Фин-уғыр мифологияһы

Фин-уғыр мифологияһы
	Фин-уғыр мифологияһы
	Фин-уғыр мифологияһы Викимилектә

Фин-уғыр мифологияһы — уларҙың уртаҡлығы дәүеренә, беҙҙең эраға тиклем III—II мең йыллыҡтарға, барып тоташҡан фин-уғыр халыҡтарының уртаҡ мифологик күҙаллауҙары.^[1]

Донъяны, тәү сиратта ерҙе барлыҡҡа килтереү тураһындағы дөйөм мотивтар һәм мифтар, аллаларҙың дөйөм исемдәре ҡасандыр берҙәм фин-уғыр мифологияһы булыуы хаҡында һөйләй. Мәҫәлән, Балтик буйы һәм Волга буйы финдарында һәм Урал аръяғы уғырҙарында Тыуҙырыусы алла бойороуы буйынса Донъя оеканы төбөнә сумып Ергә етеүсе һыу ҡошо тураһында мифтар һаҡланған. Ысынбарлыҡты барлыҡҡа килтереүсе Донъя йомортҡаһын һалған ҡош (саамдарҙа, карелдарҙа һәм башҡа Балтик буйы финдарында, комиҙарҙа) тураһында мифтар һирәгерәк осрай. Ҡаялар, изге сауҡалыҡтар — урмандарҙа йәшәүсе фин-уғырҙарҙың төп ғибәҙәтханалары була^[2].

Тарихы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Б. э. I һәм II мең йыллыҡтары сигендә — Көнбайыш Балтик буйы-Фин халыҡтарының — финдар, карелдәр, эстондар, ливтар, вепстар, водь, ижорҙар; Волга буйы фин телле халыҡтарының — мордвалар һәм мариҙарҙың, Пермь халыҡтарының — коми һәм удмурттарҙың, шулай уҡ обь-уғыр (урал аръяғы) — ханттар һәм мансиҙарҙың үҙ аллы, ләкин яҡын туғандаш мәҙәни һәм мифологик традициялары формалаша башлай. Үҙенең Урал аръяғы уғырҙарынан айырылып сыҡҡан венгрҙар, боронғо мифтарын өлөшләтә генә һаҡлап ҡалып, Үҙәк Европаға күсеп китә. Фин-уғыр мифологияһына саам (лопарҙар) мифтары яҡын^[2].

Үҫеш процесында самодий һәм Урал-Алтай халыҡтарының башҡа мифологияларына яҡын фин-уғыр мифологияһы, шулай уҡ айырым мифологик традициялар йоғонтоға бирелә һәм күрше халыҡтарҙың мифологияһына үҙҙәре йоғонто яһай. Иран, төрки, славян һәм балтика, һуңғы үҫеш этабында — ислам һәм христиан мифологияһы йоғонтоһо һиҙелерлек була^[1].

Уртаҡ мотивтар һәм мифтар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Космогоник мифтар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Боронғо дөйөм фин-уғыр мифологияһында космогоник мифтар үҙ-ара оҡшаш. Демиург-алла беренсел океан буйлап диңгеҙҙә йөҙгән (комиҙарҙа Ен, мариҙарҙа Кугу-Юмо, удмурттарҙа Инмар, обь уғырҙарында Номи-Торум һ. б.) ҡош-ҡорт ҡиәфәтендәге һыу ҡошона йәки ҡош ҡиәфәтендәге ҡустыһына (комиҙа Омэль, мари һәм удмуртта Керемет, мансиҙа Куль-отыр һ. б.) диңгеҙ төбөнән ер алырға ҡуша. Хоҙай Ерҙе һәм ундағы бар файҙалы нәмәләрҙе барлыҡҡа килтерә. Уның ағаһы ауыҙына йәшерелгән ерҙән тауҙар һәм бөтә зыянлы нәмәләр эшләй. Фин-уғырҙарҙың космогоник мифтары Иран дуалистик мифтарына барып тоташҡан богомиль һәм башҡа традициялар йоғонтоһонда үҫешкән, тип фараз ителә. Космогонияның икенсе варианты — ҡош һалған йомортҡанан барлыҡҡа килтереү (фин, эстон, саам, коми мифологияларында)^[1].

