Чэнду битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Ук}}
'''Чэнду''' ({{Ҡытайса||成都|Chéngdū}} <span> </span><span lang="zh">成都</span><span>, </span>[[пиньинь]]<span>: </span>''Chéngdū'') — [[Ҡытай Халыҡ Республикаһы|Ҡытайҙың]] көньяҡ-көнбайышында, Миньцзян йылғаһы үҙәнендә урынлашҡан субпровинциаль әһәмиәттәге ҡала, Сычуань провинцияһы властары йәшәгән урын.

Ҡаланың эмблемаһы — 2001 йылда ҡала эсендә Цзиньши мәҙәниәте эҙҙәре булған урында ҡаҙылма эштәре алып барғанда табылған «Алтын Ҡояш Ҡошо» боронғо алтын дискыһы.

== Тарихы ==
Чэндуға беҙҙең эраға тиклем IV быуатта нигеҙ һалына. Шу батшалығына нигеҙ һалыу өсөн килгән кешеләргә шундай һүҙҙәр әйтелә: «тәүге йылда — тораҡ пункты, икенсеһендә — ҡала булһын, өсөнсө йылда баш ҡалаға әйләнһен» (一年成聚，二年成邑，三年成都); «баш ҡалаға әйләнһен» һүҙбәйләнешенән (成都) «Чэнду» атамаһы килеп сыға. Боронғо Шу батшалығында Чэнду, Синьду һәм Гуанду (хәҙерге Шуанлю), бергә «өс Ду» тип аталған (三都) бик билдәле була, әммә тап Чэнду өҫтөнлөк ала, ә Синьду менән Гуанду хәҙерге ваҡытта уның состав өлөшө булып китә.

Беҙҙең эраның башында Чэнду барса (парча) етештереү менән дан тота, һәм Цзиньчэн («барса ҡалаһы») тип атала. Беҙҙең эраға тиклем 316 йылда Шу батшалығының баш ҡалаһы була, Өс батшалыҡ дәүерендә, 221 йылдан 263 йылға тиклем, — Шу-Хань батшалығының баш ҡалаһы, IV быуаттың беренсе яртыһында — Чэн дәүләтенең, V быуат башында — Көнбайыш Шу дәүләтенең, ә биш династия осоронда — Тәүге Шу һәм Һуңғы Шу дәүләттәренең баш ҡалаһы була. 994 йылда Чэнду бер ни тиклем ваҡыт баш күтәргән Ли Шу дәүләтенең баш ҡалаһы булып ала.

1644-46 йылдарҙа Чэндула Чжан Сяньчжундың баш күтәреүселәр армияһы урынлаша, һәм ҡала Бөйөк Көнбайыш Дәүләтенең баш ҡалаһына әүерелә. Бөйөк крәҫтиәндәр һуғышы, Ҡытайҙы маньчжурҙың баҫып алыуы һәм өс кенәз ҡағанлығы һуғышы йылдарында ҡалаға ныҡ зыян килтерелә һәм, ғәмәлдә, ул кешеләрһеҙ ҡала тиерлек. Цин империяһы урынлашҡандан һуң хөкүмәткә бушап ҡалған Сычуань провинцияһына кешеләрҙе кире ҡайтарыу буйынса махсус саралар күрергә тура килә, һәм ҡала әкренләп тергеҙелә. Сычуань провинцияһы айырым хәрби наместниклыҡҡа бүленә, һәм 1731 йылда Чэнду Сычуань наместнигының резиденцияһына әйләнә.

XX быуатҡа тиклем Чэнду үҙенең идара итеү органдары булмаған өйәҙ ҡалаһы була. 1928 йылда Чэнду һәм Хуаян өйәҙҙәре рәсми рәүештә үҙенең власть органдары булған Чэнду ҡалаһы итеп берләштерелә.

1949 йылдың 27 декабрендә Чэнду ҡалаһына Ҡытай халыҡ-азатлыҡ армияһы инә, һәм Чэнду ҠХР составына инә. 1952 йылда Сычуань провинцияһы тергеҙелә, һәм Ченду провинциаль буйһоноуҙағы ҡалаға әйләнә, провинция хөкүмәте лә ошонда урынлаша.

