Истанбул битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{НП
|статус = Ҡала
|русское название = Истанбул
|оригинальное название = {{lang-tr|İstanbul}}<br />
|изображение = Sultan Ahmed Mosque Istanbul Turkey retouched.jpg
|страна = Төркиә |Төркиә Йөмһүриәте
|ил = Төркиә |Төркиә Йөмһүриәте
|герб =
|флаг =
|ширина герба =
|ширина флага =
|lat_deg= 41|lat_min= 0|lat_sec=36
|lon_deg= 28|lon_min= 57|lon_sec=37
|CoordAddon = type:city(10034830)_region:TR
|CoordScale =
|ЯндексКарта = http://maps.yandex.ru/?text=Турция, Стамбул&sll=29.058541,41.048918&sspn=1.406222,0.798417&l=map
|размер карты страны = 300
|размер карты региона =
|размер карты района =
|вид региона = Вилайәт
|регион = Истанбул
|регион в таблице = Истанбул (ил)
|вид района =
|район =
|район в таблице =
|вид общины =
|община =
|община в таблице =
|внутреннее деление =
|вид главы = мэр
|глава = Кадир Топбаш
|дата основания = б. э. тиклемге 667 йыл
|первое упоминание =
|прежние имена = {{НП-ПН|330|Византий|450|Яңы Рим|1930|Константинополь}}
|статус с =
|площадь = 5343
|вид высоты = НУМ бейеклеге
|высота центра НП = 100
|климат =
|официальный язык = Төрөк
|официальный язык-ref =
|население = {{рост}} 13 255 685
|год переписи = 2010
|плотность = 2480,9
|агломерация =
|национальный состав =
|конфессиональный состав =
|этнохороним =
|часовой пояс = +2
|DST = бар
|телефонный код = +90 212 (Европа өлөшө)<br /> +90 216 (Азия өлөшө)
|почтовый индекс =
|почтовые индексы = 34010-34850 <br /> 80000-81800
|автомобильный код =
|вид идентификатора =
|цифровой идентификатор =
|категория в Commons = Istanbul
|сайт = 
|язык сайта = tr
|язык сайта 2 = en
}}

'''Истанбу́л''' ({{lang-tr|İstanbul}}; {{lang-ru|Стамбул}}) — элек [[Византия империяһы|Византия]], һуңынан [[Константинополь]] булараҡ билдәле. Төркиәнең иң ҙур ҡалаһы, илдең иҡтисади, тарихи һәм мәҙәни үҙәге, [[диңгеҙ]] порты. Бер үк исемле Истанбул иле <ref>[[Төркиәнең административ бүленеше]]</ref> үҙәге.  [[Босфор]] [[боғаҙ]]ы ярында урынлашҡан. Ҡаланың ҙур өлөшө [[Европа]]ла, бәләкәйе — [[Азия]]ла төйәкләнгән. Европалағы иң ҙур ҡала<ref>[https://archive.is/20130423013524/https://sites.google.com/site/ruregdata/europelargestcities Крупнейшие города Европы]</ref>. Баш ҡаланың Европа (төп) һәм Азия өлөштәре күперҙәр һәм тоннелдәр менән тоташтырылған. 15 миллиондан ашыу кеше йәшәгән Истанбул донъялағы иң тораҡлы ҡалаларҙың береһе булып тора. Рим, Көнсығыш Рим (Византия), шулай уҡ Латин һәм Ғосман империяларының элекке баш ҡалаһы. Төркиәнең баш ҡалаһы булып тормай. 1923 йылда, Төркиәнең бойондороҡһоҙлоғо өсөн һуғыштан һуң, илдең яңы баш ҡалаһы итеп Анкара һайлана. Ҡалала [[:tt: Төрки шура|Төрки шураһы]] — төрки телле дәүләттәрҙе берләштереүсе халыҡ-ара ойошмаһының секретариаты урынлашҡан.  [[Ҡара диңгеҙ|Ҡара]] һәм [[Урта диңгеҙ]]ҙәр араһында стратегик позицияны биләй. Шулай уҡ тарихи Ебәк юлында урынлашҡан<ref>Michael Dumper; Bruce E. Stanley. Cities of the Middle East and North Africa: A Historical Encyclopedia (англ.). — ABC-CLIO, 2007. — P. 320. — ISBN 978-1-57607-919-5</ref>.

