Протеза
Протеза (бор. грек. πρόθεσις алда тороусы, алға ҡуйылыу) — һүҙ башында һуҙынҡы йәки тартынҡы өн өҫтәлеүе, мәҫәлән: укр. вулиця «урам», бел. воблака «болот», лат. spērāre > франц. espérer, исп. esperar «ышанырға». Протетик тартынҡылар сифатында [v], [j], [γ], протетик һуҙынҡы сифатында — [i], [е] сығыш яһай. Фонетик өндәрҙең хасил булыуына төрлө сәбәптәр булыуы мөмкин, атап әйткәндә, протеза әйтелеште еңеләйтеү өсөн ҡулланылырға мөмкин[1][2].
Славян телдәрендә
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Белорус телдәрендә
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Белорус телендә түбәндәге протетик өндәр бар: бер нисә тартынҡы алдынан өҫтәлеүсән [а], [і] һуҙынҡылары: аржан «ржаной» (арыш), імгла «мгла» (ҡараңғылыҡ), ільвы «львы» (арыҫландар) һәм башҡалар; иренләшкән һуҙынҡылар алдынан [в], [г] тартынҡылары өҫтәлеү: воко «око» (күҙ), вуха «ухо» (ҡолаҡ), гэй «эй» (әй) һ.б.
Рус телендә
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Протетик һуҙынҡылар һәм тартынҡылар рус теле диалекттарында бар. Мәҫәлән, көньяҡ-көнбайыш диалекты зонаһында:
- сонор менән бергә тағы бер тартынҡы булған баҫымлы ижек алдында: иржи «ржи», ил’ну «льну»; аржа, ал’ну һ.б.[3]; һирәгерәк протетик [и] танау тартынҡыһы менән бергә килгән икенсе бер тартынҡы алдынан килә: [и]мне, [и]нарвится һ. б.[4];
- протетик [в] о һәм у баштағы һуҙынҡылары алдынан килә: [во]сен', [во]кна, [ву]тка, [ву]чит һәм һ.б.[5];
Ҡайһы бер диалекттарҙа һүҙ башында баҫымлы ижек р йәки л сонор өндәре булған тартынҡылар ҡатнашмаһы алдынан [ъ], [а], һирәгерәк [и], [у], [о] протетик һуҙынҡылары өҫтәлә: [ъ]ржаной, [а]ржаной, [о]ржаной, [у]ржаной һ.б.[6] Был вариант төньяҡ рус диалектының ҡайһы бер һөйләштәрендә генә осрамай[7]
Протетик өндәр ҡайһы бер дөйөм рус һүҙҙәрендә лә осрай: восемь (болг. осъм, лат. octo); яблоня (болг. абълка, лат. abella); ягненой (иск.-слав. агнец)[8][1][2].
Чех телендә
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]О алдынан протетик [v] күпселек чех диалекттарында осрай[9]: vokno (чех. әҙәби okno «окно»), von (әҙәби on «он»), vocet (әҙәби ocet «уксус») һ. б.
Башҡорт телендә
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Башҡорт телендә протеза үҙләштерелгән һүҙҙәрҙең (башлыса рус теленән үҙләштерелгән һүҙҙәрҙең) әйтелешен телдең орфоэпик закондарына ҡулайлаштырыу һөҙөмтәһе булып тора. Мәҫәлән,
- һүҙ башында бер нисә тартынҡы йәнәш килһә: рус телендә «шляпа» [шл]япа — башҡортса «эшләпә» [эешл]әпә, «стол» [ст]ол — «өҫтәл» [өҫт] әл;
- һүҙ башында [р], [л] килһә: рус телендә «рожь» [р]ожь — башҡ. [ар]ыш, «лавка» [л]авка — «эләүкә» [эел]әүкә, ғәрәп телендә «рәхәт» [эер] әхәт — башҡорт йәнле һөйләү телендә «эрәхәт» [эер]әхәт һ.б.
Һуңғы осорҙа рус теленән үҙләштерелгән һүҙҙәрҙә башҡортса‑урыҫса билингвизмдың йылдам үҫеше һөҙөмтәһендә, ҡағиҙә булараҡ, протеза күҙәтелмәй: «стакан», «станция», «шланг», «ручка» һ.б. [1] 2020 йыл 30 октябрь архивланған.
Шулай уҡ ҡарағыҙ
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Иҫкәрмәләр
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- ↑ 1,0 1,1 Ахманова О. С. Словарь лингвистических терминов. — второе изд. — М.: Советская энциклопедия», 1969. — С. 368—369. — 608 с. (Тикшерелеү көнө: 5 октябрь 2018)
- ↑ 2,0 2,1 Розенталь Д. Э., Теленкова М. А. Словарь-справочник лингвистических терминов. — 2-е изд, испр. и доп. — М.издательство=Просвещение, 1976.
- ↑ Захарова К. Ф., Орлова В. Г. Диалектное членение русского языка. — 2-е изд. — М.: Едиториал УРСС, 2004. — С. 98. — ISBN 5-354-00917-0.
- ↑ Диалектологический атлас русского языка. Центр Европейской части СССР. Выпуск I: Фонетика / Под ред. Р. И. Аванесова и С. В. Бромлей. — М.: Наука, 1986. Карта 15. Протетический гласный или его отсутствие в словоформе ржи и протетический [и] в других словах с начальным сочетанием согласных в ударенном слоге.
- ↑ Диалектологический атлас русского языка. Центр Европейской части СССР. Выпуск I: Фонетика / Под ред. Р. И. Аванесова и С. В. Бромлей. — М.: Наука, 1986. Карта 60. Наличие или отсутствие протетического в перед ударенными [о] и [у].
- ↑ Диалектологический атлас русского языка. Центр Европейской части СССР. Выпуск I: Фонетика / Под ред. Р. И. Аванесова и С. В. Бромлей. — М.: Наука, 1986. Карта 14. Протетический гласный или его отсутствие в слове ржаной.
- ↑ Захарова К. Ф., Орлова В. Г. Диалектное членение русского языка. — 2-е изд. — М.: Едиториал УРСС, 2004. — С. 54. — ISBN 5-354-00917-0.
- ↑ Грязнова Н. А. Протеза // Лингвистический энциклопедический словарь / Под ред. В. Н. Ярцевой. — М.: Советская энциклопедия, 1990. — 685 с. — ISBN 5-85270-031-2.
- ↑ Short D. Czech // The Slavonic Languages / Edited by Comrie B., Corbett G. — London, New York: Routledge, 1993. — P. 530. — ISBN 0-415-04755-2.
Әҙәбиәт
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Ахманова О. С. Словарь лингвистических терминов. — М.: Советская энциклопедия, 1966. — С. 368.