Йәһүдтәр битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

'''Йәһүдтәр ''' (үҙ атамалары — ''йеhудим'' ('''יְהוּדִים''') [[Йәһүд теле|ивритса]] һәм ''йидн'' ('''ייִדן''') [[идиш]]са) — [[Семиттар|семит]] сығышлы халыҡ, боронғо Исраил һәм Йәһүҙиә батшалыҡтарында йәшәгән халыҡтарҙан таралғандар{{Sfn|Эттингер|2001|страницы=14|с=14}}<ref name="uchebnik">[http://gazeta.rjews.net/beeri_history.shtml История евреев]</ref>, донъяның бик күп илдәрендә йәшәйҙәр ([[1948 йыл]]дан йәһүд дәүләте [[Израиль]] бар). 2012 йылға йәһүдтәр һаны — 13,86 миллион, шуның 43 проценты Израилдә һәм 39 проценты — [[Америка Ҡушма Штаттары|АҠШ]]-та<ref name="cbs">{{Cite web|title=JEWISH POPULATION IN THE WORLD AND IN ISRAEL|url=http://www.cbs.gov.il/reader/shnaton/templ_shnaton_e.html?num_tab=st02_11&CYear=2013|lang=en|publisher=cbs.gov.il|date=2013|datepublished=2013|description=Statistical Abstract of Israel 2013 - No. 64 Subject 2 - Table No. 11|accessdate=2013-9-16}}(инг.)<span id="cxmwA9M" tabindex="0">.</span>&#x20;<span id="cxmwA9M" tabindex="0"> cbs.gov.il</span>&#x20;<span id="cxmwA9M" tabindex="0">(2013).</span> <span id="cxmwA9M" tabindex="0">— Statistical Abstract of Israel 2013 — No. 64 Subject 2 — Table No. 11.</span>&#x20;<small id="cxmwA9M" tabindex="0"></small></ref>.

Йәһүдтәрҙең традицион дине — [[иудаизм]]<ref>[http://www.britannica.com/topic/Judaism Judaism]</ref>. Йәһүдтәрҙең күбеһе үҙҙәре йәшәгән илдәрҙең телендә һөйләшә. Израилдә [[Йәһүд теле|иврит]] дәүләт теле булып тора, ул һөйләш теле булараҡ XIX быуатта тергеҙелгән. Төрлө илдәрҙә үҙенсәлекле йәһүд телдәре бар, уларҙың иң таралғаны — [[идиш]] — герман телдәре төркөмөнә инә.

Йәһүд телен, йәһүдтәрҙе һәм йәһүдтәр менән бәйле бөтә билдәләмәләрҙе өйрәнеүсе фән һебраистика ([[Урыҫ теле|урыҫ]]. гебраистика) тип атала.

== Этноним ==

=== Йәһүдтәр ===
Хәҙерге атамалары — {{Lang-he|יְהוּדִים, עִבְרִים}}, ''йеhудим<ref>также употребляется в значении иудеи</ref>, иврим''; {{lang-yi|}}ייִדן ''(й)идн''; [[Сефард теле|ладино]] ג׳ודיוס ''джудиос''.

<span>''Бнэй-Исраэль'' тигән атамалары бар</span> — Исраил (Яҡуп) улдары, йәғни тәү ата Яҡуптың (Исраилдың) улдары тигәнде аңлата.

Танахҡа ярашлы, йәһүдтәрҙең тамыры беҙҙең эраға тиклем 2-се мең йыллыҡ уртаһында йәшәгән [[Месопотамия|месопотам]] ғаиләһенә барып тоташа. Халыҡтың тәү аталары — [[Ибраһим]], Исхаҡ һәм Яҡуп. Яҡуп тоҡомдары Исраилдың 12 ырыуын барлыҡҡа килтергән, улар беҙҙең эраға тиклем 2-се мең йыллыҡтың икенсе яртыһына тиклем [[Мысыр]]ҙа йәшәгән. Сама менән беҙҙең эраның 1-се мең йыллығы башына улар Мысырҙан киткән һәм Ҡәнғәндә ([[Урыҫ теле|урыҫ]]. Ханаан) төпләнгән.

=== «Йәһүд» һүҙенең килеп сығышы ===
Грекса {{Lang-el2|Ἰουδαῖος}} боронғо йәһүдсә יהודי (''иеhуди'')<ref>[//ru.wikipedia.org/wiki/Иер. Иер.] 34:9; Зх. 8:23; [//ru.wikipedia.org/wiki/Эсф. Эсф.] 2:5; 3:4 и другие места</ref> тигәндән алынған. Үҙ сиратында грексанан {{lang-la|judaeus}}, {{lang-en|Jew}}, {{Lang-fr|Juif}}, {{Lang-de|Jude}}, {{Lang-pl|żyd}}, {{Lang-ru|иудей}} һәм башҡалар килеп сыҡҡан.

Башта ''йәhүҙи'' тип Йәһүҙә ырыуы вәкилдәрен атағандар, һуңынан Йәһүҙиә батшалығында йәшәгән халыҡтарҙы, ҡайһыһы ниндәй ырыуға ҡарағанына иғтибар итеп тормайынса, йәһүд тип йөрөтә башлағандар. Йәһүҙиә батшалығы ҡолатылғас, ''йәһүд'' атамаһының Йәһүҙиә батшалығы менән бәйләнеше юҡҡа сыҡҡан һәм милләт һәм дин атамаһы булып киткән.

=== «Еврей» һүҙенең килеп сығышы ===
Иврит телендә «ғиври» тип әйтелә ([[Йәһүд теле|иврит]] = , «ғиврисә»). עברי [ғиври] һүҙе исем һүҙ төркөмөнә ҡараған עבר [э́вер] — «теге яҡ» тигән һүҙҙән барлыҡҡа килгән. Мәҫәлән, Тель-Авивтың עבר הירקון [эвер hа-яркон] тигән биҫтәһе — «Яркондың теге яғы, аръяғы» була. Тимәк, «ғиври» — «теге яҡтыҡы» йәки «йылға аръяғыныҡы», йәғни «теге яҡтан килгән ([[Евфрат]] йылғаһының аръяғынан)»<ref>[http://www.lechaim.ru/ARHIV/221/dreyer.htm «Кто такие библейские „Иврим“»? «Лехаим», 2010 № 9]</ref> тигән мәғәнәне бирә. Библия тексында иң беренсе был һүҙ Ҡәнғәнгә Харрандан сыҡҡан [[Ибраһим]]ға ҡарата әйтелә {{Тәүрат|Быт|14:13}}.

Икенсе бер аңлатмала [[Ибраһим]]дың ата-бабаһы, Симдың бүләһе Эвер исеме менән бәйләнә<ref>{{ЭЕЭ|10045|Авраам}}</ref><ref>[http://www.vehi.net/istoriya/israil/flavii/drevnosti/01.html Иосиф Флавий. «Иудейские древности»] Кн. I, гл. 6</ref>. Шулай уҡ «иври» этнонимы һабиру ҡәбиләләр төркөмө атамаһынан сыҡҡан тигән фекер ҙә бар<ref>{{ЭЕЭ|14388|Хабиру}}</ref>.

== Йәһүдлек критерийҙары ==
«Йәһүдлек» тураһында билдәләмә биргән иң боронғо сығанаҡ тип йәһүд хоҡуҡиәте йыйынтығы Галаха иҫәпләнә.