== Ҡаланың атамаһы ==
Б. э. т. VII быуатта колонистар, башлыса, гректарҙың Мегара ҡалаһынан сыҡҡан кешеләр, тарафынан Византия ҡалаһына нигеҙ һалына{{sfn|Петросян и Юсупов|1977|с=10}}{{sfn|Пальцева Л. А.|1999|с=151, 164—166, 168, 176, 177, 180—181}}{{sfn|Невская В. П.|1953|с=17}}.  330 йылда Рим императоры Бөйөк Константин I Рим империяһының баш ҡалаһын Византияға күсерә, уға «Яңы Рим» атамаһы бирелә, әммә был исем үҙгәртелә, һәм тиҙҙән уны Константинополь - «Константин ҡалаһы» тип атай башлайҙар{{sfn|Машкин Н. А.|1950|с=605, 606}}{{sfn|Петросян и Юсупов|1977|с=39—41, 46}}{{sfn|БРЭ|2010|с=96}}{{sfn|История Средних веков|1952|с=74}}. [[XIII быуат]]та ғәрәптәр грекса һөйләмгә барып тоташҡан {{lang-el|εἰς τὴν Πόλι(ν)}} («''ис тин пόли''(''н'')», «''ис тим бόли''(''н'')») — «в город(е)» «ҡалала») тигән атама ҡулланғандар<ref>[http://concise.britannica.com/ebc/article-9368294/Istanbul Britannica, Istanbul] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071218080707/http://concise.britannica.com/ebc/article-9368294/Istanbul |date=2007-12-18 }}: ''In the 13th century Arabs used the appellation Istinpolin, a «name» they heard Byzantines use—eis tēn polin—which, in reality, was a Greek phrase that meant «in the city.»''</ref>. Бөгөнгө исем тап Истинполиндан алынған тип фаразларға була<ref>Lewis, ix</ref><ref>D. J. Georgacas, The names of Constantinople, ''American Philological Association: Transactions'', Ixxviii (1947), 347-67. См. Edward G. Bourne, The Derivation of Stamboul, ''Τhe American Journal of Philology'', Vol. 8, No. 1 (1887), с. 78-82</ref>Икенсе версияға ярашлы, ул ''Исламбул''дан («ислам ҡалаһы») килеп сыҡҡан, әммә үрҙә телгә алынған Истинполин 1453 йылда Константинополь ҡолағанға тиклем үк ҡулланылған<ref>Adrian Room, ''Placenames of the world'', McFarland, 2006, с. 177</ref> 1760 йылғы фирман ғәмәлдә тормошҡа ашырылмаған. Рәсми рәүештә XV быуат документтарында осраған ''Исламбол'', йәғни «Ислам менән тултырылған» атамаһы исеме бирелгән<ref>«Istanbul», ''The Encyclopedia of Islam'', Vol. IV, E.J. Brill, Leiden: 1997, с. 224</ref><ref>Alain Servantie, ''Le voyage à Istanbul'', Editions Complexe, 2003, с. 4</ref>. XVIII быуат аҙағынан Европа илдәрендә, шул иҫәптән Рәсәйҙә лә, боҙолған форма — ''Стамбул'' ҡулланыуға инә. Формаль яҡтан, Төрөктәр баҫып алғандан һәм империяның баш ҡалаһын унда күсергәндән һуң, ҡаланың исеме үҙгәрмәгән: төрөктәр өсөн ул ''Истанбул'', ә гректар өсөн - ''Константинополь'' (көнкүрештә - ябай ғына {{lang-el|ὴ Πόλη}}) булып ҡалған. Ғосман империяһында ҡаланың ике атамаһы ла ҡулланылған, ләкин рәсми өлкәлә йышыраҡ ғәрәп телендәге атама - ''Константинийе'' (''ғосман'' قسطنطينيه}} ''Ḳosṭanṭīnīye'' — {{Lang-ar|قسطنطنية}} ''Qusṭanṭinīyya''дан) ҡулланылған<ref>Necipoğlu, Gülru (2010). «From Byzantine Constantinople to Ottoman Kostantiniyye». In ölcer, Nazan. From Byzantion to Istanbul. Istanbul: SSM. ISBN 978-605-4348-04-6, p. 28.</ref>.

1930 йылға тиклем ҡаланың халыҡ-ара кимәлдә ҡабул ителгән рәсми атамаһы — ''Константино́поль'' (Константин ҡалаһы); {{lang-tr|Konstantiniyye}}). Төркиәнең Бөйөк Милли йыйылышында танылыу тапҡанса, уның тулы хоҡуҡлы вәкилдәренең ҡултамғалары Лозанна килешеүе аҫтында тора, уның тексы Константинополь топонимын файҙалана<ref>[http://www.lib.byu.edu/~rdh/wwi/1918p/lausanne.html Текст Лозаннского мирного договора (1923)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20050710083516/http://www.lib.byu.edu/~rdh/wwi/1918p/lausanne.html |date=2005-07-10 }}{{ref-en}}</ref>. 1724 йылда Константинополь килешеүенең, 1856 йылда Париж тыныслыҡ килешеүенең, 1878 йылда Сан-Стефан тыныслы килешеүенең һәм 1878 йылда Берлин трактатының рәсми рус тексында ул саҡта Рәсәйҙә ҡабул ителгән Константинополь топонимы ҡулланыла. Бөгөнгәсә Константинополь патриархы титулында Святейший Архиепископ Константинополя — Нового Рима и Вселенский Патриарх ҡулланылған икенсе тарихи атама — «Новый Рим» йәки «Икенсе Рим» ({{lang-el|Νέα Ρώμη}}, {{lang-la|Nova Roma}}); — 330 йылға тиклем ''Византий'' ({{lang-el|Βυζάντιον}}). Урта быуат рус йылъяҙмаларында һәм башҡа әҙәбиәттә йыш ҡына ''Царьградом'' йәки ''Константинов град'' тип атала, болгар һәм серб телдәрендә ''Цариград'' топонимы әлеге ваҡытта ҡаланың рәсми булмаған билдәләмәһе булараҡ ҡулланыла.

1923 йылдың 29 октябрендә Төркиә Республикаһын тип иғлан иткәндә дәүләттең баш ҡалаһы тип Анкара (''Ангора'') иғлан ителә, ул ваҡытта бер нисә йыл элек кемалсә хакимиәттең үҙәге була (хәлифат 1924 йылдың мартына тиклем йәшәүен дауам итә). 1930 йылдың 28 мартында<ref>{{книга |заглавие=The First Turkish Republic: A Case Study in National Development |издательство=[[Издательство Кембриджского университета|Cambridge University Press]] |год=1965 |место=Cambridge |язык=en |автор=Robinson, Richard D.}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/1023189.stm |title=BBC — Timeline: Turkey |access-date=2009-05-28 |archive-date=2010-06-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100604170951/http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/1023189.stm |deadlink=no }}</ref><ref>Room, Adrian, (1993), ''Place Name changes 1900—1991'', Metuchen, N.J., & London:The Scarecrow Press, Inc., ISBN 0-8108-2600-3 p. 46, 86.</ref> Төркиә властары исемдең төрөк вариантын ғына файҙаланырға ҡуша. Төрөк теле топоним İstanbul ([isˈtanbuɫ], Һөйләү телендә — {{IPA|[ɯsˈtambuɫ]}}), «I» хәрефенән айырмалы, нөктәле «İ» менән яҙыла.

