдәрендә — Ауган (Афған) киткән, ҡасҡан, йәшеренгән тигәнде аңлата. Был шулай уҡ илдең күпселеген тәшкил иткән пуштун халҡының альтернатив исеме лә. Ысынлап та, Афғанстан — тауҙар иле булғанлыҡтан, ундағы ҡәбиләләрҙең [[Үҙәк Азия]]нан килгән баҫҡынсыларҙан тауҙар араһында йәшеренеп йәшәргә ҙур мөмкинлеге булған ил.

Һүҙҙең икенсе өлөшө «-стан» суффиксы [[Һинд-европа телдәре|һиндевропа]] тамырлы «*stā-» («стоять») һүҙенә тура килә һәм фарсы телендә «урын, [[ил]]» тигәнде аңлата. Хәҙерге заман фарсы телендә «-истан» ({{Lang-fa|'''ستان'''}}'''ستان'''‎) суффиксы топонимдар яһау өсөн һәм ҡәбиләләрҙең, халыҡтарҙың, төрлө этник төркөмдәрҙең географик йәшәү урынын билдәләү өсөн ҡулланыла.

[[Ислам]] дине барлыҡҡа килгән замандан башлап, күп кенә ғалимдарҙың фекеренсә, афғандар тигән термин халыҡ исемен аңлата. Байтаҡ ғалимдарҙың әйтеүенсә, «афғандар» һүҙе тарихта 982-се йылда барлыҡҡа килгән. Ул [[Һинд]] йылғаһының көнбайыш ярҙарындағы тауҙарҙа йәшәгән төрлө ҡәбиләләрҙең дөйөм атамаһы булып торған<ref name="EofI"><cite id="CITEREFMorgenstierne1999">Morgenstierne, G.&#x20;(1999),&#x20;«AFGHĀN»,&#x20;''Encyclopaedia of Islam''&#x20;(CD-ROM Edition v. 1.0 ed.</cite></ref>.

[[Марокко]] сәйәхәтсеһе [[Ибн Баттута]], 1333 йылда [[Кабул]]да булғандан һуң, «Ираника энциклопедияһында» был турала аңлатып яҙған.

Ошо мәғлүмәт традицион пуштун әҙәбиәтендә сағылыш тапҡан, мәҫәлән, был турала [[XVII быуат]]тың Хушаль-хана Хаттака<ref>''«Afghan Poetry Of The 17th Century: Selections from the Poems of Khushal Khan Khattak''», extract from «Passion of the Afghan» by Khushal Khan Khattak; translated by C. Biddulph, [[Лондон|London]], 1890</ref> тигән пуштун телле шағиры яҙып ҡалдырған.

«Афғанстан» терминын [[XVI быуат]]та император Бабур ҡулланған: ул заманда был һүҙ [[Кабул]]дан көньяҡта пуштундар йәшәгән ерҙәрҙе аңлатҡан<ref>[http://persian.packhum.org/persian//pf?file=03501051&ct=92 «Transactions of the year 908»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121114042010/http://persian.packhum.org/persian//pf?file=03501051&ct=92 |date=2012-11-14 }} by Zāhir ud-Dīn Mohammad Bābur in Bāburnāma, translated by John Leyden, Oxford University Press: 1921.</ref>.

Шулай уҡ [[1808 йыл]]да [[Британия]] дипломатик миссияһын етәкләгән сэр Монстюарт Элфинстон үҙенең «Account of the Kingdom of Cabul and its Dependencies in Persia and India» китабында «афғандар үҙҙәрен йәһүд Иосифтың өсөнсө улы Афғандан сыҡҡан йәһүдтәрҙең бер тоҡомо тип иҫәпләй. Шул уҡ ваҡытта Эльфинстон был теорияның дәлилле түгеллеге һәм нигеҙһеҙ икәнлеге» тураһында яҙған.

[[XIX быуат]]ҡа тиклем был исем бары тик традицион пуштундар йәшәгән илдең атамаһы булып торған. Ә ил [[Кабул]] короллеге тип атап йөрөтөлгән<ref>Elphinstone, M., ''«Account of the Kingdom of Cabul and its Dependencies in Persia and India»'', [[Лондон|London]] 1815; published by Longman, Hurst, Rees, Orme & Brown</ref>. XVIII—XIV быуаттарҙа тарихтың айырым осорҙарында был илдә бойондороҡһоҙ Балхе короллеге лә булған.<ref>E. Bowen, ''«A New & Accurate Map of Persia»'' in ''A Complete System Of Geography'', Printed for W. Innys, R. Ware [etc.</ref>.

Ниһайәт, илдең киңәйеүе һәм үҙәкләштерелеүе арҡаһында афған хакимдары бөтә короллеккә Афғанстан тигән атама биргән. [[1857 йыл]]да [[Фридрих Энгельс|ФридрихЭнгельс]]<ref name="MECW">[http://www.marxists.org/archive/marx/works/1857/afghanistan/index.htm MECW Volume 18, p. 40; The New American Cyclopaedia — Vol.]</ref> илдең рәсми исемен Афғанстан тип яҙған, ә [[1919 йыл]]да ил, [[Бөйөк Британия]]нан бойондороҡһоҙлоҡ алғас, бөтөн донъя илдәре был илде рәсми рәүештә танығас, илде Афғанстан тип атай башлайҙар. [[1923 йыл]]да илдең Конституцияһында Афғанстан илдең рәсми атамаһы итеп күрһәтелгән<ref>[http://www.afghan-web.com/history/const/const1923.html Afghanistan’s Constitution of 1923] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150226102808/http://www.afghan-web.com/history/const/const1923.html |date=2015-02-26 }} under ''King Amanullah Khan'' (English translation).</ref>.