== Географияһы һәм климаты ==
[[Файл:Anshunlang_bridge_Chengdu.jpg|слева|мини|200x200пкс|Цзиньцзян йылғаһы, Аншунь күпере һәм Чэндуның яңы төҙөлөштәре]]
Ҡала Сычуан соҡороноң көнбайыш осонда, Чэнду тигеҙлегендә урынлашҡан. Ҡала округы көнбайыштан көнсығышҡа табан 192 километрға һәм төньяҡтан көньяҡҡа табан 166 километрға һуҙылған, майҙаны — 12 390 км². Дэян, Цзыян, Мэйшань һәм Яань ҡала округтары, шулай уҡ Нгава-Тибетско-Цянским автономиялы округы менән сикләшә. Ҡала территорияһы диңгеҙ кимәленән яҡынса 500 метр бейеклектә ята. Чэнду ҡала округының иң түбән нөктәһе 378 метрҙа, зҡаланан ситтә рельеф төрлө-төрлө.

Чэндуның климаты — дымлы субтропик. Йәшәү өсөн дә, шулай уҡ ауыл хужалығы тармағы буйынса эштәр башҡарыу өсөн дә бик ҡулай. Циньлин тауҙары ҡаланы Себерҙән төньяҡ һауа массаларының үтеп инеүенән ҡаплап тора, шуға ла Чэндула, [[Янцзы|Янцзының]] түбән өлөшөндәгегә ҡарағанда, ҡыш йомшаҡ була. Ғинуарҙыа уртаса температура — 5°С; ҡар бик һирәк яуа, ләкин ҡыҫҡа ваҡытлы ҡырауҙарҙың булыуы ихтимал. Йәй — дымлы һәм ярайһы уҡ эҫе. Июль һәм августа уртаса температура — яҡынса 25 °С, көндөҙ температураның 37 °С градустан юғарыраҡ күтәрелеүе лә ихтимал. Ямғыр, нигеҙҙә июндән сентябргәсә яуа.{{Ҡала климаты|Ширина=80%|Положение=center|Источник=[http://www.weatherbase.com/weather/weather.php3?s=49265&refer=&cityname=Chengdu-China Weatherbase], [http://www.hko.gov.hk/wxinfo/climat/world/eng/asia/china/chengdu_e.htm]|Янв_ср=5.5|Янв_ср_осад=7.3|Фев_ср=7.2|Фев_ср_осад=10.2|Мар_ср=11.6|Мар_ср_осад=20.5|Апр_ср=16.5|Апр_ср_осад=46.6|Май_ср=21.0|Май_ср_осад=87.1|Июн_ср=23.5|Июн_ср_осад=102.8|Июл_ср=25.2|Июл_ср_осад=230.5|Авг_ср=24.9|Авг_ср_осад=223.7|Сен_ср=21.0|Сен_ср_осад=131.5|Окт_ср=16.9|Окт_ср_осад=39.4|Ноя_ср=11.8|Ноя_ср_осад=16.5|Дек_ср=7.1|Дек_ср_осад=5.0|Год_ср=16.6|Год_ср_осад=921.1|Янв_ср_мин=2.4|Янв_ср_макс=9.5|Фев_ср_мин=4.2|Фев_ср_макс=11.1|Мар_ср_мин=8.1|Мар_ср_макс=16.2|Апр_ср_мин=12.7|Апр_ср_макс=21.6|Май_ср_мин=17.2|Май_ср_макс=26.0|Июн_ср_мин=20.2|Июн_ср_макс=27.8|Июл_ср_мин=22.0|Июл_ср_макс=29.6|Авг_ср_мин=21.6|Авг_ср_макс=29.7|Сен_ср_мин=18.4|Сен_ср_макс=25.1|Окт_ср_мин=14.5|Окт_ср_макс=20.6|Ноя_ср_мин=9.2|Ноя_ср_макс=15.6|Дек_ср_мин=4.2|Дек_ср_макс=10.8|Год_ср_мин=12.9|Год_ср_макс=20.3|Янв_а_мин=-3|Янв_а_макс=20|Фев_а_мин=-2|Фев_а_макс=22|Мар_а_мин=-1|Мар_а_макс=28|Апр_а_мин=2|Апр_а_макс=32|Май_а_мин=9|Май_а_макс=33|Июн_а_мин=12|Июн_а_макс=40|Июл_а_мин=13|Июл_а_макс=40|Авг_а_мин=12|Авг_а_макс=37|Сен_а_мин=10|Сен_а_макс=32|Окт_а_мин=2|Окт_а_макс=28|Ноя_а_мин=0|Ноя_а_макс=27|Дек_а_мин=-6|Дек_а_макс=25|Год_а_мин=-6|Год_а_макс=40}}