Грек телендә, шулай ҙа, грек телендәге атама {{lang-el|Κωνσταντινούπολη}} рәсми рәүештә Грецияла, Кипрҙа ҡабул ителгән булараҡ һаҡлана; шулай уҡ грекса «ҡала» атамаһы — ({{lang-el|Πόλη}}) ҡулланыла.

Урыҫ телендә төрөк атамаһы ''İstanbul'' урыҫлашҡан вариантында ҡулланыла — «Стамбул».

2019 йылдың 18 мартында Төркиә президенты [[Рәжәп Тайип Эрдоған]] Чанаккале янындағы еңеүҙең 104 йыллығына арналған тантанала сығыш яһап (Дарданелл операцияһы эпизоды), Яңы Зеландияла Крайстчерча мәсетендәге һөжүмгә аңлатма биреп: «Мосолмандарҙың һәм Төркиәнең дошмандары беҙгә ҡарата дауам иткән нәфрәтен күрһәтте. Беҙ яуап бирергә әҙер һәм был хаҡта белдерәбеҙ. Төрөк халҡы был ерҙәрҙә һәр саҡ йәшәйәсәк. Истанбул бер ваҡытта ла Константинополь ҡалаһына әйләнмәйәсәк» (русса тәржемә — Анадолу агентлығы сайтында баҫылған мәҡәләнең рус телендәге тексына ярашлы)<ref>[https://www.aa.com.tr/ru/турция/стамбул-никогда-не-станет-константинополем/1421467 Стамбул никогда не станет Константинополем: Президент Турции выступил на церемонии, приуроченной к 104-й годовщине победы при Чанаккале] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210127112422/https://web.archive.org/web/20210127112422/https%3A//www.aa.com.tr/ru/%D1%82%D1%83%D1%80%D1%86%D0%B8%D1%8F/%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BC%D0%B1%D1%83%D0%BB-%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%B4%D0%B0-%D0%BD%D0%B5-%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B5%D1%82-%D0%BA%D0%BE%D0%BD%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D1%82%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BC/1421467 |date=2021-01-27 }}. [[Анадолу]], 18.03.2019.</ref>)<ref>[https://www.reuters.com/article/us-newzealand-shootout-erdogan/erdogan-says-attackers-targeting-turkey-will-go-home-in-caskets-idUSKCN1QZ1QF Erdogan says attackers targeting Turkey will go home 'in caskets'] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201108002048/https://www.reuters.com/article/us-newzealand-shootout-erdogan/erdogan-says-attackers-targeting-turkey-will-go-home-in-caskets-idUSKCN1QZ1QF |date=2020-11-08 }}. Reuters, 18.03.2019.</ref>.

<gallery mode="packed" heights="200px" class="ts-gallerystyle-gray">
Turkey-3019_-_Hagia_Sophia_(2216460729).jpg|Изге София соборы ([[Айя Суфия|Айя Суфия мәсете]])
Exterior_of_Sultan_Ahmed_I_Mosque,_(old_name_P1020390.jpg).jpg|[[Солтанәхмәт мәсете|Зәңгәр мәсет]], дәүмәле буйынса иң ҙур бина һәм әһәмиәте буйынса ҡалалағы беренсе мәсет
Cour_mosquee_Suleymaniye_Istanbul.jpg|[[Сөләймәниә мәсете]], биләмәһе буйынса иң ҙур мәсет
Istanbul_Hagia_Irene_IMG_8067_1920.jpg|Изге Ирина сиркәүе (Айя Ирена мәсете)
</gallery>

== Тарихы ==
Хәҙерге Истанбул ерендә тәүге кешеләр [[неолит]] дәүерендә үк йәшәй. Был тирәлә б.э. тиклемге 6700 йылдарҙа кешеләр йәшәгәне билдәле<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/7820924.stm Istanbul’s ancient past unearthed]</ref>.

=== Византий ===
{{main|Боронғо Греция}}
Б.э. тиклем 685 йылда<ref>Альтернативная дата основания Византия — 668 до н. э., а самые ранние археологические материалы с поселения в этом месте датируют 625—600 гг. до н. э.: Кембриджская древняя история. Т. III. Ч. 3. М., 2007. С. 193</ref> [[Греция]]ның [[Мегара]] ҡалаһынан күсенеүселәр Азия өлөшөндә [[Халкедон]] исемле ҡасабаға (хәҙер [[Ҡадыкөй]] атамалы ҡала районы) нигеҙ һала. Б. э. тиклем 667 йылдан ҡасаба Мегаранан килгән нигеҙ һалыусы [[Визант]] (Визас) исеме менән '''Византий''' тип аталып йөрөй.

Уңышлы географик һәм стратегик урынлашыуы сауҙаның йылдам үҫешенә һәм ҡаланың сәскә атыуына булышлыҡ итте. Был ҡала Босфорҙы, Европанан Азияға һәм Ҡара диңгеҙҙән Эгей диңгеҙенә алып барған сауҙа юлдарын контролдә тотҡан, ләкин ошо сәбәпле ул күп тапҡырҙар һөжүмгә дусар ителгән.

Б. э. т. 74 йылда Византий [[Рим|Рим республикаһы]] власына эләгә, һуңынан тыныс осор башлана. Септимия Север дәүерендәге граждандар һуғышы барышында байтаҡ емерелгәндән һуң ул тиҙ арала бөлгөнлөккә төшкән. III быуатта ҡала бер нисә тапҡыр вәхшиҙәрсә сапҡынға дусар булған. Был ваҡыттағы ҡаралтыларҙан Әхмәҙиә майҙаны (ипподром) өлөшләтә һаҡланып ҡалған.