Космология[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Бөтә фин-уғыр халыҡтарында ла донъя өс ҡатламлы структуралы тигән күҙаллау булған. Мифологик йыһан өс төп зонаға бүленгән. Юғары, күк донъяһының үҙәге тип Тимерҡаҙыҡ йондоҙо һаналған. Урта донъя — төньяҡтан донъя океаны һыуҙары менән уратып алынған Ер. Көньяҡтан төньяҡҡа, йәһәннәмгә — һалҡынлыҡ һәм ҡараңғылыҡтағы әхирәт донъяһына — ғәйәт ҙур йылға (көньяҡтан төньяҡҡа, Обь һәм Төньяҡ Двина — фин-уғыр донъяһының бөйөк йылғалары) аға. Тимерҡаҙыҡ йондоҙона донъя күсәре — тау, бағана йәки ғәйәт ҙур Донъя ағасы тейеп тора^[1]^[2].

Көньяҡ, йылылыҡ һәм яҡтылыҡ иле, «Ҡоштар иле», төньяҡҡа ҡапма-ҡаршы ҡуйыла, ул йәһәннәм, ҡараңғылыҡ иле менән тиңләштерелә. Был ике илде ер йөҙөндә бөйөк йылға, ә күк йөҙөндә — Ҡош юлы, «Ҡоштар юлы» тоташтырған. Март-апрель айҙарында кисен Ҡош юлы төньяҡтан көньяҡ-көнбайышҡа, күсер ҡоштар юлына йүнәлтелә. Ул шулай атала ла — Линнунрата — финдарҙа, Линнутее — эстондарҙа, Нармонь ки мордва-муҡшыларҙа. Башҡа фин-уғыр халыҡтарында был атама аныҡлана: Кайыккомбо — мариҙарҙа, Дзо-дзог туй — коми-зыряндарҙа, Вирь мацеень ки — мордва-эрзяларҙа, Луд зазег сюрес удмурттарҙа «Ҡаҙ юлы» тигән мәғәнәгә эйә^[2].

Үрге донъя[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Үрге донъя күктәге илаһтарҙың, иң тәүҙә Ғаләмде барлыҡҡа килтереүсе демиургтың, шулай уҡ Күк күкрәтеүсенең һ. б. төйәге, тип һаналған. Күп фин-уғыр халыҡтарында Күк аллаларының исемдәре туғандаш, һәм улар күкте, һауаны, һауа торошон аңлата. Бәлки, был илаһтарҙың исемдәре күк (*ilma) атамаһына бәйле булған прафин-уғыр илаһына барып тоташалыр: фин һәм карелдарҙың Ильмаринены, саммдарҙа — Ильмарис, удмурттарҙа — Инмар, комиҙарҙа — Ен һ.б. Исеме һулар һауаны (*juma) аңлатҡан башҡа илаһтың да атамаһы уртаҡ — финдарҙа Юмала, эстондрҙа — Юммал, саамдарҙа — Юбмел, комиҙарҙа — серле биармдар Йомалиһы, Йомаль, мариҙарҙа — Юмо (Кугу-Юмо)^[1]^[2].

Урта донъя[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Күктәге йырыҡтан Алла Ерҙе күҙәтә һәм кешеләрҙе ҡурсалаусы кесе илаһтарҙы шунда төшөрә^[2]. Ерҙе ҡатын-ҡыҙ илаһы, йыш ҡына күк аллаһының ҡатыны һаналған алиһә^[1]^[2]: мансиҙарҙа Нуми-Торум һәм Калташ-эква, күрәһең, финдарҙа Укко һәм уның ҡатыны, эстондарҙа — Ванаиса һәм Маа-Эма, шулай уҡ саамдарҙа — Маддер-акка, мордва Мода-аваһы кәүҙәләндергән^[1]. Башҡа бик күп халыҡтарҙыҡы кеүек үк, Ерҙе кәүҙәләндергән алиһә «Ер-Әсә» тип аталған: финдарҙа — Маан-Эмойнен, эстондарҙа — Маа-Эма, саамдарҙа — Маддер-акка, ханттарҙа — Мых-ими, мордваларҙа — Мастор-ава^[2]. Күк Аллаһы хатаһы өсөн уны Ергә бырғытҡан. Ул хтоник (ер) йән эйәләренең — бер үк ваҡытта уңдырышлылыҡты кәүҙәләндергән, ер, һыу һәм йәһәннәм менән бәйле төрлө хәшәрәттәр: йыландар, тәлмәрйендәрҙең һ. б. ҡурсалаусыһы була. Был алиһә донъя йылғаһының үрге ағымында (йәки түбәнге ағымында) йәшәй, бала табыусы ҡатындарҙы һәм сабыйҙарҙы ҡурсалай, уларға яҙмыш-өлөш бирә, шамандарға тәбиғи булмаған һәләттәр бүләк итә^[2].

