Лори ҡәлғәһе
| Ҡәлғә | |
Лори ҡәлғәһе
| |
| |
| Урыны | |
 Лори ҡәлғәһе Викимилектә
|
Лори ҡәлғәһе (әрм. Լոռի Բերդ, Лори-Берд) — урта быуат әрмән ҡәлғәһе. Ташир-Дзорагет батшалығының хакимы Ерһеҙ Давид I тарафынан Дзорагет йылғаһының һул ярында нигеҙләнгән[1]. 1065 йылдан 1113 йылға тиклем Ташир-Дзорагет батшалығының үҙәге була. Хәҙерге ваҡытта Әрмәнстандың Лори өлкәһендә, Степанаван ҡалаһынан көнсығышҡа табан 4 километр алыҫлыҡта урынлашҡан.
Тарихы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Ҡәлғә X быуатта нигеҙләнгән, ул Урут (Мисхана) һәм Дзорагет йылғаларының тәрән тарлауыҡтары менән уратып алынған территорияла урынлашҡан. Ҡәлғәнең цитаделе 9 гектар биләмәне алып торған һәм яҡынса 200 метр оҙонлоҡтағы ҡеүәтле оборона стенаһы менән һаҡланған. Стена буйлап һыу тултырылған соҡор урынлашҡан. Цитадель ҡапҡалары ҡәлғәнең төньяҡ-көнсығыш өлөшөндә урынлаштырылған. Уларҙың ҡайһы берҙәренең генә ҡәлғәнең емереклектәре һаҡланып ҡалған.
Цитадель тирәләй урынлашҡан ҡала яҡынса 25 гектар территорияны биләгән. Ҡала шулай уҡ стеналар менән уратып алынған, уларҙан тик фундамент ҡалдыҡтары ғына һаҡланған.
Мәрхәмәтле Ашоттың улы Гурген, Гургендың улы Давид, Давитың улы Кюрике булған. Атаһы Давид уның өсөн Лориҙы һәм тағы ун ике ҡәлғә төҙөгән. Уны Санахинда ерләгәндәр. Уның ейәндәре Абас һәм Давид, Иверияларҙың эҙәрлекләүенән ҡасып, Аран (Карабаг) хакимдарына барып, үҙҙәренә берәр ҡәлғә һорап, унда ҙур мохтажлыҡта йәшәгәндәр.— Бөйөк Вардан, «Дөйөм тарих»[2]
Был ҡаланы тышҡы донъя менән тарлауыҡ аша һалынған ике күпер тоташтырған. Уларҙың берәүһенән нигеҙҙең тик бер өлөшө генә ҡалған, ә икенсеһе, тулыһынса һаҡланып ҡалған, реставрацияланған. Был бер яҡлы еңел таш ҡоролма, уның бағанаһында еңелсә атыу аркаһы бар, ул ике төп ҡыйыш ике дуғаны ла бер-береһенә яйлап тоташтыра.
Лори-Берданың яҙмышы, Әрмәнстандың урта быуаттағы башҡа ҡалаларының яҙмышы кеүек үк, аяныслы. Татар-монгол урҙалары Лори-Бердты 1238 йылда ҡамай һәм баҫып ала, бер ниндәй ҙә аяуһыҙ туҙҙыра. Һуңынан бер нисә быуат дауамында ҡәлғә сит яҡ кешеләре тарафынан бер нисә тапҡыр таланған. Әкренләп ҡалала йәшәүселәр күсеп киткән һәм XVIII быуат аҙағында уҡ боронғо ҡәлғәнән бәләкәй генә ауыл ҡалған, XX быуатта ул ҡаланан көнбайышҡа күсерелгән.
1602 йылда мәликтар Назар һәм Дай Лорийскийҙар үҙҙәренең Лори өлкәһенә боронғо хоҡуҡтарын раҫлаған Сәфәүиҙәр шаһы Бөйөк Ғәббәс I-нән фарман алған. Уларҙан Лорис-Меликовтарҙың затлы нәҫеле сыға.
Археология[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Ҡалала ҡаҙыу эштәре барышында табылған көнкүреш предметтары һәм ҡоралдары Лори-Бердтың урта быуаттар тарихы һәм мәҙәниәте буйынса мәғлүмәт бирә[3].
Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
- ↑ A. E. Redgate. The Armenians. — Oxford: Blackwell, 2000. — P. 210.
- ↑ Вардан Великий. Часть 3 // Всеобщая история Вардана Великого.. — М., 1861. — С. 132—133.
- ↑ Крепость Лори Берд. Дата обращения: 3 ғинуар 2013. Архивировано из оригинала 23 июль 2012 года. 2016 йыл 23 октябрь архивланған.