=== Рим Империяһы ===
{{main|Рим империяһы}}
324 йылда [[Рим империяһы]]ның императоры [[Бөйөк Константин]] Босфор боғаҙы янында урынлашҡан грек ҡаласығы Византий урынында яңы ,ҙур ҡала төҙөргә бойороҡ бирә. 330 йылда ул ҡалаға [[Яңы Рим]] исемен бирә, ләкин ул исем бик тиҙ онотола һәм ҡала мең йылдан артыҡ Константинополь тип аталып йөрөтөлә. Константинополь — Рим империяһының, һуңыраҡ Көнсығыш Рим империяһының (Византия империяһының) баш ҡалаһы булып китә. Географик һәм стратегик йәһәттән уңайлы урынлашыуы сауҙа үҫешенә һәм ҡаланың сәскә атыуына килтерә.

Ҡала [[Босфор]] боғаҙы ярында урынлашҡан, унан [[Ҡара диңгеҙ]] һәм [[Эгей диңгеҙе]] аша Европа-Азия сауҙа юлдары асыла. Әммә, шундай уңайлыҡтары арҡаһында бик күп тапҡыр дошман һөжүменә дусар ителә.

=== Ғосманлы империяһы осоро ===
XV быуатта солтан [[Мәхмәт II]] Константинополде яулап ала. Ҡануни ҡушаматлы Сөләймән идара иткән ваҡыт ([[1520]]—[[1566]] йылдар) Истанбул өсөн ''«Алтын быуат»'' осоро тип иҫәпләнә. Ғосманлы империяһы~ өсөн оло әһәмиәткә эйә булыр дәрәжәлә ҙурайған Истанбулда яңы мәҙрәсәлар, [[мәсет]]тәр һәм йорттар төҙөлөшө үҫеш ала.

XV быуатта Истанбулға Европа [[мәҙәниәт]]е, барокко һәм рококо архитектура стиле, Европаса тегелгән кейем һәм башҡа яңылыҡтар үтә башлай. Француз теле модаға инә.

[[1845]] йылда даими үтеп булған Галат күпере, [[1850]] йылда [[Босфор]]ҙа пароходтар йөрөй башлай. [[1871]] йылда трамвай юлы һалына, ә [[1875]] йылда бәләкәй генә [[метро]] — Тюнель асыла. [[1889]] йылда пассажир тимер юлы «[[Париж]]-Истанбул» (''«Көнсығыш экспресс»'') файҙаланыла башлай. XIX быуат аҙағына ҡалала заманса [[һыу]] һәм электр менән тәьмин итеү системаһы сафҡа инә.
{|class="graytable"
|+
| width="20%"|[[Файл:Süleymaniye Mosque exterior view.JPG|center|200px]]
| width="20%"|[[ File:Sokollu Mehmet Pasha Camii exterior.jpg |center|200px]]
| width="20%"|[[ File:İstanbul 5999.jpg|center|200px]]
| width="20%"|[[ File:Istanbul -Rüstem Pasha Mosque- 2000 by RaBoe 01.jpg|center|200px]]
|-
| align="center"| Сөләймәниә мәсете Сөләймән I бойроғо буйынса 1550—1557 йылдарҙа төҙөлгән.
| align="center"| Соколла Мәхмәт-паша мәсете. 1571—1572 йылдарҙа төҙөлгән.
| align="center"| [[Мөхәммәт (Пәйғәмбәр)]] байраҡ тотоусы Әйүп солтан мәсете. 1458 йылда төҙөлә. Константинополде алғас, ҡалала османдар тарафынан төҙөлгән тәүге мәсет.
| align="center"| Рөстәм-паша мәсете. 1561—1563 йылдарҙа төҙөлә.
|}
{|class="graytable"
|+
| width="15%"|[[Файл:Twierdza Rumeli Istambuł RB1.jpg|center|120px]]
| width="20%"|[[Файл:Rumeli hisari.jpg|center|200px]]
| width="20%"|[[Файл:DSC04241 Istanbul - Museo archeologico - Foto G. Dall'Orto 28-5-2006.jpg|center|200px]]
| width="20%"|[[Файл:Bosfor B17-35.jpg|center|200px]]
| width="20%"|[[Файл:Topkapi Palace Bosphorus.JPG|center|200px]]
|-
| align="center"|Румелихисар ҡәлғәһе [[Мәхмәт II]] султан бойроғо буйынса 1452 йылда төҙөлгән. Константинополь яулау өсөн ҙур ярҙам итте.
| align="center"| Румелихисар ҡәлғәһенән күренеш
| align="center"| XIX буатта асылған Археология музейы (Осман Хамди-бей ярҙамы буйынса)
| align="center"|Бейлербей һарайы. Яңы барокко стилендәге йорт 1861—1865 йылдарҙа төҙөлә. Ғосманлы солтандарының йәйге резиденцияһы.
| align="center"| Ғосманлы солтандарының 1854 йылға тиклем резиденцияһы — Топҡапы Һарайы. 1465—1478 йылда төҙөлә.
|}

=== Төркиә Йөмһүриәте ===
{{main|Төркиә}}
{{double image|left|Aerial view of Istanbul 19 March 1918.jpg|175|Aerial view of Istanbul on 19 March 1918.jpg|175|Золотой Рог һәм Босфорҙың ике аэрофотоһүрәте. 1918 йылдың 19 мартында немец дирижабленән төшөрөлгән.}}
[[Файл:Istanbul panorama and skyline.jpg|800px|thumb|center|[[Мәрмәр диңгеҙе]]нән Истамбулға панорама күренеше.]]