Беренсе Ҡорам емертелгәнгә тиклем, йәһүдтәр үҙ ерҙәрендә тотороҡлолоҡта йәшәгәндә йәһүд милли-дини берлегендә көн иткән һәр кем йәһүд булған. Хатта уның Исраил ырыуҙарына ҡарауы ла мотлаҡ булмаған. Бабил әсирлегенән ҡайтҡас (беҙҙең эраға тиклем 538 йыл) хәл тамырҙан үҙгәрә. Исраил һәм Йәһүҙиә батшалыҡтарының ҡолатылыуы һөҙөмтәһендә йәһүдтәрҙең бер өлөшө үҙ ерҙәренән ҡыуыла. Илгә сит халыҡтар килеп төпләнә. Йәһүдтәргә бөтөнләй юҡ ителеү менән янаған ҡатнаш никахтар, илдә йәшәп ҡалған йәһүдтәрҙә милли-дини үҙаңдың ҡаҡшауы күҙәтелә. Шул арҡала ҡатнаш никахтар тыйыла. Йәһүд тип дин шарттарын ҡәтғи үтәүселәр генә таныла.

XVII—XVIII быуаттарҙа йәһүд булыу Галаха талаптарына тап килеү буйынса билдәләнһә (йәһүд әсәнән тыуыу йә иудаизм ҡабул итеү), эмансипация осоро башланғас, дин йәһүдлек шарты булыуҙан туҡтай. Хәҙер «Кем йәһүд?» тигән һорау бәхәстәр һәм фекерләшеүҙәр уртаһына йыш сыға<ref>В частности, см.: [http://www.zagraevsky.com/jews.htm Заграевский С. В. О прошлом, настоящем и будущем еврейской нации.]</ref>.

=== Иудаизмға күсеү ===
Иудаизмға күсеү гиюр ({{Lang-he|גֶּיוּר}}) тип аталған йоланы үтеү аша башҡарыла, уның барышында ирҙәр сөннәткә ултыртыла (брит мила), ирҙәр ҙә, ҡатын-ҡыҙҙар ҙа микваға сумырыла. Гиюр үтеү бик ҡатмары ғәмәл. [[Израиль|Израилдә]] гиюр үткән кеше милләте буйынса йәһүд тип рәсми таныла. Сит илдә гиюр үткән кеше Илгә ҡайтыу тураһындағы законға ярашлы Израилгә күсергә хоҡуҡлы була.

[[Иудаизм]]дың реформизм, консерватизм, реконструктивизм кеүек яңы ағымдарында гиюр ҡағиҙәләре лә икенсе төрлөрәк.

== Тарихы ==

=== Иң боронғо (Библиялағыса) тарих ===
Йәһүдтәр беҙҙең эраға тиклем 2-се мең йыллыҡта боронғо Ҡәнғән ерендә халыҡ булып формалаша.

Тәүратҡа ярашлы, йәһүд халҡы [[Боронғо Мысыр|Мысырҙан]] сығыу һәм Синай тауы янында Тәүрат ҡанундарын ҡабул итеү һөҙөмтәһендә формалаша. Ҡәнғәнгә килгән йәһүдтәр Яҡуптан таралған 12 ырыуҙан тора.

Беҙҙең эраға тиклем 2—1-се мең йыллыҡтар тирәһендә Дауыт хакимлыҡ иткән Исраил батшалығы хасил була.

==== Беренсе Ҡорам осоро ====
Беҙҙең эраға тиклем Х быуатта Сөләймән (йәһ. Шломо, урыҫ. Соломон) тарафынан [[Иерусалим|Йәрүсәлимдә]] Ҡорам (''Бейт а-микдаш'', «Изге Йорт») төҙөлә. Сөләймәндең вафатынан һуң йәһүд дәүләте икегә бүленеп, Исраил һәм Йәһүдиә батшалыҡтары барлыҡҡа килә. Күп быуаттар ағышында Танах (йәһүд Изге яҙмаһы) барлыҡҡа килә.

Беҙҙең эраға тиклем 586 йылда бабилдар ([[Урыҫ теле|урыҫ]]. вавилондар) Йәһүҙиә батшалығын баҫып ала, Йәрүсәлим ҡорамын ҡыйрата һәм бик күп йәһүдте Бабилға ҡыуып алып китә (Бабил әсирлеге).

==== Икенсе Ҡорам осоро ====
Яңы Бабил батшалығы фарсылар тарафынан баҫып алынып, [[Әһәмәниҙәр дәүләте|Әһәмәниҙәр фарсы империяһы]] тарафынан йотолғас, йәһүдтәрҙең бер өлөшө Йәһүдиәгә ҡайта һәм Икенсе ҡорамды төҙөй. Йәһүдтәрҙең үҙ дәүләтендә этник тупланыуы яңыра. Әммә күп өлөшө Һиндостандан Эфиопияғаса йәйрәп ятҡан Фарсы империяһы буйлап тарала. Иң элек Месопотамияла барлыҡҡа килгән йәһүд диаспораһы беҙҙең эраның 1-се мең йыллығы аҙағынан башлап Төньяҡ Африканы, Мысырҙы, Көнбайыш Урта диңгеҙ буйын, Грецияны, Кесе Азияны, Сүриәне, Кавказды, Ҡырымды, Иранды, Урта Азияны һәм Һиндостанға тиклем территорияны солғай.

Исраил ерҙәрен Птолемейҙар һәм Селевкиҙар яулап алғас (беҙҙең эраға тиклем IV—II быуаттар) йәһүдтәр мәҙәни эллинлашыуға дусар була.

Маккавиҙар ихтилалы һөҙөмтәһендә Хасмони батшалығы барлыҡҡа килә (164—37). Шул саҡта Негевтың һәм Иордан аръяғының эллинлашҡан төркөмдәре һәм йәһүд булмаған сәмит халыҡтары йәһүд халҡы составына инеп китә.

Йәһүдиәнең [[Рим]] тарафынан баҫып алыныуы (беҙҙең эраға тиклем 63—37 йылдар) Икенсе ҡорамдың емертелеүенә (беҙҙең эраның 70 йылы) һәм йәһүдтәрҙең күп өлөшөнөң илдән ҡыуылыуына килтерә. Шул саҡта уҡ римлылар индергән «Фәләстин»<ref name="KE_Isr">{{ЭЕЭ|11757|Израиль. Земля Израиля (Эрец-Исраэль). Географический очерк}}</ref> атамаһы килеп инә, ул Израиль ерендә йәһүдтәрҙең йәшәгәнлеге тураһында мәғлүмәтте бөтөнләй онотторорға тейеш була.

=== Урта быуаттар ===
Фәләстинде 638 йылда ғәрәптәр баҫып алғас, йәһүд этник үҙәге юҡҡа сыға.

