Эстәлеккә күсергә

Әрмән теле

Һылтанмаларҙы төҙәтергә
Был мәҡәлә һайланған мәҡәләләр исемлегенә керә
Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Әрмән теле
Телдең үҙатамаһы

հայերէն, հայերեն (hɑjɛˈɾɛn)

Рәсми хәле

Әрмәнстан Әрмәнстан
Таулы-Карабах Республикаһы Таулы-Карабах Республикаһы (танылмаған дәүләт)

милли аҙсылыҡ (де-юре):

Иракский Курдистан Ираҡ Ҡурдистаны[1]

Идара итеүсе ойошма

Әрмәнстан Республикаһының милли фәндәр академиһы

Был телдә һөйләшеүселәр һаны

5,9 млн-lfy[2] 6,7 млн-ға тиклем[3]

Классификация
Категория

Евразия телдәре

Индоевропа ғаиләһе

Палеобалкан телдәре
Палеобалкан телдәре
Әлифба

Әрмән яҙыуы

Тел коды
ГОСТ 7.75–97

арм 055

ISO 639-1

hy

ISO 639-2

arm (B); hye (T)

ISO 639-3

hye

Был телдә Википедия
Шаблон: просмотр • обсуждение • править

Әрмән теле (հայերէն, հայերեն, [hɑjɛɾɛˈn]) — һинд-европа телдәр ғаиләһенә ҡараған, айырым бер тармаҡҡа бүленеп сыҡҡан әрмән халҡының теле[3][4].

Әрмән теленең грек теленә яҡын туғанлығы тураһындағы[5], хәҙер үле телдәр иҫәбенә кергән — фригий, фракий, дак, иллирий һәм пеоний телдәре менән палеобалҡан телдәр тармағына берләшкән булған тигән күп фараздар бар. Әммә, хәҙерге заман тикшеренеүҙәре күрһәтеүенсә, грек һәм фригий телдәренең әрмән теле менән яҡын туғанлығы тураһындағы фараздар тел материалы нигеҙендә раҫланмағаны асыҡланды[6][7][8]. Бынан тыш, фригий теле боронғо грек һәм боронғо македон телдәренә яҡыныраҡ. Башҡа һинд-европа телдәренә ҡарағанда боронғо грек телен фригий теле менән[7][8][9][10]күберәк һыҙаттар берләштерә, башлыса, грек һәм фригий телдәре һинд-европа телдәренең көнбайыш — кентум, ә әрмән теле көнсығыш — сатем төркөмөнә ҡарай.

Һинд-европа телдәре араһында әрмән теле боронғо яҙмаһы булған телдәрҙең береһе . Хәҙерге әрмән алфавиты Месроп Маштоц тарафынан б. э. 405 йылында яҙылған. Хәҙерге көндә көнбайыш әрмән һәм көнсығыш әрмән варианттары бар. Үҙенең оҙон тарихи үҫешендә[11], һинд-европа теленең тармағы булараҡ, артабан әрмән теле төрлө һинд-европа һәм һинд-европа телдәренә ҡарамаған башҡа телдәр менән — тере телдәр һәм хәҙер үле телдәр менән йәнәш йәшәгән, уларҙан, хәҙерге көнгә яҙма сығанаҡтар аша еткерелмәгән мәғлүмәтте үҙләштереп, бөгөнгө көнгә тиклем килтереп еткергән. Төрлө осорҙарҙа әрмән теле менән хетт һәм иероглифтар ҡулланған лувий, хуррит, урарт, аккад телдәре, арамей, сүриә, ғәрәп, парфян телдәре, фарсы, грузин, грек һәм латин телдәре үҙ-ара бәйләнештә йәшәгән. Был мәғлүмәт бигерәк тә әрмән теленән үҙҙәре өйрәнгән телдәр тарихы буйынса факттар йыйыусы урартологтарға, ирансыларға, картвелсыларға мөһим.

Ер йөҙөндә барыһы әрмән телендә — 5,9[2] — 6,7[3] миллионға яҡын кеше һөйләшә. Массачусетс[12] технологик институты тикшеренеүҙәренә ҡарағанда, әрмән теле донъяның 50 иң әһәмиәтле телдәренең береһе[13].

Әрмән теленең лингвистик үҙенсәлектәре

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Егише, « Ижади эшкә аңлатма биреү», V быуат[14]

«Тарҡалғандан һуң оло берҙәм тел матурлыҡ тыуҙы: грек теле— наҙлы, римленең — киҫкен, һунндың — ҡурҡыныс, сүриәленең— ярлыҡау өмөт итеүсе, фарсының — затлы, аландың — сәскәле, готтың — мыҫҡыллы, мысырлының — әллә ҡайҙан йәшерелгән һәм ҡараңғы урынданишетелгәндәй, индустың — ләпелдәк, ә әрмәндең — татлы һәм барлыҡ телдәрҙе үҙ эсенә алырлыҡ. Һәм бер төҫ нисек башҡа төҫ менән асыла, йөҙө — йөҙ менән, үҫеш — үҫеш менән, һәм сәнғәт — сәнғәт менән, һәм эш — эш менән, шулай уҡ тел тел менән матур»

Һөйләмдә һүҙҙәр тәртибе типологияһы — башлыса SOV.

Фонетикаһында 6 һуҙынҡы һәм 30 тартынҡы фонема:

  • боронғо этабында:
    • ҡайһы бер төрлө модификациялы һинд-европа фонологик системаһы;
    • һуҙынҡыларҙың оҙонлоҡ буйынса айырмаһын юғалтыу;
    • ижекле сонанттарҙың һуҙынҡыға һәм ижекһеҙ сонанттарҙың тартынҡыға күсеүе; — яңы фрикатив фонемаларҙың барлыҡҡа килеүе; — аффрикаталарҙың барлыҡҡа килеүе;
    • гермтартынҡыларының күсеүенә оҡшаған шартлаусы өндәрҙең өҙлөгөүле үҙгәреше; тартынҡыларҙың өс рәте (яңғырау, һаңғырау, ышҡылыулы); урта периодта: -яңғырауҙың һаңғырауланыуы һәм һаңғырауҙың яңғырауланыуы; -дифтонгыларҙың монофтонглашыуы; Яңы периодта: — ике төп диалект һәм ике әҙәби норма (консонантизмда айырымланыу).
  • Аналитизм элементтары булған өҫтөнлөклө агглютинатив морфология;ҡайһы бер диалекттарҙа икелекле һан ҡалдыҡтарының һаҡланыуы;
  • постпозитив билдәлелек артикле;
  • күрһәтеү алмаштарының өс рәтле системаһының һаҡланыуы;
  • ҡылым һәм исем нигеҙҙәре, ҡайһы бер килеш һәм ҡылым ялғауҙары, һүҙьяһалыш суффикстары барлыҡҡа килеүендә һинд-европа төп принциптарының һаҡланыуы;
  • 2 һанда үҙгәрештең булыуы;
887 йылғы ҡулъяҙма бите
  • көнсығыш варианттағы род категорияһының юғалыуы;
  • күплек һаны барлыҡҡа килеүенең агглютинатив принцибы;
  • 7 килештең (төп, эйәлек, төбәү, төшөм, сығанаҡ, кисектереү, урын-ваҡыт) танылыуы — (көнсығыш әрмән телендә генә) һәм үҙгәртеүҙең (склонение) 8 тибы (тейешле тышҡы йәиһә эске ялғауҙар ярҙамында 6 тышҡы һәм 2 эске склонение);
  • һинд-европа алмаш төркөмсәләренең барыһы тиерлегенең һаҡланыуы;
  • ҡылымдың өс 3 залогы-йүнәлеше (действительный-төп, страдательный-ҡайтым һәм урта), 3 заты, 2 һаны, 5 һөйкәлеше (хәбәр, бойороҡ, теләк, шарт, мәжбүр итеү), 3 ваҡыты (хәҙерге, үткән, киләсәк), 3 хәрәкәт виды (эшләнеп торған, эшләнгән, эшләнергә тейеш булған), көнсығыш әрмән тел вариантына ярашлы ҡылым үҙгәрешенең 2 тибы булыуы[15] һәм көнбайыш әрмән телендә 3 тибы (3 төрлө көнбайыш әрмән ҡылым үҙгәреше (спряжение) — консерватив, үҙендә i-серияһын һаҡлай, шул уҡ ваҡытта көнсығыш әрмән телендә улар 2: көнбайыш әрмән теленең a, e, и i -гә тамамланған 1-се, 2-се, 3-сө үҙгәреш (спряжение) формаһы урынына a, e-лы серия ғына һаҡланған, Ашхарабарҙағы i формалары e-гә тамамланған үҙгәрешкә йәнәшәлек менән бәйләнә, ябай һәм аналитик формалар (аналитик формаларҙың өҫтөнлөгө күҙәтелә), боронғо периодта уҡ аналитик ҡылым констукцияларының күренеүе, 7 причастие бар.

