Эстәлеккә күсергә

Ҡаҙаҡ ырыуы

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
(Казахский род битенән йүнәлтелде)

Ҡаҙаҡ ырыуы (ҡаҙ. ру) — ырыу тип исемләнгән билдәле бер төркөмгә ҡарауҙы белдересе термин. Уларҙа бөтәһенә лә уртаҡ хәрби оран — ұран була. Аҡһаҡалдар тарафынан идара ителә. Шулай уҡ һәр ырыуҙың үҙенә тәғәйен тамғаһы булған. 20-нән ашыу ҡәбилә, 200-ләп ырыу һәм меңләп ара бар.

Ҡаҙаҡ йолаһы буйынса, һәр ҡаҙаҡ үҙенең 7 ырыуына тиклемге ата-бабаһын, йәғни, ырыу генеалогияһын һәм үҙ затының шәжәрәһен белергә тейеш.

Һаны

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ауыл хужалығындағы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса, 1896—1911[1][2][3][4][5] (Асет Тимерғәлиевтың «Олоҫтар, өйәҙҙәр… Ҡаҙаҡтар: 1897—1915 йылдарҙа түбән ерҙәрҙә йәшәгән ҡаҙаҡтарҙың административ-территориаль бүленешенең һыҙма картаһы: этнологик-картографик тикшеренеүҙәр» китабы буйынса[6]):

Оло жуз:

  • Жалайыр — 101 000 (107 000)
  • Һары-уйсун — 10 000 (16 000)
  • Шапырашты — 70 000 (53 000)
  • Ысты — 50 000 (45 000)
  • Ошаҡты 70 000 (19 000)
  • Албан — 81 000 (106 000)
  • Суан — 40 000 (35 000)
  • Дулат — 334 000 (373 000)
  • Сиргели — 70 000 (57 000)
  • Шанышҡылы — 190 000 (60 000)
  • Ҡанлы — неизвестно (67 000)
  • Шаҡшам — неизвестно (4 000)

Урта жуз:

  • Арғын — 509 000 (753 000)
  • Кәрәй — 90 000 (221 000)
  • Ҡонырат — 128 000 (147 000)
  • Ҡыпсаҡ — 169 000 (192 000)
  • Найман — 395 000 (557 000)
  • Уаҡ — билдәһеҙ (75 000)

Кесе жуз:

  • Алимулы — 340 000 (), в том числе:
  • Шекты — 80 000 (140 000)
  • Шөмекей — 100 000 (67 000)
  • Төртҡара — 60 000 (68 000)
  • Кете — 60 000 (95 000)
  • Ҡаракесек — 25 000 (24 000)
  • Ҡараһаҡал — 15 000 (10 000)
  • Жетыру — 300 000 (), шулай уҡ:
  • Табын — 80 000 (155 000)
  • Жағалбайлы — 70 000 (78 000)
  • Керейт — 35 000 (12 000)
  • Тама — 70 000 (93 000)
  • Телеу — 20 000 (10 000)
  • Кердери — 20 000 (32 000)
  • Рамаҙан — 5 000 (11 000)
  • Байулы — 550 000 (), шулай уҡ:
  • Адай — 90 000 (140 000)
  • Байбаҡты — 40 000 (88 000)
  • Берш — 70 000 (97 000)
  • Таз — 30 000 (37 000)
  • Шеркеш — 40 000 (45 000)
  • Масҡар — 20 000 (18 000)
  • Тана — 25 000 (35 000)
  • Ҡыҙылҡорт — 40 000 (15 000)
  • Алтын — 25 000 (17 000)
  • Жаппас — 70 000 (43 000)
  • Ысыҡ — 20 000 (40 000)
  • Есентимер — 20 000 (18 000)
  • Алаша — 60 000 (85 000)

Жуздарға инмәгәндәре:

  • Төре һәм төленгиттар — (53 000)
  • Нуғай-ҡаҙаҡтар — (18 000)
  • Ҡырғыҙ (ырыу) — (12 000)
  • Ҡожа — (26 000)
  • Ҡарағалпаҡ (ырыу) — (5 500)
  • Сунаҡ — (4 500)
  • Башҡалар — (31 000)

