Эстәлеккә күсергә

Кунжут

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Кунжут
Һинд кунжуты
Һинд кунжуты (Sesamum indicum)
Фәнни классификация
Халыҡ-ара фәнни исеме

Sesamum L. (1753)

Төр өлгөһө

Викитөркөмдә
Систематика

Викиһаҡлағыста
рәсемдәр
GRIN  g:11096
IPNI  ???

Кунжу́т, йәки Сеза́м (лат. Sésamum) — педалиялар (Pedaliaceae) ғаиләһенә ингән үлән үҫемлектәр ырыуы.

Латинса атамаһы Sesamum — σήσαμον тигән боронғо грек һүҙенән, ә боронғо грек теленә семит телдәренән (арами телендә shūmshĕmā, ғәр. سمسم‎‎) күскән, һуңғы осор бабил теленән shawash-shammu, ассирий теленән shamash-shammū, shaman shammī — «майлы үлән» тигән мәғәнә биргән һүҙҙәрҙән барлыҡҡа килгән.

Ботаник һүрәтләнеше

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Һинд кунжуты . «Köhler’s Medizinal-Pflanzen», 1887 китабынан ботаник иллюстрация

Бер йыллыҡ йәки күп йыллыҡ үлән үҫемлектәр. Япраҡтары сиратлап, йәки ҡапма-ҡаршы, йәки аҫта ҡапма-ҡаршы, өҫтә сиратлап урынлашҡан, бөтөндәр йәки өс теллеләр (һирәкләп өскә бүленгәндәр).

Сәскәләре эре, биш киҫекле, ҡуйынлы, дихазияларҙа 1—3-әр. Сәскә һаптары ҡыҫҡа, төбөндә икешәр сәскә яны япраҡсаһы бар. Каса япрағы бишкә бүленгән, тажы ҡыңғырау йәки буранка-төрөпкә һымаҡ, ике иренле тип әйтергә лә була, 3 (һирәкләп 5) ҡалаҡлы түбәнге һәм ҡыҫҡа ике ҡалаҡлы өҫкө иренле. Һеркәстәре 4 (5—10) (ғәҙәттә бер йәки ике һеркәсе етлекмәгән була һәм стаминодияға әйләнә). Емшәне өҫкө, ике емеш япраҡлы, өҫтәмә ялған бүлкәле, үҙәк бағаналы, уға күп һанлы орлоҡтар йәбешә; емешлек ауыҙы ике ҡалаҡлы.

Емеше — оҙонса, төбөнә тиклем асылыусан, ҡыҫыҡ дүрт ҡырлы, һабаҡҡа һылашҡан ҡумта.

Ырыу төрҙәре нигеҙҙә Африкала осрай. Бер төрө — һинд кунжуты (Sesamum indicum) — ҡырағай хәлдә билдәле түгел, бөтә тропик һәм субтропик төбәктәрҙә үҫтерелә, ҡайһы берҙә ҡырағайлана.

Хужалыҡта ҡулланылыуы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ҡулланыу өсөн һинд кунжуты Sesamum indicum) ҡиммәтле майлы үҫемлек булараҡ мөһим һанала. Орлоғо кәзинәк эшләү һәм икмәк-ҡалас өҫтөнә һибеү өсөн файҙаланыла. Кулинарияла киң ҡулланыла.

Төрҙәренең исемлеге

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Кунжут ырыуына 10 төр инә[1]:

  1. Список видов рода Кунжут на сайте The Plant List 2013 йыл 4 июль архивланған. (инг.) (Тикшерелеү көнө: 21 июль 2012)
  • Васильченко И. Т. Род Кунжут — Sesamum L. // Флора СССР. В 30 т. / Начато при руководстве и под главной редакцией акад. В. Л. Комарова; Ред. тома Б. К. Шишкин. — М.—Л.: Изд-во АН СССР, 1958. — Т. XXIII. — С. 12—13. — 776 с. — 2300 экз.
  • Камелин Р. В. Род Кунжут — Sesamum L. // Флора европейской части СССР / Отв. ред. Ан. А. Фёдоров. — Л.: Наука, 1981. — Т. V. Ред. тома Р. В. Камелин. — С. 315—316. — 380 с. — 4200 экз.
  • Кунжут: таксон тураһында «Плантариум» проектында мәғлүмәт.  (Тикшерелеү көнө: 21 июль 2012)