Дон әрмәндәренең нор-нахичеван (ҡырым-аний) (төгәл күрһәткәндә Чалтырь һәм Ҡырым ауылдары субдиалекты) диалекты, уға аҙ һанлы ҡылымдар ҡараһа ла, боронғо әрмән теленән ҡалған u-ға тамамланған ҡылым үҙгәрешен һаҡлаған. Миҫалдар: k’tsutsunum, k’tsutsunus, k’tsutsune, k’tsutsununk, k’tsutsunuk, k’tsutsunun; g’ulum, g’ulus, g’ule, g’ulunk, g’uluk, g’ulun; g’desnum, g’desnus, g’desne, g’desnunk, g’desnuk, g’desnun; k’temuztsunum, k’temuztsunus, k’temuztsune, k’temuztsununk, k’temuztsunuk, k’temuztsunun һ.б.;

Субстратлы күренештәр:

  • Һинд-европа телдәре өсөн аффрикаттар системаһы уникаль һәм үҙенең булыуы менән субстратлы күренештәргә бурыслылыр.
  • хәҙерге этапта исемдәрҙе, тик күплек формаларҙа ғына, агглютинатив үҙгәртеү. Әрмән телендәге (осетин һәм тохар телендәге кеүек) күплектәге исемдәрҙең үҙгәрешен (склонение) боронғо һинд-европа үҙгәрешенең (склонение) дауамы йәиһә үҫеше тип һанарға ярамай. Берлектәге килештәр һинд-европа ялғауҙарын (флексияларын) дауам иткәндә, күплек формаһындағы үҙгәрешкә (склонение) субстрат, һәм адстрат, һәм суперстрат ҡатламдар йоғонто яһаған булырға тейеш. Шулай булыуға ҡарамаҫтан, бәлки, был күренеш тохар телендәге «төркөм флексияһы» на яҡындыр, исемдәрҙе күплектә үҙгәрткәндә был телдә типологик оҡшаш структуралар күҙәтелә.
  • төркөм флексияһы. Исем — сифат төркөмө килеш билдәләре буйынса тик исемдеке кеүек оформить ителә. Препозицияла сифат үҙгәрешһеҙ. Был да грабарҙа булған күренеш, унда сифаттар һан һәм килештә үҙгәргән булған.
  • ялғауҙар (послелогтар).
  • аныҡлаусының аныҡланыусы һүҙ алдында килеүе.

Алфавит

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Әрмән теле оригиналь әрмән алфавитын ҡуллана. Алфавит 405 йылда ғалим һәм рухани Маштоц тарафынан уйлап сығарылған. Тәүҙән үк 36 хәрефтең 7 -һе һуҙынҡы өндәрҙе биргән, ә 29 хәреф тартынҡы өндәрҙе һүрәтләгән. Бер мең дә алты йөҙ йыл дауамында әрмән алфавиты бер үҙгәрешһеҙ йәшәп килә тиһәк тә була[16]. XII быуатта тағы ике хәреф өҫтәлгән — Օ һәм Ֆ. Үҙенең оҙон-оҙаҡ тарихында әрмән хәрефтәренең яҙылышы ҡайһы бер үҙгәрештәр кисергән. Иң тәүге формаһы йоморо еркатагир, уның икенсе төрө — тура һыҙыҡлы еркатагир. Еркатагир (тимер яҙма) отличался монументаллеге менән айырылып торған, XIII быуат аҙағына саҡлы өҫтөнлөклө (доминировал) булған. Был дәүерҙән башлап шәберәк яҙыу формаһы — болоргир — таралыу алған. Уның беҙҙең көндәргә тиклем еткән экземплярҙары X быуат аҙағына ҡарай. Урта быуаттарҙа каллиграфик шхагир һәм нотргир таралған була.

Диалекттарҙың төп төркөмдәре

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Диалекттар тураһында мәғлүмәттәр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Езник Кохбаци V быуаттың беренсе яртыһында әрмән диалекттарын билдәләү тәңгәлендә тәүге аҙым яһаған. Ул «түбәнге» һәм «үрге» диалекттар тураһында яҙған[17]. VII быуатта әрмән Анонимы Дионисий Фракийскийҙың "Грамматика сәнғәте"нә аңлатмаһында былай тип яҙған[18]:

Ысынбарлыҡта һәм телмәр варианттарында төрлөсә бар, мәҫәлән: բազուկ (bazuk), պազուկ (pazuk), փազուկ (phazuk)

Степанос Сюнеци, VII—VIII быуаттар киҫелешендә йәшәгән икенсе аңлатма авторы, әрмән диалекттарын «сиктәге телмәр» һәм "үҙәк өлкәләрҙәге телмәр"гә бүлгән[18]. Сюнеци 7 периферия диалекттарын һанап бирә[19]: корчай, тай, хут, Дүртенсе Әрмәнстан, спер, сюник һәм арцах (Таулы Карабах). Арцах диалектында классик боронғо әрмән элементтары һаҡланған[20]. Әрмән Тайк диалектының ҡайһы бер элементтары[21] Тао-Кларджетиҙа Х быуаттың икенсе яртыһында[22]күсереп яҙылған грузин ҡулъяҙмаларында күренә. XI быуатта Григор Магистрос աւ -ның օ[23]-ға трансформацияһы тураһында яҙған.

Дөйөм мәғлүмәттәр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  • Диалекттарҙың көнсығыш төркөмө һәм көнсығыш әрмән әҙәби теле — элекке СССР-ҙа (ҡайһы бер иҫкәрмәнән башҡа — Дондағы Ростов ҡалаһы һәм Ростов өлкәһенең Мясниковский районының Ҡырымдан күсеп килгән һәм бынан алда Ани ҡалаһынан, Көнбайыш Әрмәнстандан һәм Ҡаф тауының Ҡара диңгеҙ буйынан ҡыуылған, XIX быуатта Ғосман империяһынан килгән көнбайыш диалектында һөйләшкән әрмән халҡы, шулай уҡ бында джавахк, ширак һәм Арагацотндың ҡайһы бер әрмәндәрен индерергә кәрәк), Иранда һәм Һиндостанда таралған. Әҙәби телдең көнсығыш әрмән варианты — Әрмәнстан Республикаһының рәсми теле.
  • Диалекттарҙың көнбайыш төркөмө һәм көнбайыш әрмән әҙәби теле — әрмән диаспоралары диалекты, Яҡын Көнсығышта, Европала һәм Америкала, элекке СССР территорияһында — көнбайыш әрмән теленең нор-нахичеван диалектында һөйләшкән Ҡырым ярымутрауынан күсеп килгән әрмәндәр компакт йәшәгән Дондағы Ростов ҡалаһында һәм уға йәнәш ятҡан Ростов өлкәһенең Мясниковский районында (Чалтырь, Ҡырым, Оло Салы, Султан-Салы, Несветай һ. б.); һәм Ғосман империяһынан күсерелгән Ҡаф тауының Ҡара диңгеҙ ярында йәшәгән әрмәндәрҙә таралған.

Әрмән теленең үҫеш тарихы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Яҙма тел булғанға тиклемге период

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Әрмән теленең формалашыуы әрмән халҡының барлыҡҡа килеү процессы менән бәйләнгән. Фәнни даирәләрҙә таралған фараздар буйынса праәрмән телен йөрөтөүселәр, мушкалар, Урарту дәүләте барлыҡҡа килмәҫ элек б. э. т. XIII—IX быуаттарҙа Балҡандан Әрмән ҡалҡыулығына күсенгән һәм һуңғараҡ Мелитена[24] атамаһы менән билдәле булған өлкәлә йәшәргә ҡалғандар. Аҙсылыҡ тәшкил иткән праәрмән халҡы Әрмән ҡалҡыулығында йәшәгән хурритар, урарттар, лувийҙар һәм семиттар менән ҡушылған, әммә, шулай булһа ла, үҙ теленең нигеҙен һаҡлап ҡалған һәм икенсе телдәрҙән үҙләштереүҙең[25] эре пласын булдырған. Асылда протоәрмән теле һинд-европа телдәренең анатолий тармағына ла, һинд-иран, славян[11] тармаҡтарына ла ҡарамаған. Уның һүҙлек фонды, шулай уҡ фонетик үҙгәрештәре был тармаҡтарҙан[11] айырмалы һәм күпкә йыраҡ. Тикшеренеүҙәр әрмән теленең фонетикаһы ғәмәлдә, һинд-европа фонетик составын түгел, күпселеген урарт телен[11] тергеҙгәнен күрһәтә. Урарту дәүләте төп халҡының теле ошолай алмашынған.