=== Йәһүд диаспораһының тарихы ===
[//ru.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D0%B8%D0%B0%D1%81%D0%BF%D0%BE%D1%80%D0%B0 Диаспорала] өҫтөнлөк итеүсе үҙәктәр үҙгәреп тора:
* [//ru.wikipedia.org/wiki/%D0%98%D1%80%D0%B0%D0%BA%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B5_%D0%B5%D0%B2%D1%80%D0%B5%D0%B8 Бабил (ираҡ) йәһүдтәре)] ([//ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B5%D1%81%D0%BE%D0%BF%D0%BE%D1%82%D0%B0%D0%BC%D0%B8%D1%8F Месопотамия], [//ru.wikipedia.org/wiki/%D0%97%D0%B0%D0%BA%D0%B0%D0%B2%D0%BA%D0%B0%D0%B7%D1%8C%D0%B5 Кавказ аръяғы]) — V—XI быуаттар;
* [//ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B5%D1%84%D0%B0%D1%80%D0%B4%D1%8B Сефардтар] ([//ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D0%B8%D1%80%D0%B5%D0%BD%D0%B5%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9_%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D1%83%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%80%D0%BE%D0%B2 Пиреней ярымутрауы]) — беҙҙең эраның башы — 1492;
* [//ru.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D1%88%D0%BA%D0%B5%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B Ашкеназдар] (Үҙәк [//ru.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D0%B5%D1%80%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%8F Германия], Көнсығыш Европа) — X быуат — XX быуат уртаһы.
Иң боронғо этник төркөмдәрҙең береһе — бабил йәки ираҡ йәһүдтәре (''бавли''), беҙҙең эраға тиклем 1-се мең йыллыҡ уртаһында барлыҡҡа килә. Община тәүҙә [//ru.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D1%80%D0%B0%D0%BC%D0%B5%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9_%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA арами телен] файҙалана, VIII—IX быуаттар тирәһендә был телде ғәрәп диалекттарының беренсе тулҡыны (кылту) ҡыҫырыҡлай, һуңынан был диалекттар йәһүдтәрҙә һәм христиандарҙа ғына һаҡланып ҡала, ә тирә-яҡтағы мосолмандар күсмә халыҡтар диалекттарына күсә. Бавлиҙарҙың һуңғы вәкилдәре АҠШ менән Ираҡ араһында һуғыш башланғас (2003) Ираҡты ташлап китә.

Ғәрәптәр баҫып алғандан һуң арами телен һаҡлап ҡалған йәһүдтәр [//ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D1%83%D1%80%D0%B4%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD Курдстан] таулығына ҡыҫырыҡлана, унда таргум, йәки лахлух тигән этник төркөм хасил итә. Хәҙерге Израилдә улар [//ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D1%83%D1%80%D0%B4%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B5_%D0%B5%D0%B2%D1%80%D0%B5%D0%B8 курдстан йәһүдтәре] булараҡ билдәле, көнкүрештә йәһүд-арами телдәрендә аралашалар. [//ru.wikipedia.org/wiki/%D0%98%D1%80%D0%B0%D0%BD Иран] йәһүдтәре (парас-у-мадай) Иранда һәм Урта Азияла әһәмәниҙәр осоронан уҡ йәшәй. Беҙҙең эраның VI—VII быуаттарынан йәһүд-фарсы теле ҡомартҡылары һаҡланып ҡалған. Артабан улар иран йәһүдтәренә (джиди — Иранда 25 мең, Израилдә 75 мең, XX быуатта күбеһе фарсы теленә күсә); тат телле тау йәһүдтәре; афған-урта азия төркөмө, [//ru.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D1%84%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD Афғанстандан] XX быуат аҙағында китеп бөтәләр.

Иран йәһүдтәре Ҡытайҙағы ҡытай телле кайфын йәһүдтәре менән бәйләнгән була, был төркөм беҙҙең эраның VI—VIII быуаттарында формалаша һәм хәҙер ҡытайҙар тарафынан тулыһынса тиерлек йотолған; Кайфын ҡалаһындағы аҙ һанлы тоҡомдары ҡайһы бер мәҙәни үҙенсәлектәрен һаҡлап ҡалған.

Иртә Урта быуаттарҙа халыҡ-ара сауҙа юлдары буйында [[Һиндостан]]дың Махараштра штатында маратхи телендә һөйләшкән исраил улдары һәм малаялам телендә һөйләшкән кочин йәһүдтәре төпләнә.

Ғәрәп ярымутрауындағы йәһүд тораҡтары беҙҙең эраға тиклем 1 мең йыллыҡ уртаһынан барлыҡҡа килә башлай. Көньяҡ Ғәрәбстандың ғәрәп телле йәһүдтәре («теймани», йәғни йәмәндәр) — башлыса Израилдә (яҡынса 140 мең кеше), 200-ләп кеше [[Йемен|Йәмәндә]] йәшәй. Иртә Урта быуаттарҙа ғәрәп телле төркөмдәр Төньяҡ Сүриәлә, Көньяҡ Төркиәлә (халәби), Көньяҡ Сүриәлә һәм Ливанда (сами) формалаша; XVI быуаттан улар составына Испаниянан ҡасҡан сефардтар ҡушыла. XVIII быуатта халәбиҙәрҙең һәм ираҡ йәһүдтәренең бер нисә кланы Һиндостанға британ тәхетенә хеҙмәткә күсә, артабан шунан Көньяҡ-Көнсығыш Азия ([[Сингапур]], [[Мьянма]] (Бирма), [[Гонконг]], [[Индонезия]] һ.б.) буйлап таралалар, унда улар [[бағдад]]и тигән исем аҫтында билдәле. Беҙҙең эраның 1-се мең йыллығының икенсе яртыһынан Мәғриб йәһүдтәренең этник төркөмө барлыҡҡа килә, ул күп һанлы географик һәм субэтник төркөмдәргә бүлгеләнә, шул иҫәптән [[Атлас тауҙары|Атластағы]] бербер телле йәһүдтәр ҙә шуларҙан сыға.

Был общиналарҙан ситтә эфиоп йәһүдтәре йәшәй (бета-исраэль, йәки фалаша), XX быуатҡа тиклем улар агав телдәрендә, һуңынан амхар һәм тиграй телдәрендә һөйләшә.

Византия йәһүдтәре (еваниҙар, романиоттар) XVI быуаттан башлап сефардтар тарафынан ассимиляциялана. Уларҙың тоҡомдары XX быуаттан грек телендә һөйләшә һәм Грецияла йәшәй (1 мең самаһы кеше).

Кавказ аръяғында грузин йәһүдтәре төркөмө формалаша.

Этногенетик йәһәттән романиоттар, шулай уҡ хазарҙар һәм хазар йәһүдтәре менән X—XVII быуаттарҙа Киев Русында һәм көнбайыш славян ерҙәрендә йәшәгән славян телле йәһүдтәр (кенааним) бәйле булғандыр, улар боронғо урыҫ теле һәм боронғо чех теле этнолекттарында һөйләшкән, һуңыраҡ был төбәккә Германиянан күсеп килгән ашкеназдар тарафынан йотолған.

Европаның көньяҡ-көнбайышында антик осорҙан уҡ йәһүдтәрҙең сефард төркөмө йәшәй, иберо-роман телдәре этнолекттарында һөйләшә. 1492 йылда Испаниянан ҡыуылғандан һуң улар Көнсығыш һәм Көнбайыш Урта диңгеҙ буйына төпләнә, улар араһында йәһүд-испан теле формалаша. Мәҙәни яҡтан уларға Прованс йәһүдтәре һәм Рим йәһүдтәре (ромаим) яҡын, улар иҫке провансаль һәм итальян телдәре этнолекттарында (көньяҡ лоэз) һөйләшә. Был төркөмдәр бөтәһе лә дөйөм йәһүд үҙаңын һаҡлай, шуға өҫтәлеп, субэтник үҙаң да ярала.