Ерҙә шулай уҡ кәсептәрҙе ҡурсалаусы илаһтар йәшәй^[1].

Башланғыс мифология[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ерҙә түбән рухтар — тәбиғәт (шүрәлеләр, һыу эйәләре һ. б.), ихаталар һәм торлаҡтар, ырыу ҡурсалаусылары һ. б. йәшәй. Мордва, мари, удмурт, саам һәм эстон мифологияларына рухтар — тәбиғәт һәм стихия әсәләре — урман, һыу, ут, ел һ. б. хас. Түбәнге донъяла Алланың дошманы — яуызлыҡтың барлыҡҡа килтереүсеһе менән бергә яуыз көстәр һәм үлеләр йәшәгән.

Әлегә тиклем коми мифологияһында изге рухтарға — шүрәле-ворсҡа һ. б. ышаныуы бар ине.

Умдурттарҙың иң түбән заттары иҫәбенә һыу эйәһе ву-мурт, бик күп яуыз көстәр — кереметтар (лудтар; Инмар илаһтың, Керемет, Лудтың дошманының түбәнәйтелгән образы), Инмар йәшен менән эҙәрлекләгән шайтандар, ҡайһы берҙә воршуд рухтарына хеҙмәт итеүсе пери), сир эйәләре кутысь йәки мыж, эпидемиялар рухтары чер һ. б. инә.

Мордва мифологияһына хас үҙенсәлек — рухтар образдары — "тәбиғәт, үҫемлектәр донъяһы күренештәренең әсәһе (ава) һ. б.: вирь-ава — урман инәһе, ведь-ава — һыу инәһе, Варма-ава — ел инәһе, Варма-ава — ер инәһе, Тол-ава — ут инәһе, Норов-ава — баҫыу инәһе, Юрт-ава — өй инәһе, Нар-ава — болон инәһе һ. б. Тейешле ир-егет персонаждар, атя «атайҙар» була.

Мари мифологияһында әхирәт донъяһы хакимы Киямат яуыз рухтарҙың башлығы (үлем илаһы Азырен һ. б.) булып тора. Алла — мариҙарҙың ҡурсалаусыһы Кугурак йә Кугуенға бик күп рухтар буйһона. Илаһтарҙан тыш, айырым тәбиғәт күренештәрен бик күп «инәләр» (ава): вют-ава — һыу рухы, кече-ава — ҡояш рухы (ғаиләне ҡурсалаусы), мардеж-ава — ел рухы, шочын-ава — уңдырышлылыҡ рухы, тул-ава — ут рухы, мланде-ава — ер рухы һ. б. Эйәләрҙең башҡа категориялары — водыждар: кудо-водыж — ғаилә усағын һаҡлаусы, вют-водыж — һыу эйәһе, курык-водж — тауҙар эйәһе һ. б. кәүҙәләндерә.

Ханты-Манси пантеонының түбән кимәлен күп һанлы рухтар, ханттарҙың — лунгтар тәшкил итә. Мансиҙарҙа ҡурсалаусы рухтар һәм ата-бабалар рухтары — бер яҡтан пупыгтар, икенсе яҡтан, яуыз рухтар һәм ауырыуҙарҙың кәүҙәләнеше — Куль — айырыла. Мәкерле персонаждарҙан иң билдәлеләре — менквтар йәки урман алпамышалар-кеше ашаусылар. Урманда шулай уҡ кешеләргә ҡарата дошманлыҡ ҡылыусы уччи (учи, очи) йәшәй. Менкв рәүешендә Кешеләргә илтифатлы мис (миш, мысь) эйәләр ҡиәфәте менән менквтарға оҡшаған.