== Административ-территориаль бүленеше ==
субпровинциаль әһәмиәттәге Чэнду ҡалаһы 11 район, 5 ҡала өйәҙе, 4 өйәҙгә бүленә:
{| class="wikitable" style="font-size:90%;"
! colspan="7" |Карта
|-
| colspan="7" |
<div class="center" style="position: relative">
{{Image label begin}}
{{Image label|x=1230|y=1050|scale=630/2100|text=[[Цзиньцзян (Чэнду)|<span style="color: black;">'''1'''</span>]]}}
{{Image label|x=1080|y=950|scale=630/2100|text=[[Цинъян (Чэнду)|<span style="color: black;">'''2'''</span>]]}}
{{Image label|x=1150|y=910|scale=630/2100|text=[[Цзиньню|<span style="color: black;">'''3'''</span>]]}}
{{Image label|x=1130|y=1030|scale=630/2100|text=[[Ухоу|<span style="color: black;">'''4'''</span>]]}}
{{Image label|x=1250|y=930|scale=630/2100|text=[[Чэнхуа|<span style="color: black;">'''5'''</span>]]}}
{{Image label|x=1350|y=1050|scale=630/2100|text=[[Лунцюаньи|<span style="color: black;">'''Лунцюаньи'''</span>]]}}
{{Image label|x=1420|y=840|scale=630/2100|text=[[Цинбайцзян|<span style="color: black;">'''Цинбайцзян'''</span>]]}}
{{Image label|x=1200|y=760|scale=630/2100|text=[[Синьду|<span style="color: black;">'''Синьду'''</span>]]}}
{{Image label|x=860|y=900|scale=630/2100|text=[[Вэньцзян|<span style="color: black;">'''Вэньцзян'''</span>]]}}
{{Image label|x=1740|y=880|scale=630/2100|text=[[Цзиньтан|<span style="color: black;">'''Цзиньтан'''</span>]]}}
{{Image label|x=1120|y=1260|scale=630/2100|text=[[Шуанлю|<span style="color: black;">'''Шуанлю'''</span>]]}}
{{Image label|x=920|y=740|scale=630/2100|text=[[Пиду (Чэнду)|<span style="color: black;">'''Пиду'''</span>]]}}
{{Image label|x=410|y=970|scale=630/2100|text=[[Даи|<span style="color: black;">'''Даи'''</span>]]}}
{{Image label|x=520|y=1480|scale=630/2100|text=[[Пуцзян (Чэнду)|<span style="color: black;">'''Пуцзян'''</span>]]}}
{{Image label|x=870|y=1250|scale=630/2100|text=[[Синьцзинь|<span style="color: black;">'''Синьцзинь'''</span>]]}}
{{Image label|x=620|y=430|scale=630/2100|text=[[Дуцзянъянь (Чэнду)|<span style="color: black;">'''Дуцзянъянь'''</span>]]}}
{{Image label|x=920|y=370|scale=630/2100|text=[[Пэнчжоу|<span style="color: black;">'''Пэнчжоу'''</span>]]}}
{{Image label|x=390|y=1270|scale=630/2100|text=[[Цюнлай|<span style="color: black;">'''Цюнлай'''</span>]]}}