Әрмән телендә шаҡтай күп һанлы хуррит-урарт һүҙҙәре күҙәтелә; күпселек осраҡта был үҙләштереүҙәр хуррит-урарт субстратынан әрмән теле йүнәлешендә, шулай ҙа айырым осраҡтарҙа киреһенсә үҙләштереү осрағын да — һинд-европа протоәрмән теленән урарт теленә күсереүҙе — иҫтән сығармаҫҡа кәрәк[26]

Әрмән теленә б. э. т. IX—VII быуаттарҙағы оҙайлы ике теллелек йоғонто яһаған, әрмән теленең һинд-европа элементтары Әрмән ҡалҡыулығының боронғо халҡы — урарттарҙың (Геродотса «алародийҙарҙың») шынаға оҡшаған яҙыу (клинопись) текстарында[27]һаҡланған урарт телендә ҡатлауланған.

Дарий I-нең бехистун яҙыуында, б. э. т. яҡынса 520 йылда, әрмәндәр һәм Ахеменидтарҙың боронғо иран монархияһындағы бер өлкә булған Әрмәнстан телгә алына. Әрмән теленең барлыҡҡа килеүе буласаҡ Әрмәнстандың элекке халыҡтарының телдәрен ассимиляциялауға дусар итеү юлы менән тормошҡа ашырылған. Урарттарҙан башҡа был быуаттар дауамында барған процеста тағы ла бик күп халыҡтар ҡатнашты. Б. э. т. II быуатҡа әрмән халҡының формалашыу процесы тамамлана. Б. э. т. I быуат — б. э. I быуаты сиктәрендә Страбон ул йәшәгән дәүерҙә Әрмәнстан халҡы бер телдә һөйләшкән, тип хәбәр итә[28](«бер теллеләр»). Әрмән яҙмаһын булдырғанға тиклем эш ҡағыҙҙарын тултырыу, мәктәптә уҡытыу, сиркәүҙә ғибәҙәттәре сүриә, грек йәки фарсы телендә алып барылған[29]. Һинд-европа тел ғилеме үҫешенең башында әрмән телен, фарсы теленән үҙләштереүҙәре күп булғанлыҡтан, фарсы төркөмөнә ҡараған тел тип йөрөткәндәр. 1870 йылдарҙан уҡ алман ғалимы Генрих Гюбшман әрмән теле һинд-европа ғаиләһе телдәренең[30] үҙенә башҡа бер тармағы икәнен иҫбатлай. Заманса тикшеренеүҙәр фарсы теленән үҙләштереүҙәрҙең һаны артыҡ күп түгеллеген һәм төрлө мәғлүмәт буйынса яҡынса 1400 һүҙ икәнен күрһәтте.

Яҙма осоро

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Әҙәби һәм яҙма әрмән теле тарихы 3 периодҡа бүленә:

  • Боронғо әрмән теле — V—XI быуаттар;
  • Урта быуат әрмән теле — XI—XVII быуаттар;
  • Хәҙерге заман әрмән теле — XVII быуаттан хәҙерге көндәргә саҡлы[31].

Классик йәиһә боронғо әрмән теле

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Боронғо әрмән теле б. э. V быуатына ҡараған яҙма һәйкәлдәр аша билдәле, 405—406 йй. Месроп Маштоц хәҙерге көндә билдәле әрмән алфавитын төҙөгән. Шул саҡта формалашҡан боронғо әрмән әҙәби теле («грабар», йәғни «яҙма тел»[32]), нигеҙҙә әрмән диалекттарының береһенә таянған, грамматик һәм лексик яҡтан тулы һәм әҙәби телмәр баҫҡысына күтәрелгән тел булып нығынған. Төп фаразға ярашлы грабар нигеҙендә Айрарат диалекты ята. КЛЭ мәғлүмәтенә таянһаң, грабар б. э. т. II быуатта уҡ, әрмән дәүләтенең барлыҡҡа килгән дәүерендә, булдырылған[33].

Әрмән манускрипты. V—VI быуаттар

Боронғо әрмән теле башлыса әрмән руханиҙары тарафынан эшкәртелгән, улар араһында, мәҫәлән, боронғо әрмән әҙәби теленә нигеҙ һалыусы Езник Кохбаци (374/380—450)[34]. V йөҙйыллыҡ һуңында уҡ, әрмән телен фән күҙлегенән сығып өйрәнеү башланғас, әрмәндәрҙең тәүге үҙ аллы грамматик хеҙмәттәре барлыҡҡа килгән. Классик әрмән телендә Хоренаци, Езник, Егише, Парпеци, Товма, Нарекаци һ. б. кеүек арҙаҡлы авторҙар әҫәрҙәрен яҙған. «Грабар», айырым бер грамматик канон сиктәренә индерелгәнлектән, үҙенең билдәле бер үҫеш стадияһында тотолоп ҡалған саҡта ла, йәнле әрмән халыҡ теле ирекле үҫеүен дауам иткән. Классик әрмән теле VII быуаттан башлап[3]яйлап ҡына аралашыу теле булыуҙан туҡтай, әммә XI йөҙйыллыҡҡа ул ҡулланылыштан төшөп ҡала башлай. Шулай булһа ла, төрлө жанрҙарҙағы әҫәрҙәр классик әрмән телендә XIX быуатта ла ижад ителгән[32].

Урта быуат әрмән теле

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Билдәле бер эпохала грабар йәки классик әрмән теле үҙенең урта әрмән теле тип аталған яңы эволюция фазаһына аяҡ баҫа. Был этап XI—XVII быуаттар[35]периодын үҙ эсенә ала. Тик XII быуаттан башлап ҡына урта әрмән периоды яҙма һәйкәлдәрҙә асыҡ сағылған. Әрмән мәҙәниәтенең Бейек урта быуаттағы тел яғынан көслө үҫешенең мөһим эҙемтәһе — урта әрмән телендә яҙылған әҙәби әҫәрҙәрҙең барлыҡҡа килеүе[36]. Урта әрмән теле Киликий әрмән батшалығының дәүләт теле булған[3]. Әрмән тарихының киликий периодында (XI—XIV бб.), ҡала тормошоноң көсәйеүе, Көнсығыш менән Көнбайыш арһында сауҙа үҫеше, Европа дәүләттәре менән бәйләнеш булдырыу, дәүләт төҙөлөшө һәм тормошоноң европалашыуы менән бәйле, халыҡ теле классик боронғо әрмән яҙма теле менән тиң хоҡуҡлы, тип атарлыҡ телгә, яҙма телдең мөһим ағзаһына әүерелгән. XIII быуаттың уртаһында урта әрмән теленең хоҡуҡтарын Вардан Аревелци (1198—1271 йылдар тирәһендә)[37] яҡлаған. Урта әрмән теле күбеһенсә киң уҡыусыға төбәлгән (шиғриәт, йөкмәткеһе юридик, медицина һәм ауыл хужалығы темаларына ҡағылған хеҙмәттәр) әҫәрҙәр теле булған. Был телдә урта быуат Әрмәнстанының күренекле ғалимдары һәм яҙыусылары Мхитар Гераци, Вардан Айгекци, Фрик, Костандин Ерзнкаци, Амирдовлат Амасиаци, Наапет Кучак һәм башҡа бик күптәр ижад иткән.

Әрмән телендә китап баҫтырыу XVI быуат башында Акоп Мегапарт эшмәкәрлеге арҡаһында барлыҡҡа килгән.

Хәҙерге заман әрмән теле

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Әрмән теле эволюцияһы тарихындағы артабанғы баҫҡысты XVII быуатҡа урта әрмән теленән үҫешкән яңы әрмән теле кәүҙәләндерә. Тик XIX быуат урталарына ғына яңы әрмән теле гражданлыҡ хоҡуҡтарына эйә була. Ике яңы әрмән теле айырыла — береһе «көнбайыш» (төрөк Әрмәнстаны һәм уның Көнбайыш Европалағы колониялары), икенсеһе «көнсығыш» (Әрмәнстан һәм уның Рәсәйҙәге колониялары һ. б.). Урта һәм яңы әрмән телдәре боронғо әрмән теленән грамматик яҡтан да, һүҙлек яғынан да күпкә айырыла. Морфологияла бик күп яңылыҡтар барлыҡҡа килә (мәҫәлән, исемдәрҙең күплек һаны барлыҡҡа килеүендә, ҡылымдың ҡайтым йүнәлеше формаларында һ. б.), һәм шулай уҡ формаль составтың ябайлаша барыуында. Синтаксис үҙ сиратында бик күп үҙенсәлектәргә эйә. Әрмәнстан Республикаһы халҡы әрмән теленең көнсығыш вариантын ҡуллана (ашхарабар).

2005 йылда әрмән яҙма теленең 1600 йыллығы киң байрам ителде.