Венгр мифологияһындағы төрлө эйәләр һәм башҡа түбән персонаждар тураһында күҙаллауҙар — күрше Европа халыҡтары мифологияһының шуларға оҡшаш образдарына яҡын: өрәктәр, эйәләр (лидерц), төрлө сихырсылар: босоркань, Луца — күрәҙәлек һәләтенә эйә күренер-күренмәҫ йән эйәһе, Вашорру-баба — убырлы ҡарсыҡ һ. б.^[1]

Түбәнге донъя[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Түбәнге донъяла күктәге Алланың ҡустыһы һәм ярышташы, яуыз рухтар һәм үлеләр төркөмө менән уратып алынған яуызлыҡ барлыҡҡа килтереүсе йәшәй^[1]^[2]. Йәһәннәм тишектәре аша ул Ергә ауырыуҙар һәм үлем ебәрә. Йылғалар фин-уғырҙар өсөн төп транспорт юлдары булғанлыҡтан, мифтарға ярашлы, улар әхирәткә лә, йәһәннәмгә лә алып барғандар^[2].

Урман һәр мифологияла бер үк ваҡытта һунар байлыҡтары сығанағы, яуыз көстәр төйәге, шулай уҡ башҡа донъя (ерләү урыны) була. Шуға ла фин-уғырҙарҙың изге сауҡалыҡтары йыш ҡына урман һәм яуыз рухтарҙың уртаҡ исемен йөрөтә — карелдарҙа, финдарҙа һәм юашҡа балтик буйы халыҡтарында — хийси; удмурттарҙа, мариҙарҙа һәм башҡа халыҡтарҙа — луд, керемет һ. б.

Һүрәт (йәки петроглифтар) төшөрөлгән ҡаялар уларҙың иң боронғо ғибәҙәтханалары булған.

Башҡа уртаҡ мифтар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Урал аръяғы (обь) уғырҙары мифтарында Урал — донъяны барлыҡҡа килтергән һәм үҙ билбауын ергә ташлаған алла ҡушағы, коми мифтарында күк күкрәү, йәшен ҡоштоң ҡауырһындары тип һанала.

Тайга һәм тундра һунарсылары һунарҙа алған ҡиммәтле тиреләрен — үҙҙәренең көньяҡ күршеләре һинд-европалыларға малсылыҡ һәм игенселек продукттарына, бронза быуатынан башлап — мәғдәнгә, алмаштырған. Обь-уғыр мифологияһы геройҙарының береһе Мир-сусне-хум «Юғары һәм аҫҡы донъя сауҙагәре» тип атала.

Уртаҡ фин-уғыр мифтарына шулай уҡ күктән төшкән тәү ата-баба айыу тураһында миф, гигант боланға йәки мышыға күктәге һунар, йәһәннәмдә йәшәүселәрҙән яҡтыртҡыстар табыу тураһында мифтар һ. б. инә.^[2]

Тикшереү[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Фин-уғыр мифологияһын тергеҙеү менән филологтар һәм фольклорсылар — венгр тикшеренеүсеһе М. Хоппал, Рәсәй ғалимдары Е. А. Хелимский, В. В. Напольских һ.б. шөғөлләнә.^[2]

Айырым мифологиялар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Карел-фин мифологияһы
Эстон мифологияһы
Лив мифологияһы
Вепс мифологияһы
Саам мифологияһы
Мордва мифологияһы
Мари мифологияһы
Коми мифологияһы
Удмурт мифологияһы
Ханттар-манси мифологияһы
Венгр мифологияһы

Шулай уҡ ҡарағыҙ[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Самодий мифологияһы

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

↑ ^1,00 ^1,01 ^1,02 ^1,03 ^1,04 ^1,05 ^1,06 ^1,07 ^1,08 ^1,09 Петрухин, Хелимский, 1988
↑ ^2,00 ^2,01 ^2,02 ^2,03 ^2,04 ^2,05 ^2,06 ^2,07 ^2,08 ^2,09 ^2,10 ^2,11 ^2,12 Петрухин, 2005