{{Image label|x=620|y=900|scale=630/2100|text=[[Чунчжоу|<span style="color: black;">'''Чунчжоу'''</span>]]}}
{{Image label|x=1600|y=1300|scale={{{1|630}}}/2100|text=[[Цзяньян (Чэнду)|<span style="color: black;">'''Цзяньян'''</span>]]}}
{{Image label|x=200|y=250|scale=630/2100|text=[[Цзиньцзян (Чэнду)|<span style="color: black;">'''1. Цзиньцзян'''</span>]]}}
{{Image label|x=200|y=310|scale=630/2100|text=[[Цинъян (Чэнду)|<span style="color: black;">'''2. Цинъян'''</span>]]}}
{{Image label|x=200|y=370|scale=630/2100|text=[[Цзиньню|<span style="color: black;">'''3. Цзиньню'''</span>]]}}
{{Image label|x=200|y=430|scale=630/2100|text=[[Ухоу|<span style="color: black;">'''4. Ухоу'''</span>]]}}
{{Image label|x=200|y=490|scale=630/2100|text=[[Чэнхуа|<span style="color: black;">'''5. Чэнхуа'''</span>]]}}
</div></div>
|-
!Статус
!Название
!Иероглифы
!Пиньинь
!Население<br><br>(2010)
!Площадь (км²)
!Плотность<br><br>населения<br><br>(/км²)
|-
|Район
|Цинъян
|青羊区
|Qīngyáng qū
|{{Num|828140}}
|66
|{{Num|12548}}
|-
|Район
|Цзиньцзян
|锦江区
|Jǐnjiāng qū
|{{Num|690422}}
|61
|{{Num|11318}}
|-
|Район
|Цзиньню
|金牛区
|Jīnniú qū
|{{Num|1200776}}
|108
|{{Num|11118}}
|-
|Район
|Ухоу
|武侯区
|Wǔhóu qū
|{{Num|1083806}}
|77
|{{Num|14075}}
|-
|Район
|Чэнхуа
|成华区
|Chénghuá qū
|{{Num|938785}}
|109
|8613
|-
|Район
|Лунцюаньи
|龙泉驿区
|Lóngquányì qū
|{{Num|767203}}
|558
|1375
|-
|Район
|Цинбайцзян
|青白江区
|Qīngbáijiāng qū
|{{Num|381792}}
|392
|974
|-
|Район
|Синьду
|新都区
|Xīndū qū
|{{Num|775703}}
|481
|1613
|-
|Район
|Вэньцзян
|温江区
|Wēnjiāng qū
|{{Num|457070}}
|277
|1650
|-
|Городской уезд
|Цзяньян
|简阳市
|Jiǎnyáng shì
|{{Num|1420000}}
|641
|2215
|-
|Район
|Шуанлю
|双流区
|Shuāngliú qū
|{{Num|1158516}}
|1067
|1086
|-
|Район
|Пиду
|郫都区
|Pídū qū
|{{Num|756047}}
|438
|1726
|-
|Городской уезд
|Дуцзянъянь
|都江堰市
|Dūjiāngyàn shì
|{{Num|657996}}
|1208
|545
|-
|Городской уезд
|Пэнчжоу
|彭州市
|Péngzhōu shì
|{{Num|762887}}
|1420
|537
|-
|Городской уезд
|Цюнлай
|邛崃市
|Qiónglái shì
|{{Num|612753}}
|1384
|443
|-
|Городской уезд
|Чунчжоу
|崇州市
|Chóngzhōu shì
|{{Num|661120}}
|1090
|607
|-
|Уезд
|Цзиньтан
|金堂县
|Jīntáng xiàn
|{{Num|717225}}
|1156
|620
|-
|Уезд
|Даи
|大邑县
|Dàyì xiàn
|{{Num|502198}}
|1327
|378
|-
|Уезд
|Пуцзян
|蒲江县
|Pújiāng xiàn
|{{Num|239562}}
|583
|411
|-
|Уезд
|Синьцзинь
|新津县
|Xīnjīn xiàn
|{{Num|302199}}
|330
|916
|}