[[Икенсе донъя һуғышы]] алдынан һәм һуғыш йылдарында немец нацистары һәм уларҙың союздаштары менән коллаборационистары тарафынан маҡсатлы рәүештә[[Холокост|алты миллион самаһы йәһүд юҡ ителә]]<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/269548/Holocaust «Holocaust»], [//ru.wikipedia.org/wiki/Энциклопедия_Британника Энциклопедия Британника]</ref><ref>{{ЭЕЭ|12007|Катастрофа}}</ref><ref name="nurnberg">[http://ftp.nizkor.org/hweb/imt/tgmwc/tgmwc-02/tgmwc-02-20-05.shtml The Trial of German Major War Criminals. Sitting at Nuremberg, Germany. December 3 to December 14, 1945. Twentieth Day: Friday, 14th December, 1945 (Part 5 of 9)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070623122056/http://ftp.nizkor.org/hweb/imt/tgmwc/tgmwc-02/tgmwc-02-20-05.shtml |date=June 23, 2007 }}, The Nizkor Projec {{Lang-he|22}}</ref><ref>{{Sfn|Horowitz|1978|p=3|quote=По его [Кальтенбруннера] указаниям было убито приблизительно 6 миллионов евреев, из которых 2 миллиона были убиты эйнзатцгруппами' и другими частями полиции безопасности}}</ref>.

=== Израиль дәүләте ===
[[Диаспора]]ла йәшәгән йәһүдтәрҙә һәр ваҡыт тарихи ватанға ҡайтыу теләге көслө була<ref name="zionism">{{Китап|автор=Носенко Т.|заглавие=Иерусалим. Три религии — три мира|ссылка=https://books.google.by/books?id=5cB-3KYY_MUC&pg=PA315|издательство=Olma Media Group|год=2003|страницы=315|страниц=440|isbn=9785224036363}}</ref>. Европала йәһүдтәрҙе «[[тәре яуҙары]]» осоронда башланған эҙәрләү уларҙың Изге ергә эмиграцияһын көсәйтә. Йәһүдтәр Испаниянан ҡыуылғас, 1492 йылда был ағым испан йәһүдтәре менән тулылана, улар Цфат йәһүд общинаһын төҙөй<ref>Все параметры шаблона &#x7B;[[Ҡалып:Cite web|cite web]]<nowiki>}} должны иметь имя.</nowiki>&#x20;
{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120615144927/http://genocide.ru/lib/treaties/14.htm |date=2012-06-15 }}<span id="cxmwBEs" tabindex="0">.</span>&#x20;<span id="cxmwBEs" tabindex="0"> genocide.ru.</span>&#x20;<small id="cxmwBEs" tabindex="0">[http://www.genocide.ru/lib/treaties/14.htm Тәүге сығанаҡтан] архивланған 23 май 2012.</small>&#x20;<small id="cxmwBEs" tabindex="0">11 апрель 2012 тикшерелгән.</small></ref>.

Хәҙерге заман иммиграцияһының Беренсе алия ({{Lang-he|עלייה}}) тигән атама аҫтында билдәлелек алған беренсе көслө тулҡыны [[1881 йыл]]да башлана, был юлы йәһүдтәр Рәсәйҙә ҡыйратылыуҙан ҡаса<ref name="aliyot">{{Cite web|title=The First Aliyah|url=http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/Immigration/First_Aliyah.html|archiveurl=https://www.webcitation.org/67sSb5S0p?url=http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/Immigration/First_Aliyah.html|archivedate=2012-05-23|lang=en|work=Jewish Virtual Library|publisher=The American-Israeli Cooperative Enterprise|accessdate=1 апреля 2012}}(инг.)<span id="cxmwBDE" tabindex="0">.</span>&#x20;''Jewish Virtual Library''<span id="cxmwBDE" tabindex="0">.</span>&#x20;<span id="cxmwBDE" tabindex="0"> The American-Israeli Cooperative Enterprise.</span>&#x20;<small id="cxmwBDE" tabindex="0">[http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/Immigration/First_Aliyah.html Тәүге сығанаҡтан] архивланған 23 май 2012.</small>&#x20;<small id="cxmwBDE" tabindex="0">1 апреля 2012 тикшерелгән.</small></ref>{{Sfn|Horowitz|1978|p=3}}.

Сәйәси сионизм барлыҡҡа килгәс, йәһүдтәрҙең Израиль ерендә үҙ дәүләтен төҙөргә ынтылышы уны тормошҡа ашырыу буйынса ойоштороу эштәре баҫҡысына күсә. Сионизм Яңы замандың антисемитизмына яуап була. Йәһүдтәрҙең үҙ дәүләтен төҙөү өсөн көрәше юлында «Бальфур декларацияһы» ҙур ваҡиға була, был документта Бөйөк Британия исеменән сит ил эштәре министры Фәләстиндә «йәһүд милли усағын» булдырыуға ҡаршы түгеллеген белдерә<ref name="zionism"/>{{Sfn|Агапов|2011|страницы=28|с=28}}. [[1920 йыл]]дың [[24 апрель|24 апрелендә]] Сан-Ремо конференцияһында «Бальфур декларацияһы» раҫлана<ref>{{Cite web|title=Мирный договор между Союзными державами и Турцией, подписанный в Севре 10 августа 1920 года|url=http://www.genocide.ru/lib/treaties/14.htm|archiveurl=https://www.webcitation.org/67sSct3aR?url=http://www.genocide.ru/lib/treaties/14.htm|archivedate=2012-05-23|publisher=genocide.ru|date=20 апреля 1949|accessdate=2012-4-11}}</ref><ref name="sevres">{{Harvard citation no brackets|Bregman|2002|p=40–1}}</ref>. Конференция ҡарарҙары нигеҙендә Милләттәр Лигаһы [[1922 йыл]]да Бөйөк Британияға Фәләстингә мандат тапшыра<ref>{{Cite web|title=League of Nations: The Mandate for Palestine, July 24, 1922|url=http://www.fordham.edu/halsall/mod/1922mandate.html|archiveurl=https://www.webcitation.org/6166AOMuf?url=http://www.fordham.edu/halsall/mod/1922mandate.html|archivedate=2011-08-21|lang=en|work=Modern History Sourcebook|publisher=Fordham University|date=24 июля 1922|datepublished=24 июля 1922|accessdate=5 июля 2008}}(инг.)<span id="cxmwBF8" tabindex="0">.</span>&#x20;''Modern History Sourcebook''<span id="cxmwBF8" tabindex="0">.</span>&#x20;<span id="cxmwBF8" tabindex="0"> Fordham University</span>&#x20;<span id="cxmwBF8" tabindex="0">(24 июля 1922).</span>&#x20;<small id="cxmwBF8" tabindex="0">[http://www.fordham.edu/halsall/mod/1922mandate.html Тәүге сығанаҡтан] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110804221156/http://www.fordham.edu/halsall/mod/1922mandate.html |date=2011-08-04 }} архивланған 21 август 2011.</small>&#x20;<small id="cxmwBF8" tabindex="0">5 июля 2008 тикшерелгән.</small></ref>.