Оло ырыу

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Ырыуҙар берләшмәһе Уйсун
Ырыу[7] Албан[8] дулат[9] ошакты Суаны шапырашты ысты сары уйсын
Ырыуҙар
  1. Һары
    1. шоган
    2. Досалы
    3. Кажбанбет
    4. жарты
    5. алжан
    6. курман
    7. айт
    8. бозым
    9. кыстык
  1. Шыбыл
    1. коныр-борик
    2. кызыл-борик
  1. ботпай
  2. жаныс
  3. сикым
  4. шымыр
  1. аталык
  2. байлы
  3. коныр
  4. тасжурек
  1. байтюгей
  2. токарстан
  3. багыс
  4. сартай
  5. нартай
  1. екей
  2. еміл
  3. асыл
  4. шыбыл
  5. айкым
  1. ойык
  2. тилик
  1. Калша
  2. Жакып
Племя[7] Канлы Жалайыр[9][10] Сиргели[11] Шанышкылы[12] Шакшам[9]
Ырыуҙар
  1. Ҡара-Ҡанлы
  2. Ҡыҙыл-Ҡанлы
  3. Һары-Канлы
  1. ҡкбиюм
  2. Андас
  3. Арыктыным
  4. Байчигир
  5. балгалы
  6. кальпе
  7. Ҡайшылы
  8. Ҡарашапал
  9. Ҡушук
  10. Мырзҙа
  11. Оракты
  12. Сиырши
  13. Сыпатай
  1. Байулы
    1. Айтбозым
    2. жанабай
    3. Елибай
    4. Батыр
    5. Карабатыр
    6. Шалдар
    7. Байжигит
    8. Жайдак
  1. Уштанбалы (Торттанбалы)
    1. Тутанбалы
    2. Кайшылы
    3. Конирдек
  1. Курбака
    1. Балыҡ
    2. Санырау
    3. Мамыт
  1. Дархан
  1. Кырыксадак
  1. Бектау
    1. Кырпык
    2. Арапшы
    3. Сырдам
  1. Жойсын
  2. Багыс
  1. Айтым
  2. Сары
  3. Абыша
  4. Кара
  5. Имам
  6. Жанибек

Урта ырыу жузы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Племя[7] Аргыны Найманы Кипчаки Коныраты Кереи Уак
Племя[7]
  1. Мейрам
    1. Бегендик
    2. Ҡыуандыҡ
    3. Һөйөндөк
    4. Шегендик
    5. Ҡаракөсөк
  2. Момын
    1. Атыгай
    2. Басентиын
    3. Ҡарауыл
    4. Ҡанжығалы
  3. Юғары-шекты
  4. Түбәнге-шекты
  5. Тараҡты (йыйын)
  1. Саржомарт
    1. Бура
    2. Ҡаратай
    3. Күкжарлы
  1. Толегетай (Толетай)
    1. Матай
    2. Каракерей
    3. Садыр
    4. Тортуыл(Дотуыл)
  1. Терстамгалы
    1. Баганалы
    2. Балталы
  1. Кулан Кыпшак
  2. Сары Кыпшак
  3. Китай Кыпшак
  4. Кара Кыпшак
    1. Карабалык
    2. Колденен
    3. Бултын
    4. Узун
    5. Торы

Котенши:

  1. Сангыл
  2. Божбан
  3. Жетимдер
  4. Мангытай
  5. Аманбай
  6. Жаманбай

Коктинулы:

  1. Байлар
  2. Жандар
  3. Оразкелди
  4. Карасирак
  5. Токболат
  6. Кулшыгаш
  7. Алги
  1. абақ[13]:
    1. Жантекей
    2. Жадик
    3. Шимойын
    4. Шубарайгыр
    5. Меркит
    6. Шеруши
    7. Сарбас
    8. Молкы
    9. Ители
    10. Ҡараҡаш (сидалы)
    11. Көнсадак
    12. Жастабан
    13. Итимген
  1. Ашамайлы[14]:
    1. Балта
    2. Кошебе
    3. Тарышы
    4. Сибан
  1. Ер Қосай
  2. Байназар
  3. Бетке
  4. Беренсе ҡатынынан:
    1. Сарман
    2. Шога
  5. Ергенекти:
    1. Баржакы
    2. Янһарыары
    3. Шайкоз
    4. Бидалы


Кесе ырыу жузы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
ҡәбиләләре берләшмәһе Алшын Жетыр
Ырыу Алимула Байула
Ырыу
  1. Шект
  2. Каракеська (Алимула)
  3. Ҡараһаҡал (ҡаҙаҡ ырыуы)
  4. Кет
  5. Тортҡара
  6. Шомәкәй
  1. Жаппас
  2. Адай
  3. Алаш
  4. Алтын (ҡаҙаҡ ырыуы)
  5. Байбаҡты
  6. Берш
  7. Есентеңимер
  8. Шеркеш
  9. Ҡыҙыл-ҡорт
  10. Маскара
  11. Таҙ (ҡәбиләләр)
  12. Тана (ҡаҙаҡ ырыуы)
  13. Ысык
  1. Ул (ҡаҙаҡ ырыу)
  2. Табын
  3. Кердери
  4. Джунгарияға (ҡаҙаҡ ырыу)
  5. Тлеу
  6. Рама (ҡаҙаҡ ырыу)
  7. Жагалбайл

Жуздарға инмәгән ырыуҙар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Аҡһөйәк

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  • Тор
  • Хужа
  • Сунак

Башҡалары

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  • Толенгит
  • Нуғай-ҡаҙаҡтар (ҡайһы берәүҙәр кесе жузға индерә)
  • Ҡыят (ҡайһы берәүҙәр кесе жузға индерә)
  • Ҡырғыҙ (ырыу)
  • Ҡарағалпаҡ (ырыу)

Тамғалар һәм орандар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ҡаҙаҡ тамғалары менән башҡорт тамғалары өлөшләтә тап килә — был ҡәрҙәш ҡыпсаҡ халыҡтарының ҡатмарлы этногенезы менән бәйле. Ҡайһы бер төрки ҡәбиләләрҙең бер нисә халыҡ этногенезында ҡатнашыуы ихтимал; мәҫәлән, табын ырыуҙары ҡаҙаҡтар составына ла, башҡорттар составына ла ҡушылған. Шул сәбәпле, был халыҡтарҙың тамғалары йә оҡшаш булырға, йә өлөшләтә тап килергә мөмкин.

