Хачатурян Арам Ильич битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Музыкант
 |Имя              = Арам Хачатурян
 |Оригинал имени   = Արամ Խաչատրյան
 |Ширина           = 
 |Описание изображения = 
 |Фон              = non_performing_personnel
 |Дата рождения    = 6.6.1903 (24.5)
 |Место рождения   = Коджоры ауылы, {{ТУ|Тифлис губернаһы}}, [[Рәсәй империяһы]]
 |Дата смерти      = 1.5.1978
 |Место смерти     = {{ВБУ|Мәскәү}}, [[СССР]]<br />Әрмәнстанда ерләнгән (Ереван).
 |Страна           = {{Российская империя}}→ <br /> {{USSR}} 
 |Профессии        = {{композитор|СССР|Рәсәй|Әрмәнстан|XX быуат}}, {{кинокомпозитор|СССР|Рәсәй|Әрмәнстан}}, {{дирижёр|СССР|Рәсәй|Әрмәнстан|XX быуат}}, {{музыкальный педагог|СССР|XX быуат}}
 |Инструменты      = [[фортепиано]], [[скрипка]], виолончель 
 |Жанры            = Академик музыка, [[балет]], концерт музыкаһы, симфоник музыка, камера музыкаһы
 |Награды          = {{{!}} style="background: transparent"
{{{!}}
{{!}}{{Медаль Серп и Молот|1973}}
{{!}}}
{{{!}} style="background: transparent"
{{!}} {{Орден Ленина|1939}} {{!!}} {{Орден Ленина|1963}} {{!!}} {{Орден Ленина|1973}}{{!!}} {{Орден Октябрьской Революции|1971}}
{{!}}-
{{!}} {{Орден Трудового Красного Знамени|1945}} {{!!}} {{Орден Трудового Красного Знамени|1966}} {{!!}} {{Медаль В ознаменование 100-летия со дня рождения Владимира Ильича Ленина}} {{!!}} {{Медаль За оборону Москвы}}
{{!}}-
{{!}} {{Медаль За оборону Кавказа}} {{!!}} {{Медаль За доблестный труд в Великой Отечественной войне 1941-1945 гг.}} {{!!}} {{Медаль В память 800-летия Москвы}} {{!!}} {{Орден Кирилла и Мефодия (НРБ)}}
{{!}}}
{{{!}} style="background: transparent"
{{!}} {{Командор ордена искусств и литературы}}{{!!}}{{Нагрудный знак За заслуги перед польской культурой}}{{!!}}{{Орден Искусств и Наук (Иран)|1935}}
{{!}}}
{{{!}} style="background: transparent"
{{!}} {{Народный артист СССР|1954}} {{!!}} {{Народный артист РСФСР|1947}} {{!!}} {{Народный артист Армянской ССР|1955}} {{!!}} {{Заслуженный деятель искусств РСФСР|1944}}
{{!}}}
{{{!}} style="background: transparent"
{{!}} {{Ленинская премия|1959}} {{!!}} {{Государственная премия СССР|1971}} {{!!}} {{Сталинская премия|1941}} {{!!}} {{Сталинская премия|1943}} {{!!}} {{Сталинская премия|1946}} {{!!}} {{Сталинская премия|1950}} {{!!}} {{Государственная премия Армянской ССР|1965}}
{{!}}}
 |Сайт             = [http://www.khachaturian.am/ Хачатуряндың виртуаль музейы]
 |Викисклад        = 
}}
'''Хачатурян Арам Ильич''' '''(Хачатрян)''' ({{lang-hy|Արամ Եղիայի Խաչատրյան}}, [[6 июнь]] [[1903 йыл]], Тифлис (хәҙер [[Тбилиси]]) ҡалаһы янындағы Коджоры ауылы<ref>[http://www.warheroes.ru/hero/hero.asp?Hero_id=10971 Герой Соц.]</ref> — [[1 май]] [[1978 йыл]],  [[СССР]], [[Мәскәү]])<ref>{{cite web|url=http://ria.ru/spravka/20130606/941320685.html|title=Биография Арама Хачатуряна|publisher=''[[РИА Новости]]''|date=2013-06-06|lang=ru|archiveurl=http://www.webcitation.org/6HGQUmXQx|archivedate=2013-06-10}}</ref> — [[Әрмәнстан|әрмән]]  [[СССР|совет]] композиторы, дирижер, педагог, музыка-йәмәғәт эшмәкәре. СССР-ҙың халыҡ артисы (1954), Социалистик Хеҙмәт Геройы (1973). Дүрт тапҡыр Сталин премияһы (1941, 1943, 1946, 1950), Ленин (1959) һәм СССР-ҙың Дәүләт премияһы (1971) лауреаты. Әрмән ССР-ының Дәүләт гимны авторы (1944). Әрмән ССР-ының Фәндәр академияһы академигы (1963). XX быуат музыка әһелдәренең береһе<ref>[http://www.digitaldreamdoor.com/pages/best-classic-comp2.html 100 Greatest Classical Composers by Era]</ref><ref>[http://www.medici.tv/#!/aram-khachaturian-1 Aram Khachaturian]</ref><ref>[http://www.youtube.com/watch?v=fWGaYcan7KA Aram Khachaturian Biography 1/10 — YouTube]</ref>. 1943 йылдан Советтар Союзы Коммунистар партияһы ағзаһы.