Йәһүдтәрҙең Фәләстингә иммиграцияһы ғәрәп милләтселегенең күтәрелеүенә һәм ғәрәптәр менән йәһүдтәр араһы боҙолоуға килтерә. Бөйөк Британия йәһүд иммиграцияһын сикләргә мәжбүр була. Мандат аҫтындағы территорияның бер өлөшө Трансиордания ғәрәп дәүләтен ойоштороу өсөн бүлеп бирелә, унда йәһүдтәргә урынлашыу тыйыла. Ғәрәптәр британ сәйәсәтен берҙәм ғәрәп донъяһы идеяһын тарҡартыу ынтылышы тип баһалай{{Sfn|Агапов|2011|страницы=36—40|с=36—40}}{{Sfn|Horowitz|1978|p=4}}. 1930-сы йылдарҙа Европанан йәһүд ҡасаҡтары тулҡыны ябырылыу ғәрәп ихтилалы менән тамамлана. [[1939  йыл]]дың [[17 май]]ында британ хөкүмәте Макдональдтың Аҡ китабын нәшер итә, был китап ғәмәлдә йәһүдтәрҙең иммиграцияһын туҡтата{{Sfn|Агапов|2011|страницы=57—58, 66|с=57—58, 66}}. [[1945 йыл]]да Бөйөк Британия йәһүдтәр менән низағ уртаһында ҡала<ref>{{Китап|автор=Fraser T. G.|заглавие=The Arab-Israeli conflict|издание=2|издательство=Palgrave Macmillan|год=2004|pages=27|allpages=190|isbn=9780333717066}}</ref>.

[[1947 йыл]]да британ хөкүмәте Фәләстин мандатынан баш тартырға теләй, быны ғәрәптәр менән йәһүдтәр араһында ҡулай ҡарар таба алмауы менән аңлата<ref>{{Cite web|title=Background Paper No. 47 (ST/DPI/SER.A/47)|url=http://unispal.un.org/UNISPAL.NSF/0/2248AF9A92B498718525694B007239C6|archiveurl=https://www.webcitation.org/67sSh7XmZ?url=http://unispal.un.org/UNISPAL.NSF/0/2248AF9A92B498718525694B007239C6|archivedate=2012-05-23|publisher=United Nations|date=20 апреля 1949|accessdate=21 августа 2011}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120612121846/http://unispal.un.org/UNISPAL.NSF/0/2248AF9A92B498718525694B007239C6 |date=2012-06-12 }}</ref><ref name="unbook/02-9">{{cite web|url=http://www.un.org/russian/peace/palestine/book/02-9.shtml|title=Отмена Мандата // Истоки и история проблемы Палестины|publisher=Отдел по делам палестинцев Секретариата ООН|accessdate=2012-4-7|archiveurl=https://www.webcitation.org/67sShcMx8?url=http://www.un.org/russian/peace/palestine/book/02-9.shtml|archivedate=2012-05-23}}</ref>. [[Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы]] Генераль Ассамблеяһының Икенсе сессияһында ([[1947 йыл]]дың 29 ноябре) Фәләстинде бүлеү планы ҡабул ителә. Йәһүдтәрҙең күпселеге ҡарарҙы хуплап ҡаршы ала, ә ғәрәп етәкселәре, шул иҫәптән [[Ғәрәп илдәре лигаһы]] һәм Фәләстиндең Юғары ғәрәп советы был планға ҡырҡа ҡаршы була<ref name="sevres"/><ref>{{Китап|автор=Штереншис М.|заглавие=История государства Израиль, 1896-2009|издание=3|издательство=Исрадон|год=2009|страницы=112|страниц=701|isbn=9785944670823}}</ref>.

[[1948 йыл]]дың [[14 май]]ында [[Тель-Авив]]та Ротшильд бульварындағы музей бинаһында<ref name="60let">''[//ru.wikipedia.org/wiki/Млечин,_Леонид_Михайлович Млечин Л. М.]'' [http://newtimes.ru/articles/detail/4249/ Израилю — 60 лет]. // The New Times, 12.05.2008</ref>, Фәләстингә британ мандаты тамамланырға бер көн ҡалғанда<ref>{{Cite web|title=Part 3: Partition, War and Independence|url=http://www.npr.org/news/specials/mideast/history/history3.html|archiveurl=https://www.webcitation.org/6166CyTlT?url=http://www.npr.org/news/specials/mideast/history/history3.html|archivedate=2011-08-21|lang=en|work=The Mideast: A Century of Conflict|publisher=National Public Radio|date=2 октября 2002|accessdate=13 июля 2007}}(инг.)<span id="cxmwBKk" tabindex="0">.</span>&#x20;''The Mideast: A Century of Conflict''<span id="cxmwBKk" tabindex="0">.</span>&#x20;<span id="cxmwBKk" tabindex="0"> National Public Radio</span>&#x20;<span id="cxmwBKk" tabindex="0">(2 октября 2002).</span>&#x20;<small id="cxmwBKk" tabindex="0">[http://www.npr.org/news/specials/mideast/history/history3.html Тәүге сығанаҡтан] архивланған 21 август 2011.</small>&#x20;<small id="cxmwBKk" tabindex="0">13 июля 2007 тикшерелгән.</small></ref> йәһүд дәүләте төҙөлөүе тураһында иғлан ителә.

== Таралыуы һәм һаны ==
Ҡыҫҡа йәһүд энциклопедияһында йәһүдтәрҙең беҙҙең эраға тиклем 1000—586 йылдарҙағы һаны килтерелә<ref name="eleven">{{ЭЕЭ|15494|Демография. Численность и географическое размещение мирового еврейства}}</ref>:
{| class="wikitable"
!
! 1000
! 733—701
! 586
|-
| Йәһүҙиә
|450
| 300-350
| 150
|-
| Исраил
|1350
| 800-1000
| <center>—</center>
|-
| Бөтәһе
|1800
| 1100-1350
| 150
|}
[[XXI быуат]]та донъяла бөтә йәһүдтәр һаны 12-нән 15 миллионғаса кеше тип баһалана. Үҙен йәһүд тип тойған кешеләрҙең һаны халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәренән күпкә айырылырға мөмкин.