Ырыу Ара Тамға (ырыу билдәһе) Уран (ырыу ораны)
Оло жуз Нел
Ҡанлы косеу,  сылбыр Байтерәк
Жалаир тараҡ Бактияр, Ҡабылан
Дулаты дүнүңгеңәләк, абаҡ Бактияр
Сикым , , Сикым, Рысбәк
Жаныс Жаныс, Толе
Ботбай Ботбай, Самен
Шымыр Шмыр, Ҡуйгилде
Албаны Райымбәк
Суаны
Сарыуйсын
Шапрашты ай, тумар, Ҡарасай
Ошаҡты тумар Бактияр
Ысты косеу,  сылбыр Жауатар
Ойык косеу, коз
Тилик косеу
Сиргелы сирге, курай, , Туганаз
Шанышкылы кол-тамга, Аирлмас
Урта жуз буҫаға
Арғын коз Акжол, Ҡара Хужа
Таракты тараҡ, Жауҡашар
Юғары шекты  юғары-шекты
Томень шекты томень-шекты
Найман сүмес, Ҡаптағай
Балталы балта
Бағаналы багана, ,
Бура
Ҡаракәрәй Ҡабанбай
Матай Бүребай
Садыр , Алдияр
Ҡыпсаҡ көс алып Айбас
Ҡоңырат буҫаға Алатау
Сангыл буҫаға Мулкамал
Ваҡ Абрай

Ажибек

Шога

, , Жаубасар, Бармак
Ергенекты Уак ергенек, ай Алга
Кәрәй Ҡара Ҡужа
Ашамайлы ашамай
Абак абак
Кесе жуз
Байулы
Адай садак, ок Бекет
Берш , , , Агатай
Алтын , Байоурат
Жаппас туйе моин, , , Байморат
Есентемир , Алдонгар
Таз , Бакай
Байбакты , , , Даукара
Тана алип, косеу Тана
Маскар Каратай
Алтыбас (Алаша) , , Байбарак
Кызылкурт , , , Жиембай
Ысык , Байтерек
Алим-улы
Карасакал , , Алдажар
Каракесек , Акбан
Торткара Аиртау
Шекты , , Бактыбай, Жанходжа
Шемекей (Шомень) Доит
Жетыру
Табын  сүмес, тараҡ, косеу Тостаған
Тама көс алып, тараҡ,  сылбыр Ҡарабура
Жагалбайлы балта, шеккиш Манатау
Телеу  сылбыр, Толпар, Арғымаҡ
Кердери тостаган Кожахмет
Керейт  сылбыр, көс алып Аҡһаҡал, Унтум
Рамаҙан шомиш Дулат, Ҡайгулым
 Жуздарға инмәгәндәре
Торе , Архар, Аблай, Санхай
Кожа Алла ,
Толенгут

Тараҡ

Нуғай-ҡаҙа Балға Айдархан

Шулай уҡ ҡарарға

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Иҫкәрмәләр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  1. ↑ Назван самый многочисленный казахский род.
  2. ↑ В соцсетях подсчитали численность казахских родов: самый многочисленный — это Аргын
  3. ↑ Самый многочисленный казахский род | Школа келинок 2017 йыл 27 август архивланған.
  4. ↑ Назван самый многочисленный казахский род
  5. ↑ http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:g0PmyX0bERwJ:www.calameo.com/books/002392375ab38c07494ae+&cd=10&hl=ru&ct=clnk
  6. ↑ https://books.google.kz/books/about/%D0%92%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8_%D1%83%D0%B5%D0%B7%D0%B4%D1%8B_%D0%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D1%85%D0%B8.html?id=Y6AkrgEACAAJ&redir_esc=y
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 Деление казахов на жузы: карта расселения, анализ. | BRIF Research Group BLOG - блог о маркетинговых исследованиях. Дата обращения: 21 февраль 2013. Архивировано 26 февраль 2013 года.
  8. ↑ Старший жуз / Албан / 2016 йыл 4 март архивланған.
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 http://www.kazakh.ru/about/clan/zhuzy.jpg 2016 йыл 4 март архивланған.
  10. ↑ Старший жуз / Жалайыр / 2016 йыл 24 май архивланған.
  11. ↑ Старший жуз / Сиргели / 2016 йыл 4 март архивланған.
  12. ↑ atababa.kz/ru/generation/eldeer_juz/shanyshkyly
  13. ↑ Шежіре - Абақ Керей (ҡаҙ.) (12 ноябрь 2014).
  14. ↑ http://suhbat.xalhar.net/kaz/forum.php?mod=viewthread&tid=169217&extra=page%3D1. 2015 йыл 22 декабрь архивланған.

Һылтанмалар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ҡалып:Казахские племена

«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Ҡаҙаҡ_ырыуы&oldid=1276053» битенән алынған