== География ==

=== Рельефы ===
Афғанстан [[Иран таулығы]]ның төньяҡ-көнсығышында урынлашҡан. Илдең байтаҡ өлөшөн [[тауҙар]] һәм улар араһындағы [[үҙән]]дәр тәшкил итә<ref name="География Афганистана">[http://www.easttime.ru/countries/topics/2/13/81.html География Афганистана]</ref>.

Был илдең төньяғында Бактрия тигеҙлеге бар, ул тулыһынса тиерлек ҡом һәм балсыҡтан торған [[Ҡараҡом]] сүленең дауамы булып тора. Ил көньяғында һәм көнсығышында Сафедкох (Аҡ тауҙар) һәм Сиахкох (Ҡара тауҙар) һырттарынан торған Паропамиз тауҙар системаһы һәм [[Һиндукуш]] менән сикләнгән.

Көньяҡтараҡ Урта Афған тауҙары һәм Газни-Ҡандағар яҫы таулығы урынлашҡан. Көнбайышта, Иран менән сикләшкән урында, Наомид платоһы (өмөтһөҙлөк сүллеге) һәм Систан уйпатлығы ята. Илдең иң көньяғын Гәүҙә-Зира уйпатлығы, балсыҡлы-ташлы Дашти-Марго(үлем) сүллеге һәм ҡомло Гармсер һәм Регистан сүллеге биләп тора.

Һиндукуштан көнбайышта 3000 — 4000 м бейеклегендәге Хазараджат таулығы тора. [[Пакстан]] менән Афғанстан сигендә илдең иң бейек нөктәһе булған, бейеклеге 7492 метрға тиң Ношак тауы тора.<center class="">
<gallery widths="150" caption="Галерея">
Файл:Mountains in Afghanistan.JPG|Тау пейзажы
Файл:Landscape in Afghanistan.JPG|Афғанстан ландшафты 
Файл:Northwestern Afghanistan.jpg|Илдең төньяҡ-көнбайышы
Файл:Eastern Afghanistan.jpg|Илдең көнсығышы
</gallery>
</center>

=== Климаты ===
Афғанстанда субтропик континенталь климат, бында ҡыш һыуыҡ, ә йәй бик эҫе. Уртаса температура һәм яуым-төшөмдөң һаны илдең бейеклеге менән бәйле: ҡыш уртаса һауа температураһы +8-ҙән −20&nbsp;°C һәм унан да түбәнерәк, ә йәй көнө +32-нән 0&nbsp;°C тиклем. Сүлдәрҙә йылына 40-50 мм яуым-төшөм була, яҫы таулыҡтарҙа — 200—250 мм, Гиндикуштың ел бәрелгән яҡтарында — 400—600 мм, Һинд океаны муссондары үтеп ингән көньяҡ-көнсығышында — 800 мм-ға яҡын. Яуым-төшөмдәрҙең иң күп ваҡыты ҡышҡа һәм йәйгә тура килә. 3000-5000 м бейеклегендә ҡар ҡатламы 6-8 ай буйына ята, ә унан бейек урындарҙа — иремәй торған боҙлоҡтар ята.
[[Файл:Watapur_district-2012.jpg|мини|Кунар]]

=== Геологик төҙөлөшө ===
Афғанстан территорияһы Альп — Гималай ҡуҙғалмалы билбауында ята. Уға тик Бактрия тигеҙлеге генә ҡарамай, сөнки ул Туран платформаһында ята.

=== Йылғалар һәм һыу ятҡылыҡтары ===
Афғанстанда Һинд йылғаһына ҡойоусы Кабулдан башҡалары ағымһыҙ йылғалар. Уларҙың иң ҙурҙары — илдең төньяҡ сиге буйлап үтеүсе Амударъя, ер һуғарыуҙа ҡулланылған Герируд һәм Гилменд. Гилменд йылғаһы Фарахруд, Хашруд һәм Харатруд йылғалары менән Систан уйһыулығына йыйылып, сөсө һыулы Хамун күлдәрен барлыҡҡа килтерә. Башлыса бындағы йылғалар тауҙағы боҙлоҡтарҙан ағып төшкән һыуҙар менән тулылана. Тигеҙлектәге йылғалар яҙын тулы һыулы булһалар ҙа, йәйҙәрен бөтөнләй ҡорой. Тау йылғалары ҡеүәтле гидроэнергия сығанағы булып тора. Илдең күп райондарында тупраҡ һуғарыу һәм эсергә ҡулланыу өсөн тик ер аҫты һыуҙары ғына бар.
== Иҫкәрмәләр ==

{{Иҫкәрмәләр|2}}
{{Библиоинформация}}

{{Navboxes (beta)
|navbar     = plain
|state      = collapsed
|title      = Афғанстан
|titlestyle = background:{{цвет|Афганистан}}
|list       = 
{{Азия илдәре}}
{{ШОС}}
{{Иҡтисади хеҙмәттәшлек ойошмаһы}}
}}

[[Категория:Афғанстан]]
[[Категория:Алфавит буйынса дәүләттәр]]
[[Категория:Ислам республикаһы]]
[[Категория:Диңгеҙгә сығыу юлы булмаған илдәр]]
[[Категория:Унитар дәүләттәр]]