[[1923]] йылдың октябрендә төрөк милли хәрәкәт башлығы [[Мостафа Кәмал Ататөрк]] хакимиәткә килә һәм [[Төркиә|Төрөк Республикаһы]] иғлан ителә, [[баш ҡала]] функцияһы [[Анкара]]ға тапшырыла. Әммә Истанбул хәҙерге ваҡытта ла илдең сауҙа-сәнәғәт, эре дини һәм мәҙәни үҙәге булып ҡала

1923 йылда православие динен тотоусылар Төркиәнән мәжбүри күсерелгәндән һуң, Истанбул байтаҡ грек халҡы йәшәгән илдәге берҙән-бер ҡала булып ҡала, әммә 1930-1940 йылдарҙа кәмал режимы ҡабул иткән бер нисә дискриминация саралары элек грек бизнесы һәм мәҙәниәте сәскә атҡан [[Бейоглу|Перы]] районы иҡтисади бөлгөнлөккә һәм сағыштырмаса бушап ҡалыуына, XX быуаттың икенсе яртыһында төп грек халҡын талау һәм дискриминациялау күпмелер әһәмиәтле грек общинаһының юҡҡа сығыуына килтерә; шуға ҡарамаҫтан, Истанбул Фәнәр кварталында Ғаләм Патриархы резиденцияһы булған Константинополь Патриархатынының үҙәге булып ҡала.

1989 йылдың 3 сентябрендә Истанбул метрополитены асылды, әлеге ваҡытта 101 станциялы 9 линиянан тора, 7 линия - ҡаланың Европа өлөшөндә, 2 линия Азия өлөшөндә урынлашҡан<ref>{{Cite web|lang=en|url=https://www.urbanrail.net/as/tr/istanbul/istanbul.htm|title=Описание Стамбульского метрополитена на сайте Урбанрэйл}}</ref>. 2018 йылдың 29 октябрендә донъялағы иң ҙур аэропорттарҙың береһе — Истанбул халыҡ-ара аэропорты асылды.

{|class="graytable"
|+
| width="15%"|[[Файл:Is kuleleri 1.JPG|center|120px]]
| width="20%"|[[Файл:Atatürk Olimpiyat.jpg|center|200px]]
| width="20%"|
| width="20%"|[[Файл:AtaturkCulturalCenterIstanbul.jpg|center|200px]]
| width="20%"|[[Файл:Bosphorus Bridge.jpg|center|200px]]
| width="20%"|[[Файл:IstanbulSapphireOverall.jpg|center|200px]]
|-
| align="center"|Isbank Tower 1 башняһы 1998—2000 йылда төҙөлгән
| align="center"| Олимпия стадионы. Төркиә 2008 йылғы Олимпия уйындарын үткәреү хоҡуғын алыу өсөн көрәш осоронда стадионды төҙөй,  ләкин уйындар Пекинда үткәрелә.
| align="center"| Абди Ипекчи Арена 1986 йылда асыла
| align="center"| Ататөрк мәҙәни үҙәге
| align="center"| Босфор боғаҙы аша беренсе аҫылмалы күпер. 1970—1973 йылдарҙа төҙөлә
| align="center"| Истанбул Сапфир (Зәңгәр яҡут)
|}

=== Туризм ===
Истанбул — туризмдың бик популяр йүнәлеше. Был сектор тиҙ үҫешеүен дауам итә. Әгәр 2000 йылда ҡалаға 2,4 миллион сит ил туристы килһә, 2012 йылда иһә 11,6 миллион килгән, был уны популяр туристик йүнәлештәр араһында донъяла бишенсе урынға сығарҙы. Төп туристик объекттар ҡаланың Европа өлөшөндә урынлашҡан. Бында ҡунаҡханаларҙың 90 % самаһы урынлашҡан. Ҡалала етмеш музей эшләй, уларҙан [[Топҡапы]] һарайы һәм [[Айя Суфия |Айя Суфия мәсете]] генә йылына 30 миллион доллар саф килем килтерә. Бында бөтәһе 17 һарай, 64 мәсет һәм 49 тарихи сиркәү, шулай уҡ бик күп башҡа иҫтәлекле урындар (колонналар, ҡәлғәләр, ер аҫты цистерналары һәм башҡалар) иҫәпләнә<ref name="iv&c">{{cite web|url=http://www.igd.com.tr/Upload/file_4d9f1f3815b2d.pdf|publisher=Istanbul Valuation and Consulting|title=Istanbul '10|website = Turkey Tourism Market Research Reports|year=2010|accessdate=2012-03-29|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120616194425/http://www.igd.com.tr/Upload/file_4d9f1f3815b2d.pdf|archivedate=2012-06-16|deadlink=yes}} (n.b. Source indicates that the Topkapı Palace Museum and the Hagia Sophia together bring in {{nowrap|55 million [[Turkish lira|TL]]}}, approximately {{nowrap|$30 million}} in 2010, on an annual basis.)</ref>.

<gallery mode="packed" heights="200px" class="ts-gallerystyle-gray">
İstanbul_Resim_ve_Heykel_Müzesi,_20220513.jpg|[[Галатапорт]]
ZorluCanterTowers.JPG|[[Гайреттепе (станция метро)|Ғайрәттәпә]], ҡаланың төп финанс райондарының береһе 
DSC04560 Istanbul - Bazaar - Foto G. Dall'Orto 29-5-2006.jpg|[[Гранд баҙар]]
Spice_Bazaar_Istanbul_Feb_2020,_img_2.jpg|Мысыр баҙары
</gallery>

== Белем алыу ==
Ҡалала биш дәүләт университет эшләй: [[Истанбул университеты]] (140 мең студент уҡый), [[Истанбул техник университеты]], [[:ru:Университет Мармара|Мәрмәр университеты]] (55 мең студент уҡый), [[Босфор университеты]], [[:tr: Yıldız Teknik Üniversitesi|Юлдуз Техник Университеты]], [[Галатасарай университеты]].