{| class="wikitable sortable"
|+ '''Донъя илдәрендә иң эре йәһүд общиналары'''
! Ил №
! Илдәр
! Йәһүдтәр
! Илдә %
! Бөтә йәһүдтәрҙән %
! Йыл
|-
| 1
|[[Америка Ҡушма Штаттары|АҠШ]] (2009)[http://www.census.gov/compendia/statab/2011/tables/11s0077.pdf]
| align="right" |6544,000
| align="center" | 2,1 %
| align="center" |42,89 %
|-
| 2
| [[Израиль]] (2010) [http://www1.cbs.gov.il/publications/isr_in_n09e.pdf]
| align="right" |5800,000
| align="center" | 75,5 %
| align="center" |38,02 %
|-
| 3
| [[Франция]]
| align="right" |606,000
| align="center" | 1,0 %
| align="center" |3,97 %
|-
| 4
| [[Канада]]
| align="right" |393,660
| align="center" | 1,2 %
| align="center" |2,58 %
|-
| 5
|[[Бөйөк Британия]]
| align="right" |350,000
| align="center" | 0,57 %
| align="center" |2,29 %
|-
| 6
| [[Аргентина]] [http://www.lanacion.com.ar/nota.asp?nota_id=710563] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110606004348/http://www.lanacion.com.ar/nota.asp?nota_id=710563 |date=2011-06-06 }}
| align="right" |280,000
| align="center" | 0,8 %
| align="center" |1,84 %
|-
| 7
| [[Рәсәй Федерацияһы|Рәсәй]]<ref>{{Cite web|title=Всероссийская перепись населения 2010 г. Национальный состав населения Российской Федерации|url=http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_10.php}}</ref>
| align="right" |157,641
| align="center" | 0,14 %
| align="center" |1,03 %
|2010
|-
| 8
| [[Австралия]]
| align="right" |120,000
| align="center" | 0,56 %
| align="center" |0,79 %
|-
| 9
| [[Германия]]
| align="right" |118,000
| align="center" | 0,14 %
| align="center" |0,77 %
|-
| 10
| [[Бразилия]]
| align="right" |96,500
| align="center" | 0,05 %
| align="center" |0,63 %
|-
| 11
| [[Украина]]
| align="right" |80,000
| align="center" | 0,16 %
| align="center" |0,52 %
|-
| 12
|Көньяҡ Африка
| align="right" |72,000
| align="center" | 0,15 %
| align="center" |0,47 %
|-
| 13
| [[Польша]]
| align="right" |50,000
| align="center" | 0,6 %
| align="center" |0,33 %
|-
| 14
| [[Венгрия]]
| align="right" |49,700
| align="center" | 0,4 %
| align="center" |0,33 %
|-
| 15
| [[Испания]]
| align="right" |48,409
| align="center" | 0,12 %
| align="center" |0,32 %
|-
| 16
| [[Нидерланд]] [http://www.nidi.knaw.nl/web/html/public/demos/dm01091.html] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20051218103821/http://www.nidi.knaw.nl/web/html/public/demos/dm01091.html |date=2005-12-18 }}
| align="right" |45,000
| align="center" | 0,28 %
| align="center" |0,29 %
|-
| 17
| [[Мексика]]
| align="right" |39,800
| align="center" | 0,03 %
| align="center" |0,26 %
|-
| 18
| [[Бельгия]]
| align="right" |31,200
| align="center" | 0,3 %
| align="center" |0,20 %
|-
| 19
| [[Молдова]]
| align="right" |31,187
| align="center" | 0,7 %
| align="center" |0,20 %
|-
| 20
| [[Уругвай]]
| align="right" |30,743
| align="center" | 0,9 %
| align="center" |0,20 %
|-
| 21
| [[Италия]]
| align="right" |30,213
| align="center" | 0,05 %
| align="center" |0,20 %
|-
| 22
| [[Чили]]
| align="right" |25,375
| align="center" | 0,13 %
| align="center" |0,17 %
|-
| 23
| [[Венесуэла]]
| align="right" |20,900
| align="center" | 0,1 %
| align="center" |0,14 %
|-
| 24
| [[Иран]]
| align="right" |25,405
| align="center" | 0,035 %
| align="center" |0,17 %
|-
| 25
| [[Эфиопия]]
| align="right" |20,000
| align="center" | 0,027 %
| align="center" |0,13 %
|-
| 26
| [[Швеция]]
| align="right" |20,000
| align="center" | 0,2 %
| align="center" |0,13 %
|-
| 27
| [[Үзбәкстан]]
| align="right" |17,453
| align="center" | 0,065 %
| align="center" |0,11 %
|-
| 28
| [[Төркиә]]
| align="right" |17,415
| align="center" | 0,025 %
| align="center" |0,11 %
|-
| 29
| [[Швейцария]]
| align="right" |17,000
| align="center" | 0,2 %
| align="center" |0,11 %
|-
| 30
| [[Һиндостан]]
| align="right" |15,405
| align="center" | 0,005 %
| align="center" |0,101 %
|-
| 31
| [[Панама]]
| align="right" |10,029
| align="center" | 0,33 %
| align="center" |0,066 %
|-
| 32
| [[Латвия]]
| align="right" |9,001
| align="center" | 0,397 %
| align="center" |0,059 %
|-
| 33
| [[Австрия]]
| align="right" |8,184
| align="center" | 0,1 %
| align="center" |0,054 %
|-
| 34
| [[Грузия]]
| align="right" |7,951
| align="center" | 0,17 %
| align="center" |0,052 %
|-
| 35
|[[Әзербайжан]]
| align="right" |7,911
| align="center" | 0,1 %
| align="center" |0,052 %
|-
| 36
| [[Дания]]
| align="right" |7,062
| align="center" | 0,13 %
| align="center" |0,046 %
|-
| 37
| [[Румыния]]
| align="right" |6,029
| align="center" | 0,027 %
| align="center" |0,040 %
|-
| 38
|[[Яңы Зеландия]]
| align="right" |7,077
| align="center" | 0,17 %
| align="center" |0,046 %
|-
| 39
| [[Греция]]
| align="right" |5,334
| align="center" | 0,05 %
| align="center" |0,035 %
|-
| 40
| [[Марокко]]
| align="right" |5,236
| align="center" | 0,016 %
| align="center" |0,034 %
|-
| 41
|[[Ҡаҙағстан]]
| align="right" |4,100
| align="center" | 0,027 %
| align="center" |0,027 %
|-
| 42
| [[Литва]]
| align="right" |3,596
| align="center" | 0,1 %
| align="center" |0,024 %
|-
| 43
| [[Колумбия]]
| align="right" |3,400
| align="center" | 0,008 %
| align="center" |0,022 %
|-
| 44
| [[Чехия]]
| align="right" |4,000
| align="center" | 0,03 %
| align="center" |0,026 %
|-
| 45
| [[Словакия]]
| align="right" |3,041
| align="center" | 0,056 %
| align="center" |0,020 %
|-
| 46
| [[Перу]]
| align="right" |2,800
| align="center" | 0,01 %
| align="center" |0,018 %
|-
| 47
| [[Коста-Рика]]
| align="right" |2,500
| align="center" | 0,06 %
| align="center" |0,016 %
|-
| 48
| [[Болгария]]
| align="right" |2,300
| align="center" | 0,031 %
| align="center" |0,015 %
|-
| 49
|[[Әрмәнстан]]<ref>[http://www.wcrj.org/organizations/458/ Еврейская община Армении] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130310232658/http://www.wcrj.org/organizations/458/ |date=2013-03-10 }}</ref>
| align="right" |2,000
| align="center" | 0,035 %
| align="center" |0,013 %
|-
| 50
| [[Ирландия]]
| align="right" |1,930
| align="center" | 0,045 %
| align="center" |0,013 %
|-
!Бөтәһе
!50 ил
|15 256,487
!-
!100 %
|}
Донъяның 110 илендә ойошҡан йәһүд общиналары бар.

== Йәһүдтәрҙең этник төркөмдәре ==
Йәһүдтәрҙең иң эре этник төркөмдәре — ашкеназдар (Үҙәк һәм Көнсығыш Европа, Рәсәй) һәм сефардтар (Испания, Португалия, бөтә Урта диңгеҙ буйы).

Башҡа этник төркөмдәре:ғәрәп йәһүдтәре; лахлухтар, фарсы һәм бохара йәһүдтәре; грузин йәһүдтәре; тау йәһүдтәре; һинд йәһүдтәре, романиоттар, итальяниҙар (роми), фалашалар һ. б.

<ref>[https://www.nytimes.com/2010/06/10/science/10jews.html Studies Show Jews’ Genetic Similarity]</ref><ref>[http://rian.ru/science/20100604/242365920.html Происхождение евреев выяснили учёные, проанализировав 237 геномов]</ref><ref name="conference">[http://www.yumedicalethics.com/Yeshiva_University_Medical_Ethics_Society/Conference_Schedule.html Conference on Jewish genomics] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150522085654/http://www.yumedicalethics.com/Yeshiva_University_Medical_Ethics_Society/Conference_Schedule.html |date=2015-05-22 }}</ref>.