Әрмән телен өйрәнеү тарихы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

V—X быуаттар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Аристакес Гричтың орфографик һүҙлегенең беренсе бите, XII быуат

Әрмән телен тәүге өйрәнеүсе тип Месроп Маштоцты атайҙар (361—440), ул 406 йылда әрмән алфавитын төҙөгән. Алфавитты төҙөгәс, Маштоц ғалим-монахтар төркөмө менән әрмән теленең фонетик һәм орфографик нормаларын билдәләй[38]. V быуаттың икенсе яртыһында әрмән теленә Дионисий Фракийскийҙың «Грамматика сәнғәте» (б. э. т. II—I бб.), һәм шунан һуң әрмән телен өйрәнеүенең, тел өйрәнеү фәнендәге үҙ ҡараштары формалашыуының яңы этабы башланған[39] һәм ул әрмәндәрҙең беренсе үҙ аллы лингвистик дисциплинаһы булған[40]. Был йөҙйыллыҡтан һуң грамматика буйынса бик күп хеҙмәттәр барлыҡҡа килә[40]. Был хеҙмәт башҡа иртә урта быуат һәм урта быуат Әрмәнстан телсе-ғалимдарының — Мамбре Верцанохтың (V быуат), Давид Анахттың (V—VI века), Мовсес Кертогтың (VII быуат)[41] һәм башҡаларҙың тикшеренеү эштәренең нигеҙен тәшкил иткән. Езник Кохбаци (374/380—450) тәүләп әрмән диалекттарын айырыу буйынса тырышлыҡ һалған[39], уларҙы «түбәнге» һәм «үрге» диалекттарға айырған[17]. Давид Грамматик (V—VI бб. "Грамматик аңлатмаһы"нда[42] әрмән теленең этимология принциптарын төркөмләү эшенә айырата ҙур өлөш индергән[39]. Давид этимологияны билдәләгәндә етерлек һаҡлыҡ күрһәтер кәрәк тигән һәм «<этимология> табыу һәр кемдең <эше> түгел, ә тик аҡыл менән эш итеүселәр эше»[43]тип билдәләгән. Степанос Сюнеци (VI — 735 й. үлгән), грамматика беренсе сығанаҡ булараҡ әҙәбиәткә таянырға тейеш, әҙәбиәт кенә грамматиканың дөрөҫ яҙыуҙы (орфография) һәм дөрөҫ әйтелеште (орфоэпия) хәл итеүҙәге, әҙәби тексты тәнҡитләүҙәге әһәмиәте тураһында һорауҙар ҡуя һ. б., тигән[39]. Сюнеци әрмән диалекттарын беренсе тапҡыр төркөмләгән (классификация)[19], үҙәк һәм периферия диалекттарын айыра, әрмән теленең 7 периферия диалектын һанап сыға[19],уларҙың әҙәби әһәмиәтен билдәләй[44]:

Һәм шулай уҡ үҙ телеңдең урта һәм үҙәк диалекттарын ғына түгел, ил ҡырындағы барса, корчай һәм хут һәм Дүртенсе Әрмәнстан һәм спер һәм сюний һәм арцах диалекттары булһынмы, белергә /кәрәк/, сөнки был /диалекттар ҙа/ шиғыр төҙөү һәм шулай уҡ тарих өсөн файҙалы

VII быуат аҙағында алфавит тәртибендә теҙелгән тәүге һүҙлектәр барлыҡҡа килгән[39]. Ошо типтағы һүҙлектәрҙең береһе грек ономастиконының тәржемәһе һанала. Бында боронғо еврей хәрефтәре атамалары теҙмәһе бирелгән, шунан әрмән теленә тәржемә ителгән һәм әрмәнсә яҙылыштағы боронғо еврей һүҙҙәре килтерелә[45]. X быуаттың һуңында уҡ әрмән лексикографияһы көслө үҫеш юлына баҫа[39]. Амам Аревелци менән авторҙаш булып IX быуаттың икенсе яртыһында яҙылған Грамматик хеҙмәт[46][47] башлыса дини эстәлекле була[39]. Багратидтарҙың бойондороҡһоҙ Әрмәнстан батшалығы тергеҙелеү менән мәҙәниәт һәм фәндең бөтөн төрҙәренең, шул иҫәптән фәлсәфәүи мәсьәләләр, грамматика, риторика һәм бөтөн элекке фәнни традициялар менән ҡыҙыҡһыныуҙың яңы үҫеше башлана.

XI—XVI быуаттар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Илдәре бойондороҡһоҙлоғон юғалтһа ла, Әрмәнстандың ғалимдары һәм дин әһелдәре әрмән теленә бағышланған һүҙлектәр һәм грамматик хеҙмәттәр яҙыуын дауам иткән. Әрмән грамматик фекеренең яңы үҫеше XI һәм бигерәк тә XII—XIII быуаттарҙа билдәләнгән[39]. Григор Магистрос (990—1059 тирәһендә) грамматик хеҙмәтенә үҙенән алда йәшәгән бөтөн әрмән грамматика төҙөүселәренең идеялар компиляцияһын индерә. Этимологияны өйрәнгәндә, ул өндәрҙең артикулятор классификацияһын һәм башҡа телдәр материалын иҫәпкә ала[39][48], этимологияны дәлилһеҙ аңлатмаларҙан арындыра, уның фәнни нигеҙен бирә. Магистрос әрмән теле менән йәнәш торған телдәрҙе өйрәнеү кәрәклеген раҫлай, дәлилһеҙ этимологиялаштырыуға ҡаршы сыға[39]:

Әгәр ҙә кемдер оҡшаш һүҙҙәрҙе этимологиялаштырһа, ул ҙур хата эшләй. Беҙҙең ватандаштарыбыҙҙың һәм хатта аҡыл эйәһе тиңендә торғандарҙың да күп тапҡыр шундай һүҙҙәрҙе этимологиялаштырыуын күрҙек һәм бының сәбәбе — тел белмәүҙә[48]

Урта быуат әрмән телен тикшереүселәреИсследователи ар
Григор Магистрос ( 990—1059 йй. тирәһе),

"Грамматикаға аңлатма"ның авторы

Ованес Ерзнкаци Плуз (1230—1293 йй. тирәһе),

"Грамматик аңлатмалар йыйылмаһы"ның авторы

Есаи Нчеци (1260/1265—1338),

автор «Определения грамматики»

Аракел Сюнеци (1350—1425),

автор «Краткого анализа по грамматике»

Беренсе орфографик реформа осорҙоң мөһим ваҡиғаһы булған. XII быуаттың икенсе яртыһында Аристакес Грич әрмән теленең орфографик һүҙлеген яҙа[49][50]. Дәүерҙең Грамматика сәнғәтенең иң әһәмиәтле һәйкәле булып Ованес Ерзнкаци Плузаның (1230—1293 тирәһе) 1291 йылда тамамланған «Грамматик аңлатмалар йыйынтығы» әҫәр-компиляцияһы тора. Ерзнкаци боронғо әрмән һәм урта әрмән телдәренән миҫалдар менән ҡылымдарҙы зат һәм һанда үҙгәртеү таблицаларын килтерә[39]. Есаи Нчециның (1260/1265— 1338 тирәһе), Ованес Цорцорециның (1270-гг.—1338) («Грамматикаға ҡыҫҡаса күҙәтеү»), Григор Татевациның хеҙмәттәре билдәле (1346—1409). Аракел Сюнеци (1350—1425 тирәһе) в "Грамматика буйынса ҡыҫҡаса анализ"ында телмәр барлыҡҡа килеүҙең физиологик нигеҙҙәренә туҡтала, ижектәрҙең бөтөн төрҙәренең ентекле классификацияһын бирә[51]. Әрмән лингвистикаһы үҙешенә әһәмиәтле өлөш индергән Геворг Скевраци (XIII — 1301) 3 хеҙмәт авторы: «Ижек үҙенсәлеге тураһында күрһәтмә», «Просодия тураһында ҡулланма» һәм «Яҙыу сәнғәте тураһында кәңәш»[49]. Скевраци Аристакес Гричтың лингвистик принциптарын артабан үҫтерә, беренсе булып әрмән телендә ижеккә бүлеү принцибын хәл итә, орфоэпия, пунктуация һорауҙары менән шөғөлләнә, юлдан юлға күсереү ҡағиҙәләрен тикшерә[49]. Скевраци тәҡдим иткән ҡағиҙәләр, бер аҙ ғына үҙгәрештәр индереп, әрмән телендә әлегә тиклем ҡулланыла[49]. Ованес Крнеци (1290/1292—1347) 1344 йылда тамамлаған «Грамматика тураһында» хеҙмәтендә[52] әрмән телен тулы тасуирлай, синтаксисының[53]тулы курсын яҙып бирә. Вардан Аревелци (1198—1271 тирәһе), ике хеҙмәт авторы[39], «Һүҙ төркөмдәре тураһында» тигән хеҙмәтендә шулай уҡ әрмән теле синтаксисының принциптарын тасуирлай, функциональ нигеҙҙә һүҙҙең 8 өлөшөн таба. Аревелци урта әрмән теленең хоҡуҡтарын яҡлай, телдәге үҙгәрештәрҙе тәбиғи процесс тип ҡабул итә[37]:

Әгәр ҙә кемдер erkotasan (боронғо әрмән телендәге «ун ике») урынына tasnewerku (йәнле һөйләү телендәге «ун ике») тиһә, бының нимәһе насар

Бейек урта быуаттарҙа әрмән лексикографияһы үҫеше дауам иткән. Айырым авторҙар һәм әҫәрҙәр буйынса ғына түгел, дөйөм йүнәлешле бик күп аңлатмалы һүҙлектәр яҙылған. XI—XII быуатта баҫылған әрмән-фарсы «Вардан китабы һүҙлеге» билгеле. Ике телле йәки өс телле һүҙлектәрҙән XIII йәки XIV йөҙйыллыҡта сыҡҡан «Ғәрәп-фарсы-әрмән һүҙлеге» билдәле. Ул өҙөктәр кеүек кенә һаҡланған һәм 225 кенә һүҙҙән тора[54]. Фәлсәфәүи һәм медицина йүнәлешле терминологик һүҙлектәр һаҡланғандар[54].