== География ==

=== Урыны ===
Истанбул [[Төркиә]]нең төньяҡ-көнбайышындағы [[Босфор]] боғаҙының ярындағы убаларҙа һәм көньяҡтан [[Мәрмәр диңгеҙе]] ярында урынлашҡан. Үҙ сиратында ҡаланы [[Алтын мөгөҙ]] ҡултығы ике өлөшкә бүлә. Ҡаланың майҙаны — 5 343 км².

Истанбул ифрат уңайлы урынға эйә — ҡала ике материк сигендә урынлашҡан, Европа менән Азияны тоташтырып тора, [[Ҡара диңгеҙ]]ҙән [[Мәрмәр диңгеҙе|Мәрмәр диңгеҙгә]] һәм артабан [[Урта диңгеҙ]]гә сығып була.

=== Климаты ===
[[Ҡыш]]ын Истанбулда уртаса температура +3 °C һәм 9 °C араһында. Ҡыш һалҡынса һәм еүеш. Истанбулда температура 21 көн самаһы 0 °C-тан түбәнерәк була. Һәр ҡыш тиерлек [[ҡар]] яуа<ref name="wbase">[http://www.weatherbase.com/weather/weatherall.php3?s=6071&refer=&units=metric&cityname=Istanbul-Turkey Weatherbase.com — Historical Weather for Istanbul, Turkey] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120531154528/http://www.weatherbase.com/weather/weatherall.php3?s=6071&refer=&cityname=Istanbul-Turkey&units=metric |date=2012-05-31 }}</ref>.

[[Яҙ]] һәм [[көҙ]] һауа торошо йылы ғына, әммә тотороҡло түгел, ҡапыл һыуытып та, йылытып та ебәрә.

{{Климат города
|Город_род=Истанбул, {{TUR}}
|Источник=
| Янв_ср=5.9 | Янв_ср_осад=101.2
| Фев_ср=5.9 | Фев_ср_осад=79.3
| Мар_ср=7.6 | Мар_ср_осад=69.8
| Апр_ср=12.1 | Апр_ср_осад=45.4
| Май_ср=16.7 | Май_ср_осад=35.2
| Июн_ср=21.0 | Июн_ср_осад=37.5
| Июл_ср=23.4 | Июл_ср_осад=38.9
| Авг_ср=23.6 | Авг_ср_осад=48.9
| Сен_ср=20.2 | Сен_ср_осад=62.7
| Окт_ср=16.0 | Окт_ср_осад=100.8
| Ноя_ср=11.9 | Ноя_ср_осад=108.5
| Дек_ср=8.2 | Дек_ср_осад=124.5
| Год_ср=14.3 | Год_ср_осад=850.3
| Янв_ср_мин=2.9 | Янв_ср_макс=8.7
| Фев_ср_мин=2.8 | Фев_ср_макс=9.1
| Мар_ср_мин=3.9 | Мар_ср_макс=11.2
| Апр_ср_мин=7.7 | Апр_ср_макс=16.5
| Май_ср_мин=12.0 | Май_ср_макс=21.4
| Июн_ср_мин=16.0 | Июн_ср_макс=26.0
| Июл_ср_мин=18.5 | Июл_ср_макс=28.4
| Авг_ср_мин=18.7 | Авг_ср_макс=28.5
| Сен_ср_мин=15.5 | Сен_ср_макс=25.0
| Окт_ср_мин=12.0 | Окт_ср_макс=20.1
| Ноя_ср_мин=8.5 | Ноя_ср_макс=15.3
| Дек_ср_мин=5.3 | Дек_ср_макс=11.1
| Год_ср_мин=10.3 | Год_ср_макс=18.4
| Янв_а_макс=18.3 | Янв_а_мин=-10.4
| Фев_а_макс=24.0 | Фев_а_мин=-16.1
| Мар_а_макс=26.2 | Мар_а_мин=-7.0
| Апр_а_макс=32.9 | Апр_а_мин=-0.6
| Май_а_макс=33.0 | Май_а_мин=3.6
| Июн_а_макс=40.2 | Июн_а_мин=8.0
| Июл_а_макс=40.5 | Июл_а_мин=10.5
| Авг_а_макс=38.8 | Авг_а_мин=8.2
| Сен_а_макс=33.6 | Сен_а_мин=5.2
| Окт_а_макс=34.2 | Окт_а_мин=1.0
| Ноя_а_макс=27.2 | Ноя_а_мин=-4.0
| Дек_а_макс=21.2 | Дек_а_мин=-9.4
| Год_а_макс=40.5 | Год_а_мин=-16.1
|}}

== Истанбул райондары ==
[[Файл:Map of the Districts of Istanbul.png|right|thumb|250px|Хәҙерге административ бүлем]]

=== Тарихи райондар ===
''Европа:''

{|
|valign="top"|
* [[Влахерны|Айванһарай]]
* [[Аҡһарай (Истанбул)|Аҡһарай]]
* [[Байрампаша]]
* [[Бакыркөй]]
* [[Балат (Истанбул)|Балат]]
* [[Бабек]]
* [[Бейоғлу]]
|valign="top"|
* [[Бешикташ (район)|Бешикташ]]
* [[Баязит]] майҙаны
* [[Вефа]]
* [[Ғәзиосманпаша]]
* [[Галата]]
* [[Жибали]]
* [[Долмабахче]]
|valign="top"|
* [[Ешилкёй]]
* [[Зейрек]]
* [[Зейтинбурну]]
* [[Кабаташ]]
* [[Кягытхане]]
* [[Капалы Чарши]]
* [[Касымпаша]]
|valign="top"|
* [[Лалели]]
* [[Мертер]]
* [[Ортакөй]]
* Сарыер
* [[Солтанәхмәт]]
* [[Сулукуле]]
* [[Таксим]]
|valign="top"|
* [[Фатих]]
* [[Фенер]]
* [[Чукуржума]]
* [[Шишли]]
* [[Эминёню]]
* [[Эюп]]
|}

''Азия:''
* [[Ҡадыкөй]]
* [[Үскүдар]]
[[Файл:Golden Horn and Sultanahmet.jpg|thumb|right|480px|[[Солтанәхмәт]] районы панорамаһы]]

=== Административ бүленеш ===
Истанбул 39 илсәнән (муниципаль райондан) тора.