== Биографияһы ==
Арам Ильич Хачатурян [[Грузия]]ның Тифлис<ref name="Aram Khachaturian">{{Из|Британника|http://www.britannica.com/EBchecked/topic/316019/Aram-Khachaturian|заглавие=Aram Khachaturian}}</ref> (Тбилиси) ҡалаһы янындағы Коджоры ауылында, әрмән ғаиләһендә дүртенсе малай булып тыуған. Бала сағынан музыканы яратҡан, мәктәп капеллаһында [[фортепиано]], борғо һәм тубала уйнаған, әммә ата-әсәһе был мауығыуын хупламағас, 19 йәшендә генә етди шөғөлләнә башлаған<ref name="sto">{{статья|заглавие=Арам Хачатурян|издание=100 композиторов XX века (перевод с немецкого)|издательство=Урал LTD|год=1999|страницы=168|isbn=5-8029-0084-9}}</ref>.

[[1921 йыл]]да 18 йәшлек Хачатурян бер төркөм әрмән йәштәре менән [[Мәскәү]]гә килә, бында уның ағаһы ''Сурен Хачатурян'' йәшәгән һәм театр режиссеры булып эшләгән<ref>{{статья|заглавие=Хачатурян, Сурен Ильич |ссылка=http://www.gumer.info/bibliotek_Buks/Culture/Teatr/_248.php|издание=Театральная энциклопедия (под. редакцией П. А. Маркова)|издательство=Советская энциклопедия |год=1967|том=6}}</ref>. Ул [[Мәскәү дәүләт университеты|Мәскәү университеты]]ның физика-математика факультетының биология бүлегенә уҡырға инә<ref>100 великих композиторов/Автор-составитель Д. К. Самин. — М.: Вече, 2008. — С.371-376.</ref>, ләкин бер йыл үткәс, Гнесин музыкаль училищеһына уҡырға инә, унда виолончель һәм фортепианола уйнарға, композиция дәрестәрен алған<ref name="sto1"/>. Михаил Гнесин һәләтле студентҡа ярҙам итә. Училищеһы Хачатурян [[1929 йыл]]да тамамлай.

[[1926]]—[[1928 йыл]]дарҙа Мәскәүҙең Әрмәнстан мәҙәниәт йортонда эшләй.

