Удмурт фольклоры

Удмурт фольклоры

Удмурт фольклоры — киң мәғәнәлә (удмурт. калык öнер, калык тодон-валан, калык визь) — халыҡ ғилеме, халыҡ тәрән аҡылы, шулай уҡ тарыраҡ мәғәнәлә лә (удмурт. калык кылос, калык кылбурет) — халыҡ шиғриәте, ауыҙ-тел ижады тип аңлатыла. Көнкүрештә фольклор жанрҙарға бүленмәй, матди мәҙәниәт, дини, хоҡуҡи һәм этик аспекттар менән берҙәмлектә ҡабул ителә. Билдәле халыҡ терминдары үҙ эсенә йолаларҙы (сям, нерге, йылол, кисьтон, куяськон, сюан, мадиськон), образлы һәм тылсымлы һүҙҙәрҙе (мадькыл, выжыкыл, тункыл, кылбур), музыкаль яҡтан хореографик тәртипте (ҡыр, гур, шудон-серекйән, тэктон) ала.

Удмурттар тормошонда фольклорҙың урыны, роле һәм формалары тамырҙаш мадь, мадькыл, мадиськон терминдарының этимологияһында асыҡ сағыла, был «серҙе һөйләү, һөйләү, маҡтау, йырлау, фаразлау, серлене тапшырыу» тигәнде аңлата. Мo тамыры барлыҡ тиерлек фин-уғыр телдәрендә бар һәм «өйрәтеү, кәңәш биреү, тәжрибә уртаҡлашыу, донъяны танып белеү» тигән мәғәнәгә эйә. Ырым, теләктәр йәки тункылдар тылсымлы мәғәнәгә эйә: тәбиғәткә, йәнлектәргә һәм ҡоштарға мөрәжәғәт итеү; ант, ҡотлау, ҡәһәр белдереүҙәр, шулай уҡ йола ғәмәлен башҡарғанда йәки унан ситтә әйтелгән көнкүреш уйындары (тәүге емеш-еләк йыйыу, йылға аша сығыу, дауалау, сығанаҡтан һыу йыйыу, ураҡ тамамланыу һ.б.) инә.

Арбау, им-том, өшкөрөү

Дауалау им-томдары пеллян кыл — өшкөрөү һүҙе, кыжкыл — арбау һүҙе һәм эмкыл — шифалы һүҙ тип атала. Ауырыуҙарҙан айырым Ауырыуҙарҙан айырым өшкөрөүҙәр бар — мәҫәлән, виркыл — ҡан китеүҙән заговор, сын усем кыл — яуыз күҙҙән, булык кыл — биҙгәктән.ҙар бар — мәҫәлән, виркыл — ҡан китеүҙән заговор, сын усем кыл — яуыз күҙҙән, булык кыл — биҙгәктән. Мөхәббәт им-томдары ла бар. Әммә хужалыҡта айырыуса айырылып тора — уларҙы ғаилә башлығы йәки руханиҙар шәхси һәм дөйөм доғаларҙа башҡара. Традицион мөрәжәғәттәрҙә төп урынды өс юғары алла — Инмар, Килдисин һәм Куазь; ғаилә-ырыу бәхетен яҡлаусы — Воршуд һ.б. биләй.

Йола поэзияһы

Удмурттарҙың йола шиғриәте йыр жанрҙарының төрлөлөгө менән айырылып тора. Удмурттарҙың ритуаль шиғриәте йырҙың төрлө жанрҙары менән айырыла. Төньяҡ удмурттары музыкаль ижадтың ике төрөн айыра: крезь — көй, һүҙһеҙ йыр һәм мадь — һүҙҙәр менән йыр, йышыраҡ сюжетлы йыр. Йола йыры үҙенсәлекле билдә, йола байрамының символы булып тора; ул көньяҡ удмурттарҙа һаҡланып ҡалған һәм гур (көй, көй, көй, мотив) тип атала, ул «илау, иңрәү, саҡырыу, арбау» төшөнсәһен аңлата. Тематик циклдың күп кенә өлөштәре, музыкаль биҙәлеште үҙгәртеп, бер йоланан икенсеһенә күсә. Текстарҙың күп яҡлы булыуы күҙәтелә.

Йыл миҙгелдәренә ҡараған йола көйҙәре йыйылмаһы Һәр урын өсөн үҙенсәлекле. Мәҫәлән, боҙҙо оҙатыу йолаһы көйө — йö келян крезь — тик төньяҡ удмурттарға ғына хас. Йолаларҙың күбеһенә урыҫ фолклоры йоғонто яһаһа ла, беҙҙең көндәргә тиклем һаҡланып ҡалған. Мәҫәлән, акашка гур (беренсе яҙғы байрам хөрмәтенә, баҫыуға сыҡҡан көндө) һәм вöсь гур, вöсь нерге гур (календарь байрам уңайынан ҡунаҡ көйө) көньяҡ удмурттар араһында йәшәп килә. Удмурт йола поэзияһы, фин-уғыр халҡы булараҡ, ирекле импровизация йолаһы хас, был йыр шиғырының үҙенсәлектәрендә сағылыш таба.

Образлы төҙөлөшө, символдар һәм стилистик саралар системаһы һәр жанрҙа төрлөсә сағыла. Уларҙы һайлап алыу жанрҙың һәм һүрәтләү предметының функциональ тәғәйенләнешенә бәйле. Тормоштоң ниндәйҙер бер яғын айырым асып, фольклор жанрҙары системаһы йәмғиәттең көнкүреше, ғөрөф-ғәҙәттәре, йолалары һәм социаль институттарының тотош картинаһын сағылдыра, донъя, халыҡтың рухи мираҫы тураһындағы белемде быуын-ара тапшырыу ысулы булып тора.

Һылтанмалар

• УДМУРТСКИЙ ФОЛЬКЛОР // Фольклор народов Башкортостана = Folklore of Bashkortostan peoples: энциклопедия / [Науч.-ред. коллегия: Ф. А. Надршина (гл. ред.), С. И. Апсатарова, Л. А. Афанасьева, В. Я. Бабенко, Ф. Г. Галиева, М. Х. Идельбаев, И. Е. Карпухин, Т. Г. Миннияхметова, И. Г. Петров, Р. Р. Садиков, У. Г. Саитов (отв. ред.), Р. А. Султангареева, И. К. Фазлутдинов, Г. Р. Хусаинова;. — Пер. на англ. яз.: ООО «Центр межкультурного сотрудничества»]. — Уфа: ГАУН «Башкирская энциклопедия», 2020. — ISBN ISBN 978-5-88185-474-4 (в пер.).

Әҙәбиәт

• Удмуртский фольклорУдмурт фольклор
• Культура, обычаи и традиции удмуртского народаФольклор