=== Яҡын төркөмдәр ===
Дине буйынса үҙҙәрен йәһүд тип иҫәпләгән этник төркөмдәр — криптойәһүдтәр һәм йәһүдиләшеүселәр.

Криптойәһүдтәр — мәжбүр ителеп христианлыҡҡа йә исламға күскән, йәшерен рәүештә иудаизм элементтарын һаҡлаған төркөмдәр:
* марандар («яңы христиандар») — Пиреней ярымутрауы, АҠШ-тың көньяғы, Латин Америкаһы һәм Филиппин;
* {{Тәржемәһеҙ 3|шуэтес|4=Xueta}} — Балеар утрауҙарындағы христианлаштырылған йәһүдтәрҙең тоҡомдары;
* йәдидтәр һәм чалалар — Иран һәм Урта Азия, формаль рәүештә мосолман тип һаналалар, әммә көнкүрештә йәһүд мәҙәниәте элементтарын һаҡлайҙар;
* {{Тәржемәһеҙ 3|бета-абрахам|4=Beta Abraham}} — Эфиопия;
* {{Тәржемәһеҙ 3|неофити|4=Neofiti}} — көньяҡ Италия;
* дёнме — Төркиә.
Йәһүдиләшеүселәр — этник сығышы буйынса төрлө, әммә иудаизм динен тотҡан йә уға ынтылған кешеләр:
* субботниктар — Үҙәк Рәсәй, Себер һәм Кавказ аръяғы;
* прозелиттар — Сан-Никандр (Италия);
* Бней-Менаше — Һиндостандың Мизорам, Манипур штаттары һәм Бирманың Чин штаты;
* телугу — Һиндостандың Андхра-Прадеш штаты, иудаизмды 1981 йылда ҡабул иткәндәр;
* кашмир йәһүдтәре;
* {{Тәржемәһеҙ 3|абаюдая|4=Abayudaya}}лар — Уганда;
* ҡара йәһүдтәр;
* {{Тәржемәһеҙ 3|House of Israel (Ghana)|House of Israel|en}} — Гана;
* Игбо йәһүдтәре — Нигерия;
* Русапе йәһүдтәре — Зимбабве;
* насраниҙар — Һиндостан;
* кнаная — Һиндостан;
* секлер субботниктары (собматош) — Трансильвания;
* банту телле лембалар — КАР, Зимбабве һ.б.
Ҡараимдар һәм самариҙар ҙа йәһүд этносына яҡын тора.

== Йәһүдтәрҙең телдәре ==
Боронғо йәһүд телендә ([[Йәһүд теле|иврит]]) Тәүрат (йәһүд Библияһы) яҙылған. Беҙҙең быуаттың тәүге йылдарында арами теле йәһүдтәрҙең һөйләш теле булып китә. Артабан диаспорала төрлө йәһүд телдәре һәм этнолекттары барлыҡҡа килә. Боронғо йәһүд теле аралашыу теле булыуҙан туҡтай, әммә ''лашон-а-кодеш'' («изге тел») сифатында һаҡланып ҡала һәм дини, әҙәби, мәғариф, мәҙәни һәм эш ҡағыҙҙары өлкәләрендә төп яҙма тел булып йөрөй. XX быуатта был тел [[Йәһүд теле|иврит]] формаһында тергеҙелә һәм Израиль йәһүдтәренең рәсми һәм төп һөйләш теле булып тора.

Диаспора илдәрендә [[Йәһүд теле|иврит]] төп иудаизм теле булараҡ йәшәй. [[Америка Ҡушма Штаттары|АҠШ]]-та, [[Израиль|Израилдә]], [[Бельгия]]ла, [[Бөйөк Британия]]ла, [[Канада]]ла һәм башҡа ҡайһы бер илдәрҙә байтаҡ хәсид общинаһының теле булып [[идиш]] хеҙмәт итә. Башҡа йәһүд телдәренән һәм этнолекттарынан [[Сефард теле|сефард]], тат (тау йәһүд), йәһүди-арами, йәһүди-иран телдәре һаҡланған. Әлеге ваҡытта йәһүдтәрҙең 45 проценты — инглизсә (АҠШ, Канада, Бөйөк Британия, Австралия, КАР, Израиль һ.б.), 34 процент самаһы — [[Йәһүд теле|ивритса]] (Израиль, АҠШ), 13 проценты — [[Урыҫ теле|урыҫса]], 5 процентлабы — испанса, 4,5 процент самаһы — французса, яҡынса 4 проценты [[идиш]]са, 3,5 самаһы проценты ғәрәпсә һөйләшә, немец, итальян, румын, фарсы, поляк, амхар, португал, венгр, нидерланд, төрөк һәм башҡа телдәр ҙә таралған.

== Диндәре ==
Йәһүдтәрҙең күпселеге [[иудаизм]] динен тота (йәһүдиҙәр). «Иудаизм» термины {{lang-el|йуда́исмос}} тигәндән килеп сыҡҡан һәм {{Lang-he|яхадут}} (יהדות) ''йехуди'', иудей, йәһүҙи тигәнгә барып тоташа.

Йәһүд халҡының изге китабы — Танах (йәһүд Изге Яҙмаһы) (Танах — аббревиатура: Тора {{Lang-he|תורה}}, Невиим {{Lang-he|נביאים}}, Ктувим {{Lang-he|כתובים}} — Биш китап, Пәйғәмбәрҙәр һәм Яҙмалар). Танах христиандарҙың Изге яҙмаһының (Иҫке Ғәһед) бер өлөшө булып тора һәм [[Ислам|исламда ла]] хөрмәт менән телгә алына.

== Традицион мәҙәниәттәре ==
Йәһүдтәрҙең диаспорала тулы хоҡуҡлы булмаған социаль-иҡтисади статусы уларҙың үҙенсәлекле мәҙәниәте барлыҡҡа килеү сәбәпсеһе була. Бөтә ерҙә лә йәһүдтәрҙең [[ауыл хужалығы]]нда ҡатнашыуы сикләнә, төп шөғөлдәре һөнәрселек һәм сауҙа була, бер өлөшө йүнселлек һәм рибасылыҡ, ирекле профессиялар менән шөғөлләнә. Йәһүдтәрҙең күпселеге йомоҡ община (кегила) булып йәшәй.

Яҡын һәм Урта Көнсығышта [[XX быуат]] уртаһына тиклем йәһүдтәрҙә [[полигамия]] йәшәп килә (норматив [[моногамия]] ашкеназдарҙа [[X быуат]]та индерелә). Туғанлыҡ атайҙан алып барыла, әммә милләт йәһүд әсәйгә ҡарап билдәләнә. Матди мәҙәниәттең дөйөм йәһүд һыҙаттары иудаизм нимә ҡушһа, шуға бәйле: туҡланыуҙа кашрут, ирҙәрҙең һәм ирле ҡатындарҙың һәр ваҡыт баш кейемендә йөрөүе һ.б.

Яңы заманда Европа илдәренең күпселегендә улар йотола, йәһүдтәргә хас мәҙәни һыҙаттарын юғалта, ҡатнаш никахтар йышая.