Акоп Крымеци (1360—1426), орфография өлкәһендәге белемдәрен дөйөмләштереп, «Үткер (осло) һәм еңелләштерелгән баҫымдар тураһында» тигән хеҙмәт яҙған[45]. XVI быуатта Азария Джугаеци « Грамматикаға аңлатмалар» китабының авторы һәм Давид Зейтунци йәшәгән. 1567 йылда Абгар Токатеци әрмән теленең беренсе баҫма әлифбаһын[55] — «Кесе грамматика йәки әлифба» («Փոքր քերականություն կամ այբբենարան») баҫып сығара (ҡулъяҙмалар — V быуаттан).

XVII—XVIII быуаттар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Мхитар Себастаци (1676—1749)

XVI быуат уртаһынан Европа ғалимдары ла әрмән теле менән ҡыҙыҡһына башлай, әммә әрмән телен өйрәнеү Европала тик XVII быуаттың беренсе яртыһынан ғына башлана. Ошо йөҙйыллыҡтан ғына әрмән тел ғилеме тарихы грамматиктар тарафынан яһалма рәүештә индерелгән латин әйтелеш формалары арҡаһында «латинлаштырылған әрмән теле» тип йөрөтөлгән яңы тарихи периодына аяҡ баҫа. Ләкин шуға ҡарамаҫтан, был период әрмән лингвистик фекер үҫешендәге мөһим аҙым булып тора. Ғалимдар әрмән теленең бөтөн төҙөлөшөн тасуирлаған, уның үҙенсәлектәренә тағы ла тәрәнерәк үтеп ингәндәр.

1624 йылда Франческо Ривола, башҡа авторҙарҙың хеҙмәттәре менән сағыштырғанда, көслө латинлаштырыуға һәм ҡағиҙәләрҙе «рационализациялау»ға дусар ителеп өлгөрмәгән «Әрмән грамматика»һын баҫып сығара. 1637 йылда Симеон Джугаеци (XVI быуат аҙағы —1657) әрмән теленең бөтөн аспекттарын — грамматикаһын, фонетикаһын һ. б. ентекле анализлап, «Грамматика тип аталыусы китап» тигән хеҙмәт яҙа. Артабанғы тикшеренеүсе Клемент Галанус була, ул 1645 йылда әрмән теленә бағышланған «Грамматика һәм логика» китабын баҫып сығарған[39]. Шулайуҡ ул үҙенән алдағы йылдарҙа йәшәгән башҡа әрмән грамматиктары фекеренә таянған. Воскан Ереванци (1614—1674), тел тураһында бер нисә китап авторы[56], "Грамматика китаб"ында (1666) боронғо әрмән телен өйрәнеүҙе асып бирә[57]. 1674 йылда баҫылған Ованнес Оловтың (1635—1691) «Әрмән теленең таҙалығы йәки әрмән грамматикаһы» хеҙмәте тәьҫирендә әрмән стилистикаһын ғилми өйрәнеү эпохаһы башланған[58]. Шул уҡ йылда «Әрмән грамматикаһы» (лат.) баҫылып сыға. Ованес Джугаеци (Мркуз) 1693 йылда, Симеон Джугаеци принциптарына таянып, «Ҡыҫҡаса грамматика һәм логика» һын яҙған[59]. Хачатур Карнеци (Эрзрумци) (1666—1740), Дионисийҙы аңлатыусы әрмән ғалимдарының принциптарын «латинлаштырылған грамматика» принциптары менән тура килтереп, үҙенең "Грамматика китаб"ын яҙған[59].

XVII—XVIII быуаттар арауығында әрмән аҡыл эйәләре сағыштырыу-тарих тел ғилеменә яҡын эш башҡаралар[39].

XVIII быуаттың беренсе яртыһынан йөҙ йылға яҡын дауам иткән грамматиканы латинлаштырыу позицияһынан ситләшеү билдәләнә. Иоанн Иоахим Шрёдер (1680—1756) 1711 йылда үҙенең ентекле тасуирлауы менән айырылып торған «Әрмән теленең хазинаһы»[60]тигән хеҙмәтен баҫтырып сығара. Китапта шулай уҡ «граждан» теленең көнсығыш төрө тасуирлана. Шредер Клемент Галанусты һәм Ованес Оловты яһалма яңылыҡтар индереүе өсөн тәнҡитләй. Мхитар Себастаци (1676—1749) алдағы йылдарҙа йәшәгән күпкенә ғалимдарҙы латинлаштырыуҙа һәм яһалма яңылыҡтар индереүҙә ҡәтғи тәнҡитләй. 1730 йылда Венецияла уның «Боронғо әрмән теленең грамматикаһы» донъя күрә. Һуңғараҡ был хеҙмәт 1753 йылда төҙөлгән грузин грамматикаһына нигеҙ була[61]. XVIII быуатта Багдасар Дпирҙың (1683—1768) ентекләп яҙылған ҡыҫҡа грамматикаһы шаҡтай билдәлелек менән файҙалана. Тәү тапҡыр ул 1736 йылда баҫыла һәм шул уҡ йөҙйыллыҡта тағы ике тапҡыр яңынан баҫылып сыға. Себастацинан һуң Багдасар Дпир грамматиканы латинизмдарҙан һәм рационалистик яңылыҡтарҙан күберәк дәрәжәлә таҙарта[61]. Әрмән лингвистикаһы тарихында 1779 йылда донъя күргән Микаел Чамчяндың (1738—1823) «Әрмән теленең грамматикаһы» мөһим ваҡиға була. Был хеҙмәт үҙенең ғилми төгәллеге һәм деталлеге менән айырылып тора. Чамчян грамматикаһы Мхитар Себастаци системаһына нигеҙләнгән. 1781 йылда яңы әрмән телендә беренсе баҫма әлифба сыға[55].

"Әрмән телмәренең таҙалығы"

Ованес Олов Констанднуполсеци, Рим, 1675 йыл[62]

Еремии Мегрециҙың аңлатмалы һүҙлегенең беренсе бите, 1698 йыл[63] "Грамматикаһы древнармянском теле"

М. Себастиани, Венеция, 1730 йыл

"Һүҙлек әрмән теле" I том,

М. Себастиани, Венеция, 1749 йыл[64]

XVII—XVIII быуаттарҙа шулай уҡ лексикография ла үҫешен дауам иткән: Франческо Риволының (1621) «Բառգիրք Հայոց. Dictionarium armeno-latinum», Аствацатур Нерсесовичтың «Dictionarium latino-armenum» (1695 йыл, 17500 һүҙ), Якоб Виллоттың «Dictionarium novum armeno-latinum» (26000 һүҙ), Степанос Рошканың һүҙлектәре (1670—1739), Еремии Мегрециҙың аңлатмалы[65] һүҙлеге (1698 йыл, 8500 һүҙ) һ.б. Ул замандың әрмән лексикографияһы ҡаҙанышы булып Мхитар Себастациҙың 37000 һүҙлек статьяһынан торған ике томлы «Әрмән теле һүҙлеге» (1749—1769 йй.) иҫәпләнә[66]. 1788 йылда Санкт-Петербургта Клеопатра Сарафяндың беренсе әрмән-урыҫ һүҙлеге сыға[67].

XIX быуат

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

XIX быуатта әрмән лингвистик фекере үҙенең күп быуатлы үҫеш тарихының артабанғы фазаһына күсә. Быуат башының әһәмиәтле ғалимдарынан Габриэль Аветикянды (1751—1827), «Әрмән грамматикаһы» (1815) авторын һәм бер нисә грамматик хеҙмәт авторы (1852, 1857) Арсен Багратуниҙы (1790—1866) атарға була. Арутюн Авгерян (1774—1854) ике телле һүҙлектәрҙән тыш (әрмән-инглиз, 1825, инглиз-әрмән 1821, һ. б.) әрмән теле этимологияһы буйынса хеҙмәт яҙған (1821). Габриэл Аветикян, Хачатур Сюрмелян и Мкртич Авгерян 1836—1837 йылдарҙа Венецияла хәҙерге көнгә тиклем үҙенең ғилми баһаһын юғалтмаған 2 томлы аңлатмалы "Әрмән теленең яңы һүҙлеге"н төҙөгән. Минас Бжшкян (1777—1851) «Әрмән теле грамматикаһы» (1840) һәм тағы бер күп телле грамматика авторы. Китап Рәсәй империяһының ҙур алтын миҙалына лайыҡ булған. Көнсығышты өйрәнеүсе немец ғалимы Генрих Петермандың эҙләнеү эштәре ошо осорға ҡарай. XIX быуат уртаһында хәҙерге заман әрмән теленең грамматикаһын Арсен Айтынян (1866) һәм С. Паласаян (1870) яҙалар.