[[1929 йыл]]да Хачатурян Мәскәү консерваторияһына уҡырға инә, унда композиция классы буйынса башта ''M. Ф Гнесин''да, һуңынан ''Н. Я. Мясковский''ҙа белем ала; уның инструментовка буйынса остаздары ''Р. М. Глиэр'' һәм ''С. Н. Василенко'' була. 1934 йылда ул консерваторияны ҡыҙыл диплом менән тамамлай һәм ике йыл дауамында шунда уҡ аспирантурала Н. Я. Московскийҙа белемен камиллаштыра. Студент йылдарында уҡ әҫәрҙәр яҙа башлай, улар араһында: Скрипка һәм фортепиано өсөн йыр-поэма ([[1929 йыл|1929]])<ref>{{cite web|url=http://classic-online.ru/ru/listen/63566|title=Хачатурян Арам Ильич — Песня-поэма (в честь ашугов)|publisher=Classic-online|accessdate=2013-03-12|archiveurl=http://www.webcitation.org/6F8ymktoY|archivedate=2013-03-15}}</ref>, Альт һәм фортепиано өсөн сюита (1929), Фортепиано өсөн токката (1932), Фортепиано, скрипка һәм кларнет өсөн трио (1932)<ref name="sto1"/>. Һуңынан рус мәктәбе йолалары буйынса Беренсе симфония ([[1934 йыл|1934]]), оркестр менән фортепиано өсөн концерттар ([[1936 йыл|1936]], скрипка ([[1940 йыл|1940]]), виолончель (1946). 1944 йылда Әрмән ССР-ының гимн музыкаһы авторы була. Мәскәү консерваторияһында Арам Хачатурян исеме уҡыу йортон иң яҡшы тамамлаусылар исемлегенә индерелде.

[[Бөйөк Ватан һуғышы]] йылдарында Арам Хачатурян Бөтә Союз радиоһында эшләп, патриотик йырҙар һәм марштар яҙа.

[[1939 йыл]]да ул «Бәхет» исемле беренсе әрмән балетын ижад итә, әммә, етешһеҙлектәрен табып, музыкаһының күп өлөшөн үҙгәртеп яҙа. Һөҙөмтәлә, барыһы ла «Гаянэ» балетын яҙыу менән тамамлана, әммә был инде Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында була. Был хаҡта композитор аҙаҡтан шулай ти: «Мин Пермдең „Үҙәк“ ҡунаҡханаһында 5-се ҡатта йәшәнем. Ул ваҡытарҙы иҫкә алғанда, мин йәнә һәм йәнә кешеләргә ниндәй ауыр булыуын уйлайым. Фронтҡа ҡорал, икмәк, махорка кәрәк ине... Ә сәнғәткә — рухи аҙыҡҡа барыһы ла мохтаж булды, — фронт та, тыл да. Беҙ — артистар һәм музыканттар быны яҡшы аңланыҡ һәм бөтә көсөбөҙҙө бирҙек. «Гаянэ»ның 700 битлек партитураһын мин ярты йыл эсендә һыуыҡ ҡунаҡхана бүлмәһендә яҙҙым, унда бары тик пианино, ултырғыс, өҫтәл һәм карауат ҡына бар ине. Ошолар менән бергә «Гаянэ»ның сирек быуат буйы сәхнәнән төшмәгән берҙән-бер совет балеты булыуы минең өсөн үтә лә ҡиммәт...».

«Спартак» балеты Хачатуряндың һуғыштан һуң иң күренекле эше була. Партитура 1954 йылда тамамлана, ә 1956 йылдың декабрь айында премьераһы була. Ошо вакыттан «Спартак» балет труппаларының репертурына ныҡлап инде һәм донъяның иң яҡшы сәхнәләрендә ҡуйылды. Уны Л. Якобсон, И. Моисеев, Ю. Григорович, Е. Чанга һәм башҡа күренекле балетмейстерҙар ҡуйҙы.
[[Файл:Stamp_of_Armenia_b1.jpg|справа|мини|280x280пкс|Комитас, Хачатурян, Сарьян, Тертерян, Спендиарян, Горки, Аветисян, Орбели, Симонян]]
Бер үк ваҡытта Хачатурян театрҙа кино өлкәһендә эшләй, егерменән ашыу кинофильмға музыка яҙа<ref name="sto1">{{статья|заглавие=Арам Хачатурян|издание=100 композиторов XX века (перевод с немецкого)|издательство=Урал LTD|год=1999|страницы=169|isbn=5-8029-0084-9}}</ref>. 30—50-се йылдарҙа Хачатурян спектаклдәрҙе музыкаль яҡтан биҙәй<ref name="te">{{статья|заглавие=Хачатурян, Арам Ильич |ссылка=http://www.gumer.info/bibliotek_Buks/Culture/Teatr/_248.php|издание=Театральная энциклопедия (под. редакцией П. А. Маркова)|издательство=Советская энциклопедия |год=1967|том=6}}</ref>.