== Иҡтисады ==
[[Файл:Vegetable_farming_Sichuan.jpg|справа|мини|200x200пкс|Агропром баҫыуҙары һәмЧэнду заводтары торбалары]]
[[Файл:The_entrance_of_Chunxi_street_Chengdu.jpg|справа|мини|200x200пкс|Чунсилу — ҡаланың эре сауҙа урамдарының береһео]]
[[Файл:Chengdu-calles-w03.jpg|справа|мини|200x200пкс|Ҡала үҙәгендәге хәрәкәт һәм реконструкция]]
Чэнду — эре иҡтисад, финанстар, фән һәм техника, шулай уҡ мөһим транспорт һәм элемтә үҙәге. Бөтә донъя Банкыһының 2007 йылдағы глобаль инвестиция климаты тураһындағы доклады мәғлүмәттәре буйынса Чэнду Ҡытайҙа инвестиция климаты эталоны тип иғлан ителә

== Транспорт ==
[[Файл:Luomashi_Station_of_Chengdu_Metro.jpg|справа|мини|200x200пкс|Чэнду метрополитены станцияларының береһе]]
[[Файл:Terminal_2_of_CTU_under_construction.jpg|справа|мини|200x200пкс|Шуанлю аэропортының яңы терминалы]]
[[Файл:Chengdu_East_Railway_Station.jpg|справа|мини|200x200пкс|Көнсығыш вокзал]]
Чэндула метрополитен рәсми рәүештә 2010 йылдың 1 октябрендә асыла. 2017 йыл аҙағына ул, ҡулса линияһын да индереп, 6 линиянан тора. Ҡалала һәм агломерацияла яҡынса 400 автобус маршруты бар.

Шуанлю халыҡ-ара аэропорты халыҡ-ара аэропорты ҡала үҙәгенән яҡынса 16 километрҙа урынлашҡан. Ул кеше һәм йөк ташыу күләме буйынса Ҡытайҙа 2-се урында тора; 2015 йылға трафигы 4,000 млн пассажир тәшкил итә<ref>{{zh icon}}{{Cite web|url=http://www.caac.gov.cn/I1/K3/201303/P020130327299233850801.pdf|title=2012年全国机场吞吐量排名|accessdate=2013-03-27|date=2013-03-25|publisher=Civil Aviation Administration of China|archiveurl=https://web.archive.org/web/20131114005012/http://www.caac.gov.cn/I1/K3/201303/P020130327299233850801.pdf|archivedate=2013-11-14}}</ref>. Илдең бик күп эре ҡалаларына, шулай уҡ Гонконг, Осака, Сеул, Сингапур, Тайбэй, Токио, Куала-Лумпур, Пхукет, Бангкок кеүек һәм башҡа ҡалаларға халыҡ-ара рейстарҙы үтәй<ref>{{Cite web|url=http://finance.sina.com.cn/roll/20090527/11072864377.shtml|title=Chengdu airport|date=2009-05-26|publisher=Sina|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110927210039/http://finance.sina.com.cn/roll/20090527/11072864377.shtml|archivedate=2011-09-27|accessdate=2012-03-06}}</ref>.

В Чэнду пересекаются множество национальных автотрасс идущих из провинций Шэньси, Юньнань провинцияларынан һәм Тибет автономиялы районынан килгән бик күп милли автотрассалар Чэндула киҫешә. Чэнду—Чунцин автотрассаһы илдәге һәм уның көнбайыш өлөшөндәге тәүге автобан була.
[[Файл:Chengdu-templo-d09.jpg|слева|мини|200x200пкс|Чэндулағы ғибәҙәтхана]]
[[Файл:Cheng-Guan-High-Speed-Railway-b.JPG|справа|мини|200x200пкс|Дуцзянъянға табан һалынған автотрасса һәм тимер юл магистрале]]
[[Файл:Jingli.jpeg|слева|мини|200x200пкс|Цзиньли урамының тарихи районы]]
[[Файл:Chengdu_Panda_base.jpg|слева|мини|200x200пкс|Ҙур пандаларҙы өйрәнеү һәм үҫтереү үҙәге]]
[[Файл:Chengdu_Sports_Center.JPG|слева|мини|200x200пкс| Чэндуның спорт үҙәге]]