Әрмән теленең яҙмаһы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

V быуатҡа тиклем әрмән яҙмаһы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

V быуатҡа тиклем Әрмәнстанда грек һәм арамей яҙмалары бигерәк киң таралыш алған. Шул уҡ ваҡытта б. э. т. III—I бб. боронғо әрмәндәрҙең храм китаптары һәм йылъяҙмалар төҙөй торған махсус «жрец яҙмалары» булған тигән фекер йәшәй[68]. IV быуат башында христиан динен алғансыға тиклем боронғо Әрмәнстанда мәжүси ышаныуҙар буйынса Тир — яҙма аллаһы культы булған. Б. э. V быуатына саҡлы сит тел әҙәби традицияһы үҫеш алған. Ҡайһы бер ғалимдар раҫлауынса, ғалим һәм христиан тәғлимәтен таратыусы Месроп Маштоц ниндәйҙер бер епископ Даниил тапҡан боронғо әрмән алфавитын тергеҙгән тиҙәр. Боронғо әрмән тарихсылары Корюн, Мовсес Хоренаци һәм Лазар Парпеци «Даниил яҙмалары»[69] тураһында хәбәр иткәндәр. Унан да алдараҡ ҡалдырылған яҙмалар бар. Әрмән яҙмаһы булғанлыҡты Ипполит Римский (II—III бб.)[70] һәм Өлкән Филострат (II—III бб.)[71] туранан тура күрһәткән:

Ҡайсандыр Памфилияла муйынына алтын ҡулса тағылған инә барсты тотоп алғандар, һәм шул ҡулсала әрмәнсә яҙылған була: «Аршак батша— Нисей аллаһына»

Боронғо әрмән һ. б. авторҙарға таянһаҡ (мәҫәлән Диодор Сицилийский[72], б. э. т. I б.), V быуатҡа тиклем әрмән һарайында арамей һәм грек телдәрендә яҙғандар тибеҙ, әммә арамей һәм грек яҙмалары менән әрмәнсә лә яҙғандар тип әйтеп була. Мовсес Хоренаци (480 йй.) "Әрмәнстан тарихы"н яҙғанда, уның раҫлауынса, батша ҡулъяҙмалары киң билдәле булған[73]:

Әммә әйтеүҙәре мөмкин: ул ваҡытта яҙма һәм әҙәбиәт булмағанлыҡтан, бер-бер артлы өҙлөкһөҙ сығып торған төрлө һуғыштар арҡаһында (был шулай булды тип). Ләкин был фекер нигеҙһеҙ, һуғыштар туҡтап торған саҡтар булған бит, фарсы һәм грек яҙмаһы кеүек, шул телдәрҙә ауылдарҙа һәм ҡалаларҙа һәр өйҙәге милек тураһында, общиналарҙа барған мөлкәт өсөн дәғүәләшеүҙәр һәм килешеүҙәр, бигерәк тә — борондан килгән мал-мөлкәткә мираҫлыҡ рөхсәте алыу буйынса хәҙерге көнгә тиклем һаҡланып килгән күп төрлө китаптар.

Хоренаци "Храм тарихы"н[74] яҙған Олюмп исемле (I—II бб. тирәһендә) жрец тураһында хәбәр иткән, әммә уның ниндәй телдә яҙғанын хәбәр итмәй. III быуатта сүриә ғалимы Вардесан уларҙы сүриә һәм грек телдәренә тәржемә иткән. XIII быуатта йәшәгән йылъяҙмасы Вардан Аревелци мәжүсилек заманынан уҡ әрмән яҙмаһы булған тип фаразлаған[75]:

Батша Левон дәүерендә Киликияла әрмән хәрефтәре менән мәжүси батша Хайкиданың исеме һырланған аҡса тапҡандан һуң, борондан (ҡалған) әрмән яҙмаларының барлығы дәлилләнгән

Плутарх мәғлүмәттәре буйынса, Бөйөк Әрмәнстандың батшаһы Артавазд II (б. э. т. I б.) грек телендә драмалар яҙған. Ул әрмән сит ил теле әҙәбиәтенә нигеҙ һалыусы. Б. э. т. I б. Арташес батша улы әрмән шағиры Вруйр[76] йәшәгән һәм ижад иткән. Григор Мәғрифәтсе (III—IV бб.) үҙенең дини хеҙмәттәрен грек һәм парфян телендә яҙған.

Месроп Маштоц 405—406 йылдарҙа хәҙерге әрмән алфавитын төҙөгәнгә саҡлы әрмән яҙма һәм әҙәби традициялары булғанлығы дөйөм билдәле. Күп цивилизациялар тарихынан белеүебеҙсә, яҙма мәҙәниәт баштан туған телдә үҫешә алмаған осраҡтар күп (Азияла бигерәк тә ғәрәп, фарсы, Европала латин һәм грек телдәре) йәиһә туған телдә үҫешһә лә, яҙма башҡа телдеке булған (бигерәк тә арабица һәм латиница).

V—XVIII быуаттар яҙма мираҫы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Иерусалимдағы әрмән мозаика-яҙмаһы. VII быуаттың 2-се яртыһы.

Әрмән яҙмаһы донъялағы иң боронғо яҙмаларҙан һанала[35], б. э. 406 йылынан бирле. Хәҙерге баһа буйынса, V—XVIII быуаттар арауығында яҙылған 30 мең[77] әрмән ҡулъяҙмаһы, шулай уҡ 4 мең[78] фрагменталь манускрипт һаҡланған. Яҙма мәҙәниәттең беренсе һәйкәлдәре б.э. V быуатынаҡарай[79], ләкин быуаттар дауамында сит ил баҫҡынсылары тарафынан күп ҡулъяҙмалар юҡ ителгән (Степанос Орбелян XI б. ғына 10 мең тип күрһәтә). Әрмән китап баҫмаһының барлыҡҡа килеүенән (1512 й.) алып 1800 йылға тиклем 1154[80] атамалы әрмән китабы баҫылған (СНГ һәм Прибалтика телдәре араһында рус телле баҫмаларҙан ҡала икенсе урында). Акоп Мегапарт эшмәкәрлеге ярҙамында әрмән теле үҙ регионындағы телдәр генә түгел, Азияның күп телдәре араһында беренсе баҫма китап теле булып тора.

Иң боронғо манускрипттар һәм шына яҙыулы фрагменттар V—VI быуаттар
Иң боронғо оригиналь яҙма әҫәр (« Маштоцтың тормошо») 440-сы йылдар[81]
Иң боронғо һаҡланып ҡалған яҡшы сифатлы ҡулъяҙма VII—VIII быуаттар[78]
Донъяуи шиғриәттең иң боронғо өлгөһө VII быуат[82]
Аныҡ ваҡыты билдәләнгән иң боронғо ҡулъяҙма 862 йыл[83]
Аныҡ ваҡыты билдәләнгән һәм тулыһынса һаҡланған иң боронғо ҡулъяҙма 887 йыл[84]
Иң беренсе ҡағыҙ ҡулъяҙма (боронғолоҡ буйынса донъяла 4-се).[85] 981 йыл[85]
Һаҡланып ҡалған ҡулъяҙмаларҙың иң ҙуры 1200—1202 йылдар[86]
Һаҡланып ҡалған иң бәләкәй ҡулъяҙма XV быуат[87]
Беренсе баҫма китап («Урбатагирк») 1512 йыл[88]
Әрмән телендәге беренсе матбуғат баҫмаһы («Аздарар» журналы) 1794 йыл[89]

Антик әҙәбиәттең һәм яҙмаһының унарлаған һәйкәлдәре беҙгә тик әрмән теленә тәржемә аша килеп еткән, шулар араһында Зенон, Евсевий Кесарийский, Аристид, Филон Александрий, Иоанн Златоуст һ. б. хеҙмәттәрен һанап китергә була, ә әрмән теленә тәржемә ителгән Аристотель һәм Платондың әҫәрҙәре оригиналға иң яҡыны тип һанала.

Әрмән телендә баҫма китап һәм матбуғат баҫмалары

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
«Тагаран» («Песенник»), 1513 йыл, Венеция
Акоп Мегапарт

СНГ (БДС), Прибалтика телдәре, Азияның күп телдәре араһында әрмән теле беренсе баҫма китап теле булған[90]. Әрмән телендә китап баҫыу башланғандан 1800 йылға тиклем 1154 атамалы[80] китаптар баҫыла (СНГ һәм Прибалтика телдәре араһында, рус телле баҫмаларҙан ҡала икенсе урында). Иоган Шильдбергер, латин шрифты ҡулланып, Майнцта 1475 йылда әрмән телендәге беренсе баҫманы тормошҡа ашыра («Атайыбыҙ» доғаһы).