[[1950 йыл]]дан Арам Хачатурян дирижер булараҡ йыш сығыш яһай, уңышлы гастролдәре менән СССР һәм сит илдәр буйлап йөрөй<ref name="sto1"/>. [[1950 йыл]]дан алып Мәскәү консерваторияһында һәм Гнесиндар институтында композицияны уҡыта (1951 йылдан — профессор).

Ойоштороу комитеты рәйесе урынбаҫары (1939—1948), [[1957 йыл]]дан — СССР Композиторҙар союзы секретаре. Латин Америкаһы илдәре менән дуҫлыҡ һәм мәҙәни хеҙмәттәшлек Совет ассоциацияһы президенты (1958 йылдан). Совет тыныслыҡты яҡлау комитеты ағзаһы (1962 йылдан), Әрмән ССР-ы фәндәр академияһы академигы.

Әрмәнстан баш ҡалаһы Ереванда Комитас исемендәге парк пантеонында ерләнгән.

А. И. Хачатурян әҫәрҙәре үлгәндән һуң Мәскәүҙә баҫылып сыҡҡан.

== Хәтер ==
[[Файл:Airbus_A319-112,_Aeroflot_JP7564859.jpg|слева|мини|300x300пкс|Airbus A319 «, А. Хачатурян»]]
* Композитор исемен йөрөткән урындар: Мәскәү төньяғында, [[Симферополь|Симферополдә]] һәм [[Астана]]ла урамдар.
* 2006 йылдың 31 октябрендә [[Мәскәү]]ҙә Арам Хачатурян һәйкәле асылған (скульпторы Георгий Франгулян, архитекторы Игорь Воскресенский). Гранит Һәйкәл Ереван үҙәгендә, бөйөк композитор исемен йөрөткән Ҙур концерт залы алдында тора.
* [[Әрмәнстан Республикаһы]]ның баш ҡалаһы [[Ереван]] үҙәгендә композиторҙың йорт-музейы асылған.
* Хачатурян музыкаһы фильмдарҙа күп файҙаланыла. Улар араһында — «2001: Космическая одиссея» (С. Кубрик), «Калигула» (Т. Брасс), «Подручный Хадсакера» (бер туған Коэндар), «Покаяние» (Т. Абуладзе), «Игры патриотов», «Прямая и явная угроза» (Ф. Нойс), «Чужие» (Дж. Кэмерон)<ref>[[:en:Aliens (score)]]</ref>, «Олдбой» (Чхан Ук Пак), британия телесериалы «Линия Онедина» (1971—1980 йй.).
* «Аэрофлот» авиакомпанияһы Airbus A319-112 самолет (борт номеры VQ-BCO) А. И. Хачатурян исемен йөрөтә<ref name="Aeroflot">[http://regnumbers.3dn.ru/forum/2-17-1 Список именных бортов авиакомпании «Аэрофлот»]</ref><ref name="AFL2">[http://www.aeroflot.ru/cms/new/1348 Пресс-релиз Аэрофлота о введении в эксплуатацию А319 "А.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140413142745/http://www.aeroflot.ru/cms/new/1348 |date=2014-04-13 }}</ref>
* А. И. Хачатурян хөрмәтенә почта маркаһы сығарылған:
<center><gallery widths=150 heights=150>
Файл:1983 CPA 5394.jpg|<small>СССР почта маркаһы, <br /> [[1983 йыл]]</small>
Файл:ArmenianStamps-284.jpg|<small>Әрмәнстан почта маркаһы, <br /> [[2003 йыл]]</small>
Файл:StampRussia845.jpg|<small>Рәсәй почта маркаһы, <br /> [[2003 йыл]]</small>
</gallery></center>