Әҙәбиәт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Гондатти Н. Л. Следы язычества у инородцев Северо-Западной Сибири. — М., 1888.
Смирнов И. Н. Черемисы. — Казань, 1889.
Смирнов И. Н. Вотяки. — Казань, 1890.
Смирнов И. Н. Мордва. — Казань, 1895.
Богаевский П. М. Очерки религиозных представлений вотяков // В кн.: Этнографическое обозрение. — Кн. 4—5, 7. — М., 1890.
Харузин Н. Н. Русские лопари. — М., 1890.
Сидоров А. С. Знахарство, колдовство и порча у народа Коми. — Л., 1928.
Религиозные верования народов СССР. — Т. 2. — М.-Л., 1931 (лит.).
Чернецов В. Н. Вогульские сказки. — Л., 1935.
Фольклор народа Коми. — Т. 1. — [Архангельск], 1938.
Чарнолусский В. В. Саамские сказки, пер. с саамского. — М., 1962.
Мокшин Н. Ф. Религиозные верования мордвы. — Саранск, 1968.
Владыкин В. Е. К вопросу о дохристианских верованиях удмуртов // Записки Удмуртского научно-исследовательского института истории, экономики, литературы и языка. — 1970. — В. 22.
Ярыгин А. Ф. Современные проявления дохристианских верований марийцев. — Йошкар-Ола, 1976.
Munkaesi В., Vogul nepkoltesi gyujtemeny, kot. 1—4, Bdpst, 1892—1952.
его же, Volksbrauche und Volksdichtung der Wotjaken, Hels., 1952.
Karjalainen K. F., Die Religionen der Jugra-Volker, t. 1—3, Hels., 1921—27 (Folklore Fellows * * Communications, v. 8, № 41, v. 11, № 44, v. 20, № 63).
Holmberg U., Finno-ugric, Siberian, Boston, 1927 (The mythology of all races, v. 4).
Loorits O., Estnische Volksdichtung und Mythologie, Tartu, 1932.
Itkonen T. I., Heidnische Religion und spaterer Aberglaube bei den finnischen Lappen, Hels., 1946.
Fokos-Fuchs D. R., Volksdichtung der Komi (Syrjanen), Bdpst, 1951.
Harva U., Die religiosen Vorstellungen der Mordwinen, Hels., 1952.
Sebeok Th. A., Ingemann F. J., Studies in Cheremis. The sypernatural, N. Y., 1956.
Kannisto A., Materialien zur Mythologie der Wogulen, Hels., 1958 (Suomalais-ugrilainen seuran toimituksia, v. 113).
Paulson I., Hultkrantz A., Iettmar K., Die Religionen Nordeurasiens und der amerikanischen Arktis, Stuttg., [1962].
Roheim G., Hungarian and Vogul mythology, Seattle—L., [1966].
Haavio M., Suomalainen mytologia, Porvoo—Hels., 1967.
Paulson I., The old Estonian folk religion, The Hague, [1971].
Honko L., Finnische Mythologie, в кн.: Worterbuch der Mythologie, Lief. 6—7, Stuttg., [s. a.], Ancient cultures of the Uralian peoples, Bdpst, [1976].
Финно-угорская мифология / В. Я. Петрухин, Е. А. Хелимский // Мифы народов мира : Энцикл. в 2 т. / С. А. Токарев. — 2-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1988. — Т. 2 : К—Я. — 719 с.
Бернштам Т. А. Христианизация в этнокультурных процессах финно-угорских народов Европейского Севера и Поволжья (сравнительное обобщение) // Современное финно-угроведение. Опыт и проблемы. Сборник научных трудов Гос. музея этнографии народов СССР. — Л., 1990. — С. 133—140.
Мировоззрение финно-угорских народов. — М., 1990.
Напольских В. В. Древнейшие этапы происхождения народов уральской языковой семьи: данные мифологической реконструкции. М., 1991.
Сагалаев А. С. Уpaло-алтайская мифология. — Новосибирск, 1991.
Федянович Т. Л. Семейные обычаи и обряды финно-угорских народов Поволжья. — М., 1997.
Бонгард-Левин Г. М., Грантовский Э. А. От Скифии до Индии. — М., 2000.
Петрухин В. Я. Мифы финно-угров. — М.: Астрель : АСТ : Транзиткнига, 2005. — 463 с. — (Мифы народов мира). — ISBN 5-17-019005-0. — ISBN 5-271-06472-7. — ISBN 5-9578-1667-1.