1486 йылда Бернард фон Брайнденбах әрмән тексын ксилографик типографияла баҫтырған. 1512 йылда Венецияла Акоп Мегапарт «Урбатагирк» тигән тәүге китап баҫтыра. XVI быуатта донъя күргән 32 әрмән китабы, шуның 19 фәҡәт әрмән телендә баҫылған[91]. 1616 йылда Ованес Карматенянц Львовта әрмән нәшриәтенә, Украина территорияһындағы тәүге типографияға нигеҙ һала. 1639 йылда Джугала (Джулфа) — Ирандағы тәүге типографияға нигеҙ һалына[92]. 1666—1668 йылдарҙа Амстердамдағы әрмән типографияһында Альбрехт Дюрер иллюстрациялары менән тәүге Библия баҫылып сыға. 1675 йылда яңы әрмән телендә, «ашхарабар»ҙа, беренсе баҫма китап донъя күрә.

Беренсе әрмән типографияларына 1512 йылда Венецияла һәм 1567 йылда Константинополдә нигеҙ һалына, шунан әрмән типографиялары Римдә (1584), Львовта (1616), Миланда (1621) Парижда (1633), Ливорнола (1643), Амстердамда (1660), Марселдә (1673), Лейпцигта (1680) , Падуела (1690), Лондонда (1736), Санкт-Петербургта (1781) һ. б. ерҙә асыла.

XIX быуатта Мәскәүҙә (1820), Шушта (1828), Нью-Йоркта (1857), Ереванда (1876), Бостонда (1899) һ.б. ерҙә әрмән типографиялары асылған.[93] Дөйөм алғанда, 1920 йылға тиклем, донъяла күләмендә әрмән телендә китаптар, журнал һәм гәзиттәр баҫтырыусы 460-тан артыҡ типография эшләгән.

1696 йылда Амстердамда әрмән телендә беренсе географик карта баҫылған.

Беренсе әрмән журналы «Аздарар» («Хәбәрсе») 1794 йылда Мадраста (Һиндостан) сыҡҡан, 1799 йылдан Венецияла «Тарегрутюн» журналы (хроника) баҫылған. XIX быуат башында «Тарегрутюн» (1800—1802), «Еганак бюзандиан» (1803—1820), «Ишатакаран» (1807—1808), «Дитак бюзандиан» (1808), «Дитак бюзандиан» (1812—1816), «Айели калкатиан» (1820), «Штемаран» (1821—1823) һ.б. ваҡытлы матбуғат донъя күргән.[94]

Көнсығыш әрмәндәрҙең беренсе аҙналыҡ гәзите «Аревелян цануцмунк» («Восточныя известія») Әстерхәндә 1815 йылда баҫыла.

  • Григориан календары, Рим, 1584 йыл
    Григориан календары, Рим, 1584 йыл
  • Джульфтың «Житие отцов» китабы, 1641 йыл
    Джульфтың «Житие отцов» китабы, 1641 йыл
  • «Донъялар китабы», Амстердам, 1668 йыл
    «Донъялар китабы», Амстердам, 1668 йыл
  • «Математика», Марсель, 1675 йыл
    «Математика», Марсель, 1675 йыл
  • Мовсес Хоренациҙың «Әрмәнстан тарихы», Амстердам, 1695 йыл
    Мовсес Хоренациҙың «Әрмәнстан тарихы», Амстердам, 1695 йыл
  • Апракос, Венеция, 1686—1688 йй.
    Апракос, Венеция, 1686—1688 йй.
  • Агатангелостың «Әрмәнстан тарихы», Константинополь, 1709 йыл
    Агатангелостың «Әрмәнстан тарихы», Константинополь, 1709 йыл
  • Әрмәнстан конституцияһы. Ш. Шаамирян, Мадрас, 1773 йыл
    Әрмәнстан конституцияһы. Ш. Шаамирян, Мадрас, 1773 йыл