== Арам Хачатурян исемендәге халыҡ-ара конкурс ==
Арам Хачатурян исемендәге халыҡ-ара конкурс Ереванда 2003 йылдан алып 6—14 июндә йыл һайын үткәрелә. Беренсе тапҡыр был проект бөйөк композитор тыуыуына 100 йыл тулыуға арналған саралар менән ойошторолған.

Конкурс өс бүлек — «фортепиано», «скрипка» һәм «виолончель» буйынса үтә, йәш исемдәрҙе асыуға йүнәлтелгән.

Ҡатнашыусылар географияһы бик киң: [[БДБ]] илдәре, [[АҠШ]], [[Канада]], [[Мексика]], [[Франция]], [[Германия]], [[Испания]], [[Италия]], [[Бельгия]], [[Бөйөк Британия]], [[Ҡытай]] һәм башҡа күп илдәр.

== Әҫәрҙәр исемлеге ==

=== Балеттар ===
* Маскарад ([[1939 йыл|1939]])
* «Гаянэ» ([[1942 йыл|1942]], икенсе редакция [[1957 йыл|1957]])
* «Спартак» ([[1956 йыл|1956]], икенсе редакция — [[1958 йыл|1958]], өсөнсө — [[1968 йыл|1968]])

=== Оркестр әҫәрҙәре ===
* Бейеү сюитаһы ([[1933 йыл|1933]])
* Симфония № 1 ([[1934 йыл|1934]])
* «Валенсианская вдова» пьесаһы музыкаһынан сюита ([[1940 йыл|1940]])
* «Гаянэ» балеты өсөн музыкаһынан 1-се сюита ([[1943 йыл|1943]])
* «Гаянэ» балеты өсөн музыкаһынан 2-се сюита ([[1943 йыл|1943]])
* «Гаянэ» балеты өсөн музыкаһынан 3-сө сюита ([[1943 йыл|1943]])
* Икенсе симфония «Ҡыңғырау менән симфония» ([[1943 йыл|1943]], икенсе редакция — [[1944 йыл|1944]])
* «Маскарад» пьесаһы музыкаһынан сюита ([[1944 йыл|1944]])
* «Русская фантазия» ([[1944 йыл|1944]])
* Өсөнсө симфония «Симфония-поэма» ([[1947 йыл|1947]])
* «Ода памяти Ленина» ([[1948 йыл|1948]])
* «Сталинградская битва» фильмы музыкаһынан сюита ([[1950 йыл|1950]])
* «Торжественная поэма» ([[1950 йыл|1950]])
* «Спартак» балетынан 1-се сюита ([[1955 йыл|1955]])
* «Спартак» балетынан 2-се сюита ([[1955 йыл|1955]])
* «Спартак» балетынан 3-сө сюита ([[1955 йыл|1955]])
* «Спартак» балетынан симфоник һүрәттәр ([[1955 йыл|1955]])
* «Приветственная увертюра» ([[1958 йыл|1958]])
* «Лермонтов» пьесаһы музыкаһынан сюита ([[1959 йыл|1959]])

=== Концерттар ===
* Фортепиано менән оркестр өсөн концерт ([[1936 йыл|1936]])
* Скрипка менән оркестр өсөн концерт ([[1940 йыл|1940]])
* Оркестр менән виолончель өсөн концерт ([[1946 йыл|1946]])
* Скрипка менән оркестр өсөн концерт-рапсодия ([[1961 йыл|1961]])
* Виолончель менән оркестр өсөн концерт-рапсодия ([[1963 йыл|1963]])
* Фортепиано менән оркестр өсөн концерт-рапсодия ([[1968 йыл|1968]])

