Валаам

Валаам
Дәүләт	Рәсәй
Административ-территориаль берәмек	Сортавальский район[d]
Һыу ятҡылығы буйында урынлашҡан	Ладога
Тәбиғи-географик объекты сиктәрендә урынлашҡан	Ладога
Диңгеҙ кимәленән бейеклек	582 метр
Майҙан	298 км²
Валаам Викимилектә

Валаам (карел. Valamoi, фин. Valamo — бейек тау, тау ере) — Ладога күленең төньяҡ өлөшөндә утрау, Валаам архипелагының иң ҙуры. Утрауҙа Сортавала ауыл ерлегенә кергән Валаам биҫтәһе һәм урыҫ архитектураһы һәйкәле — Валаам ирҙәр монастыры урынлашҡан.

Бынан тыш, Валаам — ул популяр туристик йүнәлеш.

Географияһы

Утрауға Валаам архипелагының 2/3 майҙаны тура килә. Утрауҙың оҙонлоғо 9,6 км, киңлеге 7,8 км, ярға яҡын 22 км тиклем ара.

Утрау Ладога күленә ҡушыла. Коневец утрауына тиклем 60 км, Сортавала утрауына яҡынса 42 км, Санкт-Петербургка тиклем — 220 км, һыу буйлап 40 км (Нева йылғаһы буйынса, ҡаланың тирә-яҡ сигенә тиклем), автомобиль юлы буйынса 316 км.

Яҙ март аҙағында килә. Ҡар менән ҡарҙың уртаса температураһы-17° С, ҡыш декабрь башында башлана. Февраль урталарында яҡын Сортавала ҡалаһы (42 км) менән автомобиль элемтәһе йайга һалына. Февральдең уртаса температураһы -8° С.

Тектоник яҡтан ныҡ бүлгеләнгән. Диңгеҙ бейеклегенән бейеклектәр 5,1 ҙән 58,2 м-ға тиклем интервалда.

Утрауҙың тигеҙләмәһе уның менән тәбиғи үҙенсәлектәре билдәләнә. Утрау территорияһы тау зонаһының уртаса бейеклектәге зонаһына ҡарай. Утрау территорияһында 480 төрҙән артыҡ үҫемлек иҫәпләнә, күбеһе монахтар менән үҫтерелгән. Утрау, нигеҙҙә, ылыҫлы урмандар менән ҡапланған (65% тирәһе — ҡарағай).

Тарихы

Валаам исеме, бәлки, фин-угоның «валамо» һүҙенән — Бейек (Тау) еренән баралыр.

Швед короллеге составында утрау Выборг лены составында булған.

1710 йылда урыҫ армияһының хәрби кампанияһы ваҡытында Төньяҡ һуғыш ваҡытында яулап алына. Россия ғәсғәрҙәре Выборг лены территорияһын алалар. 1719 йылда был ерҙәрҙә Петр I указ менән Санкт-Петербург губернаһының Выборг провинцияһы ойошторола. 1721 йылда Төньяҡ һуғыш тамамланғас, Нейштадт тыныс шартнәмәһе шарттары нигеҙендә, Швеция Игромания, Кекс лена һәм Карелияның бер өлөшөндә Выборг лена дистрикты менән ҡушылыуҙы таный. 1744 йылда Выборг губернаһы төҙөлә. 1783 йылдан 1797 йылға тиклем Выборг наместниклығы. 1802 йылда Выборг наместниклығы Финляндия губернаһы итеп үҙгәртелә. 1811 йылда Финляндия губернаһы Бөйөк Финляндия кенәзлеге составына инә һәм элекке исеме — Выборг губернаһы була.

1917 йылда Валаам Россия империяһы тарҡалғандан һәм Бөйөк Финляндия кенәзлеге бәйсезлеге иғлан ителгәндән һуң Финляндия составында була.

1939-1940 йылдарҙағы ҡышҡы һуғыштан һуң, Мәскәү шартнәмәһе шарттары буйынса, Выборг губернаһының ҙур өлөшө СССР, шул иҫәптән утрау ла тапшырыла. Ладога күле тулыһынса СССР территорияһында булып сыға.

Яңы территориялар СССР төбәктәре араһында бүленгән. Утрау Карелия автономиялы Һырына керетелә, уны Карел-Фин ССР итеп үҙгәртәләр.

Совет-фин һуғышы йылдарында (1941-1944) архипелаг 1944 йылда Мәскәү премияһы төҙөлгәнсе фин армияһы частары менән мәшғүл була.

1979 йылда утрауҙарҙа Валаам музей-ҡурсауығы барлыҡҡа килә. 1984 йылдан Валаам урман хужалығы ойошторола.

1992 йылда Валаам музей-ҡурсауығы бетерәлә, ә уның фонд коллекциялары нигеҙендә ликвидация комиссияһы тарафынан ике музей ойошторола: Валаам утрауҙарында «Валаам ғилми-тикшеренеү сиркәү-археология һәм тәбиғи музей-ҡурсауығы» һәм Сортавала ҡалаһында буйлап Төньяҡ төбәк музейы. Валаам ғилми-тикшеренеү сиркәү-археология һәм тәбиғи музей-тылығын ғәмәлгә ҡыусылар - Карелия Республикаһы Мәҙәниәт министрлығы һәм Урыҫ Православие Сиркәүе (Мәскәү патриархаты). 1993 йылда утрауҙарға Карелия Республикаһының уникаль тәбиғи-ландшафт территорияһы статусы бирелә. Статусы закондарҙа аналогтар юҡ ине, шуға күрә тәбиғәтте һаҡлау эшсәнлеген көсөн арттырыу өсөн, 1999 йылда Карелия Республикаһы Хөкүмәте ҡарары менән «Валаам архипелаг» тәбиғәт паркы төҙөлә.

Сығанаҡтар

• Резников Л. Я. Валаам раскрывает тайны: Историко-краеведческий очерк. — Петрозаводск: Карелия, 1975. — 168, [16] с.
• Резников Л. Я. Валаам — жемчужина Ладоги / Фото В. Б. Дорожинского; Текст Л. Я. Резникова. — Петрозаводск: Карелия, 1977. — 16 с.
• Валаам — феномен природы / А. А. Кучко, И. П. Лазарева, Р. М. Морозова, Н. А. Белоусова, Ю. П. Курхинен; Институт леса КарФ АН СССР. — Петрозаводск: Карелия, 1988. — 112, [8] с. — (Природа и человек). — 30 000 экз. — ISBN 5-7545-0085-8.
• Левиаш Т. Л. Государственный историко-архитектурный и природный музей-заповедник Валаам: Путеводитель. — Петрозаводск: Карелия, 1989. — 104 с.
• Экосистемы Валаама и их охрана / А. А. Кучко, Н. А. Белоусова, А. В. Кравченко и др. — Петрозаводск, 1989
• Карелия: энциклопедия: в 3 т. / гл. ред. А. Ф. Титов. Т. 1: А — Й. — Петрозаводск: ИД «ПетроПресс», 2007. С. 190—400 с.: ил., карт. ISBN 978-5-8430-0123-0 (т. 1)