Иҫкәрмәләр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  1. ↑ В Иракском Курдистане армянский язык признан официальным
  2. ↑ 2,0 2,1 Armenian//Ethnologue, 2015
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 Armenian language — Британника энциклопедияһында
  4. ↑ С. И. Брук, Вяч. Вс. Иванов, (Большая советская энциклопедия. — Т. 30. — М., 1978. — С. 467—470): К древним диалектам арийских племён восходят современные нуристанские (кафирские) языки в Афганистане, занимающие промежуточное положение между двумя основными группами арийских языков: индийской и иранской, составляющими вместе с греческими и армянскими языками восточную группу индоевропейских языков (внутри неё и греческий, и армянский, ещё до 2-го тыс. до н. э. отделившиеся от индоиранского, представляют каждый особую подгруппу).
  5. ↑ Encyclopedia of linguistics / Strazny Ph.. — New York: Fitzroy Dearborn, 2005. — С. 80. — 1243 с. — ISBN 1-57958-391-1.
  6. ↑ <Vavroušek P. Frýžština // Jazyky starého Orientu. — Praha: Univerzita Karlova v Praze, 2010. — S. 129. — ISBN 978-80-7308-312-0.
  7. ↑ 7,0 7,1 J. P. Mallory, Douglas Q. Adams. Encyclopedia of Indo-European culture. — London: Fitzroy Dearborn Publishers, 1997. — P. 419. — ISBN 9781884964985.
  8. ↑ 8,0 8,1 Brixhe C. Phrygian // The Ancient Languages of Asia Minor. — New York: Cambridge University Press, 2008. — P. 72.
  9. ↑ <Fortson B. Indo-European language and culture. An Introduction. — Padstow: Blackwell Publishing, 2004. — P. 403.
  10. ↑ Vavroušek P. Frýžština // Jazyky starého Orientu. — Praha: Univerzita Karlova v Praze, 2010. — S. 128—129. — ISBN 978-80-7308-312-0.
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 <Дьяконов И. М. Предыстория армянского народа. — Ереван: Издательство АН Армянской ССР, 1968.
  12. ↑ Global Language Netowrk(недоступная ссылка)
  13. ↑ Исследование: армянский язык вошел в число самых влиятельных языков мира
  14. ↑ Армен АЙВАЗЯН. 2014 йыл 6 ғинуар архивланған.
  15. ↑ В. А. Плунгян К описанию армянской глагольной парадигмы: «темпоральная подвижность» и перфектив Армянский гуманитарный вестник. — 2006, № 1. — С. 7-20
  16. ↑ Армения в III — IV вв. // Всемирная история. — Т. 2, гл. XXV.
  17. ↑ 17,0 17,1 А. В .Десницкая, С. Д. Кацнельсон.  // История лингвистических учений: средневековый Восток. — Л.: Наука, 1981. — С. 12.
  18. ↑ 18,0 18,1 А. С. Гарибян. Роль и значение морфологической классификации армянских диалектов Р. Ачаряна в развитии армянской диалектологии // Историко-филологический журнал. — Ер., 1976. — № 1. — С. 61.
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 А. В .Десницкая, С. Д. Кацнельсон.  // История лингвистических учений: средневековый Восток. — Л.: Наука, 1981. — С. 13.
  20. ↑ Л. Ш. Аванесян. К вопросу о связях древнеармянского языка и карабахского диалекта // Историко-филологический журнал. — Ер., 1977. — № 1. — С. 141-147.
  21. ↑ И. Абуладзе. Армянские приписки грузинской рукописи X века и их значение для армянской диалектологии // Вестник Матенадарана. — Ер., 1958. — № 4. — С. 38-41.
  22. ↑ И. Абуладзе. Армянские приписки грузинской рукописи X века и их значение для армянской диалектологии // Вестник Матенадарана. — Ер., 1958. — № 4. — С. 35.
  23. ↑ Г. Б. Джаукян. Армянская диалектология и вопрос о происхождении армянских диалектов // Историко-филологический журнал. — Ер., 1959. — № 2-3. — С. 305.
  24. ↑ (Внутри Армении больше распространена альтернативная теория о том, что армяне ещё ранее жили в области Хайаса, упоминаемой в хеттских текстах.
  25. ↑ A.E. Redgate.
  26. ↑ Дьяконов И. М. Хурритский и урартский языки // Языки древней Передней Азии. — Москва, 1967. — С. 137.
  27. ↑ Дьяконов И. М. Предыстория армянского народа. История Армянского нагорья с 1500 по 500 г. до н. э. Хурриты, лувийцы, протоармяне / Еремян С. Т. — Ереван: Издательство АН Армянской ССР, 1968. — 266 с. — 1000 экз.
  28. ↑ Страбон, кн.
  29. ↑ Э.Г.Туманян. Древнеармянский язык. — М.: Наука, 1971. — С. 6.
  30. ↑ Языки мира: Реликтовые индоевропейские языки Передней и Центральной Азии / РАН. 2016 йыл 5 март архивланған.
  31. ↑ Melkonian Zareh. Գործնական Քերականութիւն - Արդի Հայերէն Լեզուի (Միջին եւ Բարձրագոյն Դասընթացք). — Fourth. — Los Angeles, 1990. — P. 137.
  32. ↑ 32,0 32,1 Краткая литературная энциклопедия / Гл. ред. А. А. Сурков. — М., 1962. — Т. 1. — С. 318—319.
  33. ↑ Краткая литературная энциклопедия / Гл. ред. А. А. Сурков. — М., 1964. — Т. 2. — С. 317.
  34. ↑ Философская Энциклопедия. В 5-х т. / Под редакцией Ф. В. Константинова. — М.: Просвещение, 1960—1970.
  35. ↑ 35,0 35,1 Армянский язык // Большая Советская Энциклопедия. 3-е изд. / Гл. ред. А. М. Прохоров. — М.: Советская Энциклопедия, 1970. — Т. 2. Ангола — Барзас. — С. 248—249.
  36. ↑ А. В .Десницкая, С. Д. Кацнельсон.  // История лингвистических учений: средневековый Восток. — Л.: Наука, 1981. — С. 30.
  37. ↑ 37,0 37,1 А. В .Десницкая, С. Д. Кацнельсон.  // История лингвистических учений: средневековый Восток. — Л.: Наука, 1981. — С. 13-14.
  38. ↑ Парпеци, кн.
  39. ↑ 39,00 39,01 39,02 39,03 39,04 39,05 39,06 39,07 39,08 39,09 39,10 39,11 39,12 39,13 И. П. Сусов. 4.5. Формирование лингвистической мысли в Армении // История языкознания. — М., 2006.
  40. ↑ 40,0 40,1 А. В .Десницкая, С. Д. Кацнельсон.  // История лингвистических учений: средневековый Восток. — Наука, 1981. — С. 7.
  41. ↑ А. В .Десницкая, С. Д. Кацнельсон.  // История лингвистических учений: средневековый Восток. — Л.: Наука, 1981. — С. 23-24.
  42. ↑ Армянская советская энциклопедия. — Т. 3. — С. 305.
  43. ↑ А. В .Десницкая, С. Д. Кацнельсон.  // История лингвистических учений: средневековый Восток. — Л.: Наука, 1981. — С. 16.
  44. ↑ Н. Адонц. Дионисий Фракийский и армянские толкователи. — Пг., 1915. — С. 181—219.
  45. ↑ 45,0 45,1 А. В .Десницкая, С. Д. Кацнельсон.  // История лингвистических учений: средневековый Восток. — Л.: Наука, 1981. — С. 47.
  46. ↑ Studia Patristica By International conference on patristic studies 14 Oxford, Frances Margaret Young, M. Edwards, P. Parvis, 100
  47. ↑ A. Vauchez, R. Barrie Dobson, A. Walford, M. Lapidge, Encyclopedia of the Middle Ages, pp. 108—109
  48. ↑ 48,0 48,1 А. В .Десницкая, С. Д. Кацнельсон.  // История лингвистических учений: средневековый Восток. — Л.: Наука, 1981. — С. 17.
  49. ↑ 49,0 49,1 49,2 49,3 А. В .Десницкая, С. Д. Кацнельсон.  // История лингвистических учений: средневековый Восток. — Наука, 1981. — С. 46.
  50. ↑ Армянская советская энциклопедия. — Т. 2. — С. 62.
  51. ↑ А. В .Десницкая, С. Д. Кацнельсон.  // История лингвистических учений: средневековый Восток. — Л.: Наука, 1981. — С. 33.
  52. ↑ С. С. Аревшатян. К истории философских школ средневековой Армении (XIV в.). — Ер.: АН Армянской ССР, 1980.
  53. ↑ Армянская советская энциклопедия. — 1980. — Т. 6. — С. 567.
  54. ↑ 54,0 54,1 А. В .Десницкая, С. Д. Кацнельсон.  // История лингвистических учений: средневековый Восток. — Л.: Наука, 1981. — С. 48.
  55. ↑ 55,0 55,1 Армянская советская энциклопедия. — Т. 1. — С. 339.
  56. ↑ А. В .Десницкая, С. Д. Кацнельсон.  // История лингвистических учений: средневековый Восток. — Л.: Наука, 1981. — С. 39.
  57. ↑ Армянская советская энциклопедия. — Т. 8. — С. 623.
  58. ↑ Армянская советская энциклопедия. — Т. 6. — С. 563.
  59. ↑ 59,0 59,1 А. В .Десницкая, С. Д. Кацнельсон.  // История лингвистических учений: средневековый Восток. — Л.: Наука, 1981. — С. 38.
  60. ↑ Johann Joachim Schröder. Thesaurus linguae Armenicae, antiquae et hodiernae. — Amsterdam, 1711.
  61. ↑ 61,0 61,1 А. В .Десницкая, С. Д. Кацнельсон.  // История лингвистических учений: средневековый Восток. — Л.: Наука, 1981. — С. 42.
  62. ↑ Յովհաննէս Կոստանդնուպոլսեցի. Քերականութիւն Լաթինական, Հռոմ, 1675
  63. ↑ Երեմիա Մեղրեցի. Բառգիրք Հայոց, Լիվոռնո, 1698
  64. ↑ М.
  65. ↑ Franz Josef Hausmann. Wörterbücher: ein internationales Handbuch zur Lexikographie. — Walter de Gruyter, 1991. — С. 2368.
  66. ↑ А. В .Десницкая, С. Д. Кацнельсон.  // История лингвистических учений: средневековый Восток. — Л.: Наука, 1981. — С. 50.
  67. ↑ А. В .Десницкая, С. Д. Кацнельсон.  // История лингвистических учений: средневековый Восток. — Л.: Наука, 1981. — С. 51.
  68. ↑ Всемирная история. Энциклопедия. Том 2, гл.
  69. ↑ Хоренаци, кн.
  70. ↑ Hippolitus Werke, IV, Bd. Die Chronik, Leipzig, стр. 58
  71. ↑ Филострат Старший. Жизнь Аполлония Тианского (217 год)
  72. ↑ Диодор Сицилийский, кн.
  73. ↑ Хоренаци, кн.
  74. ↑ Хоренаци, кн.
  75. ↑ Всеобщая история Вардана Великого. — М., 1861. — С. 63.
  76. ↑ Хоренаци, кн.
  77. ↑ Dickran Kouymjian Notes on Armenian Codicology. Part 1: Statistics Based on Surveys of Armenian Manuscripts // Comparative Oriental Manuscript Studies Newsletter no. 4. — 2012. — С. 19.
  78. ↑ 78,0 78,1 Армянская советская энциклопедия. — Т. 6. — С. 695.
  79. ↑ Michael E. Stone. Apocrypha, Pseudepigrapha, and Armenian studies: collected papers. — Peeters Publishers, 2006. — Т. II. — С. 772.
  80. ↑ 80,0 80,1 ARMENOLOGY RESEARCH NATIONAL CENTER 2009 йыл 26 март архивланған.
  81. ↑ Армянская советская энциклопедия. — Т. 5. — С. 660.
  82. ↑ Армянская советская энциклопедия. — Т. 3. — С. 297.
  83. ↑ Армянская советская энциклопедия. — Т. 7. — С. 628—629.
  84. ↑ Армянская советская энциклопедия. — Т. 4. — С. 470.
  85. ↑ 85,0 85,1 Армянская советская энциклопедия. — Т. 6. — С. 160.
  86. ↑ Армянская советская энциклопедия. — Т. 7. — С. 659.. Манускрипт имеет 601 страниц, вес — 28 кг, 55,3×70,5.
  87. ↑ 104 манускриптных страниц, вес — 19 гр, 3×4 см.
  88. ↑ См.
  89. ↑ Аздарар — Ҙур совет энциклопедияһында мәҡәлә (3 издание)Большой советской энциклопедии (3 издание). С возникновения армянского периодического издания до 1920 года вышло более 1800 наименований армянских газет и журналов. (самый древний журнал в мире, который издается непрерывно по сей день, армянский «Базмавеп» (с 1843 года, Венеция).
  90. ↑ Первые печатные книги: на белорусском — 1517, эстонском — 1525, литовском — 1547, русском — 1564, латышском — 1585, грузинском — 1629, турецком — 1729, азербайджанском — 1820, персидском — 1830 и т.
  91. ↑ Армянская советская энциклопедия. — Т. 13 (Сов. Армения). — С. 463.
  92. ↑ Рафаел Ишханян, История армянской книги, Т. 1, Ереван, 1977, стр. 351—379 (на арм. яз.), см. комм. 14
  93. ↑ Левонян Г. Армянская книга и искусство книгопечатания. Ер., 1956.
  94. ↑ Армянская советская энциклопедия. — Т. 13 (Сов. Армения). — С. 452—460.


«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Әрмән_теле&oldid=1279481» битенән алынған