== Транспорт ==
Истанбулды ике аэропорт хеҙмәтләндерә: Мостафа Кемаль Ататөрк исемендәге аэропорт (Havalimani) (Европа яғында) һәм Сабиха Гёкчен исемендәге аэропорт (Азия яғында).
Шулай уҡ ике тимер юл вокзалы ла бар. Сиркеджи тимер юл вокзалы (Европа яғында) Европаға регуляр рейстар бар. Хайдарпаша тимер юл вокзалынан (Азия яғында) Дамаскҡа, Багдадҡа һәм башҡа Азия ҡалаларына рейстар бар.
{|class="graytable"
|+
| width="20%"|[[Файл:Atatürk International Airport 2013-01-04.jpg|center|180px]]
| width="20%"|[[Файл:056 Sirkeci.112006 resize.JPG|center|180px]]
| width="20%"|[[Файл:Haydarpaşa Terminal, 2006.JPG|center|180px]]
| width="20%"|[[Файл:Otogar istanbul panorama.jpg|center|200px]]
| width="20%"|[[Файл:Sabiha Gokcen Airport 15-2.jpg|center|200px]]
|-
| align="center"| Мостафа Кемаль Ататөрк исемендәге аэропорт (европа яғында)
| align="center"| Сиркеджи тимер юл вокзалы (европа яғында)
| align="center"| Хайдарпаша тимер юл вокзалы (азия яғында)
| align="center"| Автовокзал
| align="center"| Сабиха Гёкчен исемендәге аэропорт (азия яғында)
|}

== Истанбул метрополитены ==
Ҡалала 2000 йылдан метрополитен эшләй. Уның составында 66 станция (2014 йыл).

=== М1А (күк) юлы ===
* Мостафа Кемаль Ататөрк исемендәге аэропорт (Havalimani)
* Донъя Истанбул сауҙа үҙәге (DTM Istanbul Fuar Merkezi)
* Енибоша (Yenibosna). Станция Енибоша микрорайонында урынлашҡан, Бахчелиэвлер районы.
* [[Атакөй-Шириневлер]] (Ataköy — Şirinevler). Станция Шириневлер микрорайонында урынлашҡан, Бахчелиэвлер районы.
* һәм башҡа

[[Файл:Istanbul Railway Systems Network Map.svg|900px|center|thumb|Истанбул метрополитены схемаһы]]

== Туғанлашҡан ҡалалары<ref>[http://www.greatistanbul.com/sister_cities.htm Sister Cities of Istanbul — Turkey] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090527130230/http://www.greatistanbul.com/sister_cities.htm |date=2009-05-27 }}</ref> ==
{{columns-list|3|
* {{Флаг|Казахстан}} [[Астана]], [[Ҡаҙағстан]]
* {{Флаг|Казахстан}} [[Алма-Ата]], [[Ҡаҙағстан]]
* {{Флаг|Иордания}} [[Амман]], [[Иордания]]
* {{Флаг|Греция}} [[Афина]], [[Греция]]
* {{Флаг|Азербайджан}} [[Баку]] ({{lang-az|Bakı}}), [[Әзербайжан]]
* {{Флаг|Испания}} [[Барселона]], [[Испания]]
* {{Флаг|Ливан}} [[Бейрут]] ({{lang-ar|بيروت}}), [[Ливан]]
* {{Флаг|Германия}} [[Берлин]] ({{lang-de|Berlin}}), [[Германия]] (1988)
* {{Флаг|Венгрия}} [[Будапешт]], [[Венгрия]]
* {{Флаг|Аргентина}} [[Буэнос-Айрес]], [[Аргентина]]
* {{Флаг|Польша}} [[Варшава]], [[Польша]]
* {{Флаг|Италия}} [[Венеция]], [[Италия]]
* {{Флаг|Куба}} [[Гавана]], [[Куба]]
* {{Флаг|Россия}} [[Грозный]], [[Рәсәй]]
* {{Флаг|Индонезия}} [[Джакарта]], [[Индонезия]]
* {{Флаг|Саудовская Аравия}} [[Джиддә]], [[Сәғүд Ғәрәбстаны]]
* {{Флаг|Малайзия}} [[Джохор-Бахру]], [[Малайзия]]
* {{Флаг|ОАЭ}} [[Дубай (ҡала)|Дубай]], [[БҒӘ]]
* {{Флаг|Албания}} [[Дуррес]], [[Албания]]
* {{Флаг|Иран}} [[Исфаһан]], [[Иран]]
* {{Флаг|Афганистан}} [[Кабул]], [[Афғанстан]]
* {{Флаг|Россия}} [[Ҡазан]], [[Рәсәй]]
* {{Флаг|Россия}} [[Өфө]], [[Рәсәй]]
* {{Флаг|Египет}} [[Ҡаһирә]] ({{lang-ar|القاهرة}}), [[Мысыр]]
* {{Флаг|Венесуэла}} [[Каракас]], [[Венесуэла]]
* {{Флаг|Германия}} [[Кёльн]], [[Германия]]
* {{Флаг|Румыния}} [[Констанца]], [[Румыния]]
* {{Флаг|Пакистан}} [[Лахор]], [[Пакистан]]
* {{Флаг|Россия}} [[Махачҡала]], [[Рәсәй]]
* {{Флаг|Мексика}} [[Мехико]], [[Мексика]]
* {{Флаг|Украина}} [[Одесса]], [[Украина]]
* {{Флаг|Киргизия}} [[Ош (Ҡырғыҙстан)|Ош]], [[Ҡырғыҙстан]]
* {{Флаг|Болгария}} [[Пловдив]], [[Болгария]]
* {{Флаг|Чехия}} [[Прага]], [[Чехия]]
* {{Флаг|Республика Корея}} [[Пусан]], [[Көньяҡ Корея]]
* {{Флаг|Марокко}} [[Рабат]], [[Марокко]]
* {{Флаг|Бразилия}} [[Рио-де-Жанейро]], [[Бразилия]]
* {{Флаг|Узбекистан}} [[Сәмәрҡәнд]], [[Үзбәкстан]]
* {{Флаг|Россия}} [[Санкт-Петербург]], [[Рәсәй]]  (1990)
* {{Флаг|БиГ}} [[Сараево]], [[Босния һәм Герцеговина]]
* {{Флаг|Китай}} [[Сиань]], [[Ҡытай]]
* {{Флаг|Япония}} [[Симоносеки]], [[Япония]]
* {{Флаг|Македония}} [[Скопье]], [[Македония]]
* {{Флаг|Швеция}} [[Стокгольм]], [[Швеция]]
* {{Флаг|Франция}} [[Страсбург]], [[Франция]]
* {{Флаг|Грузия}} [[Тбилиси]], [[Грузия]]
* {{Флаг|Италия}} [[Флоренция]], [[Италия]]
* {{Флаг|Судан}} [[Хартум]], [[Судан]]
* {{Флаг|США}} [[Хьюстон]], [[АҠШ]]
* {{Флаг|Бангладеш}} [[Читтагонг]], [[Бангладеш]]
* {{Флаг|Китай}} [[Шанхай]], [[Ҡытай]]
* {{Флаг|Казахстан}} [[Шымкент]], [[Ҡаҙағстан]]
* {{Флаг|Төрөкмәнстан}} [[Мары]], [[Төрөкмәнстан]]
* {{Флаг|Канада}} [[Торонто]], [[Канада]]
* {{Флаг|Франция}} [[Париж]], [[Франция]] (уҙаҡташ-ҡала)
}}