Бер үк ваҡытта йәһүдтәрҙең бергә тупланыуы көсәйә бара.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Әзербайжанда йәһүдтәр]]

== Иҫкәрмәләр ==
{{примечания|2}}

== Әҙәбиәт ==
* {{Китап|часть=Евреи|заглавие=Народы России. Атлас культур и религий|место=М.|издательство=Дизайн. Информация. Картография|год=2010|страниц=320|isbn=978-5-287-00718-8}}
* {{Китап|часть=Евреи|ссылка часть=http://www.krskstate.ru/80/narod/etnoatlas/0/etno_id/109|заглавие=Этноатлас Красноярского края|ссылка=http://www.krskstate.ru/80/narod/etnoatlas|ответственный=Совет администрации Красноярского края. Управление общественных связей ; гл. ред. [[Рафиков, Рашит Гиззатович|Р. Г. Рафиков]] ; редкол.: [[Кривоногов, Виктор Павлович|В. П. Кривоногов]], Р. Д. Цокаев|издание=2-е изд., перераб. и доп|место=Красноярск|издательство=Платина (PLATINA)|год=2008|страниц=224|isbn=978-5-98624-092-3|ref=Этноатлас Красноярского края}}
* ''Немировский А. А.'' У истоков древнееврейского этногенеза. Ветхозаветное предание о патриархах и этнополитическая история Ближнего Востока. — М., [[2001 йыл|2001]]. — 268 c. — ISBN 5-85941-087-5
* {{Китап|заглавие=История еврейского народа|оригинал=History of the Jewish people|ответственный=под ред. [[Эттингер, Шмуэль|Ш. Эттингера]]|издательство=Мосты культуры, Гешарим|год=2001|страниц=688|isbn=5-93273-050-1|тираж=3000|ref=Эттингер}}
* {{Китап|автор=[[Дубнов, Семён Маркович|Дубнов С. М.]]|заглавие=Краткая история евреев|ссылка=http://jhist.org/code/dubnov.htm|место=Ростов-на-Дону|издательство=Феникс|год=2000|isbn=5-222-01292-1|ref=Дубнов}}
* {{Китап|автор=[[Соболев, Денис Михайлович|Соболев Д. М.]]|заглавие=Евреи и Европа|место=М.|издательство=[[Текст (издательство)|Текст]]|год=2008|страниц=477|isbn=978-5-7516-0723-4}}
* {{Китап|автор=Кугел Д.|заглавие=Как быть евреем|место=М.|издательство=[[Текст (издательство)|Текст]]|год=2009|страниц=224|isbn=978-5-7516-0769-2}}
* {{Китап|автор=[[Хвольсон, Даниил Авраамович|Хвольсон Даниил]]|заглавие=О некоторых средневековых обвинениях против евреев: Историческое исследование по источникам/ Предисл. Ю. Табака|место=М.|издательство=[[Текст (издательство)|Текст]]|год=2010|страниц=474|isbn=978-5-7516-0893-4}}
* {{Китап|автор=Агапов М. Г.|заглавие=Истоки советско-израильских отношений: «еврейский национальный очаг» в политике СССР в 1920-е — 1930-е годы|место=Тюмень|издательство=Вектор Бук|год=2011|страниц=322|тираж=500|ref=Агапов}}
* {{Китап|автор=Bregman A.|заглавие=A History of Israel|издательство=Palgrave Macmillan|год=2002|isbn=0333676319|ref=Bregman}}
* {{Китап|автор=Horowitz D., Lissak M.|заглавие=Origins of the Israeli Polity: Palestine under the Mandate|ссылка=https://www.questia.com/PM.qst?a=o&d=78153933|место=Chicago|издательство=University of Chicago Press|год=1978|ref=Horowitz}}
* Сибирские евреи, их права и нужды. Т. И. Тихонов // Сибирские вопросы: периодический сборник. № 1. Томск. 1905.

== Һылтанмалар ==
* {{ВТ-ЭСБЕ|Евреи|[[Хвольсон, Даниил Авраамович|Хвольсон Д. А.]]}}(рус.)
* [https://ru.wikisource.org/wiki/ЕЭБЕ/Еврей Еврей] — статья из Еврейской Энциклопедии Брокгауза и Ефрона
* [https://ru.wikisource.org/wiki/БЭАН/Еврей,%20евреи,%20еврейский Еврей, евреи, еврейский] из Библейской энциклопедии архимандрита Никифора
* {{ЭЕЭ|11501|Еврей}}
* [http://runivers.ru/lib/book7069/206604/ Еврейская энциклопедия] на сайте Руниверс в форматах DjVu и PDF
* [http://www.istok.ru/library/jewish-education/jews/ Евреи, еврей, еврейская религия и традиции] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110617154352/http://istok.ru/library/jewish-education/jews/ |date=2011-06-17 }}
* Статья «[http://ec-dejavu.ru/j/Jew.html Евреи] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171106230833/http://ec-dejavu.ru/j/Jew.html |date=2017-11-06 }}» ''С. И. Лучицкая''. // Словарь средневековой культуры. 23 илл.
* [http://jew-fund.kiev.ua/ Еврейский Фонд Украины] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090511000912/http://www.jew-fund.kiev.ua/ |date=2009-05-11 }}{{Ref-en}}(инг.)
* [http://vaadua.org/news.htm Ваад Украины] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090415074946/http://www.vaadua.org/news.htm |date=2009-04-15 }}
* [http://www.kngu.org/KongrUkr/Communit/ObzhJew.htm История и культура евреев на сайте] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100110045843/http://www.kngu.org/KongrUkr/Communit/ObzhJew.htm |date=2010-01-10 }} Конгресс Национальных Общин Украины{{Ref-uk}}(укр.)
* [http://www.chassidus.ru/nedelnaya_glava/voschozhdeniye/katavot/evrey.htm Раввин Адин Штейнзальц. «Что такое еврей»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171116191814/http://chassidus.ru/nedelnaya_glava/voschozhdeniye/katavot/evrey.htm |date=2017-11-16 }}
* [http://www.polit.ru/research/2006/02/07/jew.html Еврейский век. Полемика вокруг книги Юрия Слёзкина «Эра Меркурия. Евреи в современном мире»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100107131224/http://www.polit.ru/research/2006/02/07/jew.html |date=2010-01-07 }}
* [http://www.echo.msk.ru/programs/netak/38266/ Передача «Не так» радиостанции «Эхо Москвы» с обсуждением книги Юрия Слёзкина «Эра Меркурия. Евреи в современном мире»]
* [http://www.spiritualportal.ru/viewtopic.php?p=1842#p1810 Словарь терминов, используемых в текстах Иудаизма] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121120125844/http://www.spiritualportal.ru/viewtopic.php?p=1842#p1810 |date=2012-11-20 }}
* [http://www1.yadvashem.org/yv/ru Национальный мемориал Катастрофы (Холокоста) и Героизма]
* [http://rian.ru/science/20100604/242365920.html Происхождение евреев выяснили учёные]
* ''Мортон Вайнфелд.'' [http://gazeta.rjews.net/Lib/sozidanie/Vainfeld.shtml Между качеством и количеством: демографические тенденции и еврейская преемственность]

[[Категория:Википедия:Страницы с некорректным использованием шаблонов:Cite web]]
[[Категория:Боронғо халыҡтар]]
[[Категория:Йәһүдтәр]]
[[Категория:Бөйөк Британия халыҡтары]]
[[Категория:Германия халыҡтары]]
[[Категория:Канада халыҡтары]]
[[Категория:Рәсәй халыҡтары]]
[[Категория:АҠШ халыҡтары]]
[[Категория:Украина халыҡтары]]
[[Категория:Алфавит буйынса халыҡтар һәм милләттәр]]