=== Вокал һәм хор музыкаһы ===
* Сталин тураһында поэма (Ашуг йыры) ҡатнаш хор һәм оркестр өсөн (1938)
* Әрмән ССР-ның дәүләт гимны ҡатнаш хор һәм оркестр өсөн (1944)
* Өс концерт арияһы сопрано һәм оркестр өсөн (1946)
* «Шатлыҡҡа мәҙхиә» меццо-сопрано, ҡатнаш хор, скрипкасылар ансамбле, ун арфа һәм оркестр өсөн (1956)
* «Ватан тураһында баллада» бас һәм оркестр өсөн (1961)

=== Фортепиано өсөн әҫәрҙәр ===
* Поэма (1925)
* Анданте (1926)
* Вальс-капри " биюе (1926)
* Вальс-этюд (1926)
* Балалар альбомы, беренсе өлөш (1926—1947)
* Поэмаһы (1927)
* Ете речитатив һәм фуг (1928—1966)
* Сюита (1932)
* Токката (1932)
* Хореографик вальс (1944)
* Ике фортепиано өсөн сюита, (1945)
* Вальс (1952, «Маскарад» пьесаһы өсөн музыка)
* Сонатина (1959)
* Соната (1961)
* Балалар альбомы, икенсе өлөш (1965)

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2}}

== Әҙәбиәт ==
* {{Китап|автор=Тигранов Г. Г.|заглавие=Арам Хачатурян|ответственный=|ссылка=|место=Л.|издательство=Музыка|год=1978|том=|страниц=|страницы=|isbn=}}
* {{Китап|автор=Тигранова И. Г.|заглавие=Лирические образы в творчестве Арама Хачатуряна|ответственный=|ссылка=|место=Ер.|издательство=|год=1973|том=|страниц=|страницы=|isbn=}}
* {{Китап|автор=Хараджанян Р.|заглавие=Фортепианное творчество Арама Хачатуряна|ответственный=|ссылка=|место=Ер.|издательство=Айастан|год=1973|том=|страниц=|страницы=|isbn=}}

== Һылтанмалар ==
* {{warheroes|id=10971|star = Labor}}
* [http://www.classicalconnect.com/#/browse/composer/Aram_Khachaturian/play Произведения Хачатуряна на сайте Classical Connect] Бесплатная библиотека классической музыки на Classical Connect
* [http://www.khachaturian.am/ Виртуальный музей Хачатуряна] {{Ref-hy}}{{Ref-ru}}{{Ref-en}}
* [http://www.classicalballet.ru/ballets/spartac/ Спартак] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090212092133/http://classicalballet.ru/ballets/spartac/ |date=2009-02-12 }} — либретто и фотографии балета в постановке Театра классического балета п/р Н. Касаткиной и В. Василёва
* [http://www.vestnik.com/issues/2003/0528/win/serper.htm ''Ю. Серпер''. Путь Ашуга.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20211016065037/http://www.vestnik.com/issues/2003/0528/win/serper.htm |date=2021-10-16 }}
* [http://science.rau.am/uploads/blocks/0/3/352/files/352_8_margaryan.pdf ''Г. Маргарян''. Арам Хачатурян: Концерт-рапсодия для фортепиано с оркестром] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160216165402/http://science.rau.am/uploads/blocks/0/3/352/files/352_8_margaryan.pdf |date=2016-02-16 }}

[[Категория:Балет композиторҙары]]
[[Категория:Мәскәү консерваторияһын тамамлаусылар]]
[[Категория:Мәскәү консерваторияһы уҡытыусылары]]
[[Категория:СССР Композиторҙар союзы ағзалары]]
[[Категория:Сәнғәт ғилеме докторҙары]]
[[Категория:5-се саҡырылыш СССР Юғары Советы депутаттары]]
[[Категория:Әзербайжан ССР-ының халыҡ артистары]]