== Галерея ==
<center><gallery>
File:Hagia Sophia (5 Aug 2008).jpg|[[Айя Суфия |Айя Суфия мәсете]]
File:Fog-over-istanbul-skyscrapers.jpg|Бейек йорттар
File:Istanbul view.jpg|Ҡышҡы Истанбул
File:Sultan Ahmed Mosque Istanbul Turkey retouched.jpg|[[Зәңгәр мәсет]] (Солтан Әхмәт мәсете)
</gallery></center>
{|class="graytable"
|+
| width="15%"|[[Файл:Istanbul Galata Tower 2005-05-30.jpg|center|120px]]
| width="20%"|[[Файл:Basilica Cistern Istanbul.JPG|center|200px]]
| width="20%"|[[Файл:Valentin aqueduc stambul.jpg|center|200px]]
| width="20%"|[[Файл:Second Court Topkapi 2007 80.JPG|center|200px]]
| width="20%"|[[Файл:Car bed kap deu1.jpg|center|200px]]
|-
| align="center"|Галата башняһы
| align="center"|Еребатан ер аҫты һыу һаҡлағысы
| align="center"|Валент акведугы
| align="center"|Византий Акрополь колонналары, [[Топҡапы]] һарайы
| align="center"|Константинополь кәлғәһенең реставрацияланған стенаһы
|}

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Латин империяһы]]
* [[Византия империяһы]]
* [[Ғосман империяһы]]
* [[Төркиә Республикаһы]]

== Иҫкәрмәләр ==
<references/>

== Әҙәбиәт ==
* {{ВТ-ЭСБЕ|Константинополь}}
* [http://www.vokrugsveta.ru/guides/istanbul/ ''Борзенко А., Борзенко А.'' Стамбул. Путеводитель «Вокруг света». — М.: 2008.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101205094534/http://www.vokrugsveta.ru/guides/istanbul/ |date=2010-12-05 }}
* ''Туров А.'' Путеводитель «Афиши» — Стамбул. — М.: 2005.
* ''Орхан Памук.'' Чёрная книга. — М.: 2004.
* ''Орхан Памук''. Стамбул — город воспоминаний. — М.: 2006.
* {{книга
 |автор         = Юсупов А. Р.
 |часть         = 
 |заглавие      = Стамбул
 |оригинал      = 
 |ссылка        = 
 |ответственный = Отв. ред. Ю. А. Петросян. Академия наук СССР
 |издание       = 
 |место         = М.
 |издательство  = Наука, Глав. ред. вост. лит.
 |год           = 1970
 |том           = 
 |страницы      = 
 |страниц       = 132
 |серия         = 
 |isbn          = 
 |тираж         = 20&nbsp;000
}}

== Һылтанмалар ==
{{Всемирное наследие|356}}
* [http://www.directmedia.ru/d_catalogue/about.phtml?id=369 «Византийское искусство», CD-диск электронного издательства «Директмедиа»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090113164701/http://www.directmedia.ru/d_catalogue/about.phtml?id=369 |date=2009-01-13 }}
* [http://paolo-a.livejournal.com/tag/Стамбул ''П. Аплетин.'' Сборник эссе и фотографий о Стамбуле]
* [http://www.lib.ru/BRODSKIJ/br_istambul.txt ''И. Бродский''. Путешествие в Стамбул.]
* [http://magazines.russ.ru/inostran/1998/2/vail-pr.html ''П. Вайль.'' Босфорское время.]
* [http://magazines.russ.ru/nov_yun/2002/1/shulp-pr.html ''Г. Шульпяков.'' Бегство в Стамбул.]

[[Категория:Төркиә ҡалалары]]
[[Категория:Истанбул]]
[[Категория:Византия]]
[[Категория:Ғосман империяһы]]
[[Категория:Изге ҡалалар]]
[[Категория:Тарихи дәүләттәрҙең баш ҡалалары]]