== Иҫтәлекле урындары ==
* комплекс храма Ухоуцы (XVI—XVIII века)
* Храм Зелёной Козы — даосский храм
* монастырь Баогуансы
* дом-музей поэта [[Ду Фу]]
* музей провинции Сычуань
* Китайский естественный природный заповедник больших панд
* площадь Тяньфу
* телебашня Западная жемчужина — имея высоту 339 метров, является самым высоким сооружением {{Тәржемәһеҙ 5|Западный Китай|Западного Китая||Western China}}, 16-м по высоте сооружением всего Китая, а также занимает 18-ю строчку в списке самых высоких телевизионных башен мира.
* более 20 высотных зданий в 30-45 этажей ({{Тәржемәһеҙ|Список высочайших зданий Чэнду||en|List of tallest buildings in Chengdu}}); по числу таких зданий Чэнду уступает в западном Китае только Чунцину,
* Спортивный центр Чэнду
* Глобальный центр «Новый век» — cамое большое в мире здание по размеру площадей — 1,7 миллиона квадратных метров, что соответствует площади трех зданий Пентагона или 20 зданий Сиднейской оперы

== Туғанлашҡан ҡалалар ==
* {{Флаг Франции|20px}} Монпелье ({{Lang-fr|Montpellier}}, [[Окситан теле|окситанса]]. ''Montpelhièr''), [[Франция]] (1979)
* {{Флаг Словении|20px}} [[Любляна]] ({{Lang-sl|Ljubjana}}), [[Словения]] (1981)
* {{Флаг Австрии|20px}} [[Линц]] ({{Lang-de|Linz}}), [[Австрия]] (1983)
* {{Флаг Японии|20px}} Кофу ({{Lang-ja|甲府市}}), [[Япония]] (1983)
* {{Флаг США|20px}} Финикс ({{lang-en|Phoenix}}), [[Аризона]], [[Америка Ҡушма Штаттары]] (1986)
* {{Флаг Канады|20px}} Виннипег ({{lang-en|Winnipeg}}), Манитоба, [[Канада]] (1988)
* {{Флаг Бельгии|20px}} Мехелен ({{Lang-fr|Malines}}, {{Lang-nl|Mechelen}}), [[Бельгия]] (1993)
* {{Флаг России|20px}} [[Волгоград]], [[Рәсәй Федерацияһы]] ([[1994 йыл|1994]])
* {{Флаг России|20px}} [[Санкт-Петербург]], [[Рәсәй Федерацияһы]] ([[1998 йыл|1998]])
* {{Флаг Италии|20px}} [[Палермо]] ({{Lang-it|Palermo}}), [[Италия]] (1999)
* {{Флаг Южной Кореи|20px}} Кимчхон ({{Lang-ko|김천시, 金泉市}}), [[Көньяҡ Корея]] (2000)
* {{Флаг Индонезии|20px}} Медан ({{Lang-id|Kota Meda}}, {{lang-en|Medan}}), [[Индонезия]] (2001)
* {{Флаг Швеции|20px}} Даларна, [[Швеция]] (2004)
* {{Флаг Германии|20px}} [[Бонн]], [[Германия]] (2009)
* {{Флаг Великобритании|20px}} Шеффилд, [[Бөйөк Британия]] (2010)
* {{Флаг Бельгии|20px}} Фламандский Брабант, [[Бельгия]] (2011)
* {{Флаг Нидерландов|20px}} [[Маастрихт]], [[Нидерланд]] (2012)
* {{Флаг России|20px}} [[Ҡазан]], [[Рәсәй Федерацияһы]]
* {{Флаг Израиля|20px}} [[Хайфа]], [[Израиль]] ([[2013 йыл|2013]]).

== Шулай уҡ ҡара ==
* Сычуаньская парча

== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* Чэнду — информация о территории, населении и истории изменений административно-территориального деления на сайте 行政区划网 (кит.<span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на китайском языке">)</span>
{{-}}
[[Категория:Википедия:Викимәғлүмәттә сығанағы булған мәҡәләләр]]
[[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]]
[[Категория:Ҡытайҙың миллионлы ҡалалары]]