Эскимостар фольклоры

Эскимостар фольклоры

Тунгактарҙан ҡояшты урлау. Георгий Меновщиковтың «Эскимос әкиәттәре һәм легендалары» китабына Дмитрий Брюхановтың иллюстрацияһы

Майирахпак — эскимос әкиәттәрендә бәһлеүән ҡатын-ҡыҙ. Дмитрий Брюхановтың Георгий Меновщиковтың Эскимос әкиәттәре һәм легендалары китабына иллюстрацияһы

Эскимостар фольклоры эскимостарҙың бай ауыҙ-тел ижадынан ғибәрәт. Әкиәттәрҙә һәм легендаларҙа космогоник мифтарға һәм боронғо инаныуҙарға өҫтөнлөк бирелә.

Әкиәттәр

Эскимостар мифологияһы менән тығыҙ бәйле тылсымлы әкиәттәрҙә космогоник мифтар, географик объекттарҙың, күк яҡтыртҡыстарының, тирә-яҡ донъяның әйберҙәренең һәм ғөрөф-ғәҙәттәрҙең килеп сығышы тураһындағы мифтар сағылыш таба. Ҡояш сығыу ҡыҙ менән бәйле, һеңлеһе уның менән мөхәббәт бәйләнешенә инергә теләүсе ағаһынан күккә ҡаса. Һеңлеһен эҙәрлекләгән ағаһы айға әйләнә. Ай дискыһында таптар — һеңлеһе уны көндөҙ таныу өсөн төнгө ҡунаҡтың маңлайына билдәләп ҡуйған ҡором эҙҙәре (үҙәк юпик, инупиат, иглулик, нетсилик, Лабрадор эскимостары). Плеядалар йәки Орион билбауының өс йондоҙо аҡ айыуҙы һәм/йәки уларҙы эттәр менән эҙәрлекләгән һунарсылар тип һанала. Ҙур Айыу йондоҙлоғо болан-карибу (юпик, Төньяҡ Аляска инупиаты, иглулик, Баффин Еренең, Лабрадор, Көнбайыш Гренландия эскимостары) Төньяҡ балҡышы тураһындағы әкиәттәрҙә ул йә кеше башы/баш һөйәген (Нунивак утрауы, Беринг боғаҙы инупиаты, Төньяҡ Аляска инупиаты) туп итеп уйнаған морж рухтары йәки морж башы менән уйнаған үлгән кешеләрҙең (Баффи Земдорль, Лабрадор, Гренландия) рухтары була Геройҙар араһындағы бәхәс һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән көн менән төн алмашыныуы тураһында сюжет билдәле. Ғәҙәттә яҡтылыҡ өсөн Ҡоҙғон сығыш яһай, уның оппоненты Айыу еҫ буйынса табышты эҙләп табыу өсөн ҡараңғылыҡ булыуын хуп күрә. Эскимостарҙың башҡа төркөмдәрендә был ролдәрҙе Ҡуян һәм Төлкө башҡара Ҡайһы бер әкиәттәрҙә хайуандар тунгактар урлаған ҡояш донъяһына әйләнеп ҡайта.

Әкиәттәрҙә ҡатын-ҡыҙҙың диңгеҙ һөтимәренә әүерелеүе йыш күҙәтелә: сивучҡа (азиат эскимостары), косаткаға (үҙәк юпик), тюлень-лахтакаға (үҙәк супик), ондатраға (үҙәк юрипик), китҡа (инупиат). Был мотивтың варианты — ҡатын-ҡыҙҙың бармаҡтарын ҡырҡып алалар, улар диңгеҙ хайуандарына (тюлень, морж, нарвал) әүерелә, ә ул үҙе кит һәм диңгеҙҙә йәшәүселәрҙең хакимы була. Болан-карибу башта йыртҡыс һәм кешеләргә һөжүм итә, ә тештәрен (үҙәк юпик, төньяҡ Аляска инупиат, эглулик, Баффин Ере, Лабрадор) алғандан һуң үлән ашаусы хайуанға әйләнә

Эскимос әкиәттәре персонаждары араһында йәшен булдырыусы ғәйәт ҙур ҡоштар (бөркөттәр) бар. Улар шул тиклем ҙур, хатта тырнаҡтарҙа кешеләрҙе йәки кәмәләрҙе генә түгел, хатта киттарҙы ла алып китә ала.

Эскимос фольклорында трикстер геройы сифатында йышыраҡ ҡоҙғон (азиат эскимостары, Нунивак утрауы, үҙәк юпик, Беринг боғаҙы инупиаты, Төньяҡ Аляска инупиаты, Маккензи тамағы, нетсилик, иглулик, Бадорфин Ере, Лабра, Көнбайыш Гренландия ангмассалигы) сығыш яһай. Ҡарғаның теге йәки был хәйлә ярҙамында тюленде табыуы тураһында әкиәттәр билдәле. Шулай уҡ ҡоҙғондың ҡаҙға өйләнеүе һәм, ҡаҙҙарҙың диңгеҙ өҫтөнән осоп китеүендә ҡатнашырға маташыуы һәм һыуҙа ял итә алмағанлыҡтан батыуы тураһында тарих популяр. Икенсе ҡоштоң буяғандан һуң ҡара төҫкә ингән аҡ ҡоҙғон тураһында мотив эскимостарҙың күп төркөмдәрендә таралған Меновшиков яҙған Азия эскимостарының вариантында Ҡоҙғон һәм Өкө бер-береһен буяй. Ҡарға быны оҙаҡ һәм тырышлыҡ менән эшләй, ә Ҡарға күҙҙәрен ҡыҫҡандан һуң, Өкө уның өҫтөнә ҡара буяу түгә, шул ваҡыттан алып ҡарғалар һәм өкөләр дошманлаша. Башҡа варианттарҙа ҡарғаның партнеры сифатында Гагара, Өйрәк йәки Аҡсарлаҡ сығыш яһай.

Геройҙарҙың алышы. Дмитрий Брюхановтың Георгий Меновщиковтың Эскимос әкиәттәре һәм легендалары китабына иллюстрацияһы

Героик әкиәттәрҙең нигеҙендә чукчалар һәм коряктар араһындағы реаль тарихи бәрелештәр тураһында риүәйәттәр ята. Был һуғыштарҙа күскенселәрҙең ғәҙәти союздаштары (чукчалар) булып диңгеҙ буйындағы чукча һәм эскимостар, ә коряктарҙың союздаштары булып юкагирҙар сығыш яһай. Был әкиәттәрҙә коряктарҙы йыш ҡына «танниттар» тип йөрөтөлә. Әкиәт геройҙары көрәштә дошмандарҙы уҡ йәки һөңгө ҡулланып еңә, ҡайһы берҙә үҙенең ҡарамағында тылсымлы предметтар — ағастан йәки морж ҡаҙығынан яһалған ҡош һындары була, улар хужаһына бейеккә һикерергә йәки хатта кәртә аша үтергә мөмкинлек бирә Эскимос әкиәттәрендә ҡан үс алыу институты (мәҫәлән, «Кит, женщиной рождённый» әкиәтендә), ырыу берекмәләренең китҡа һунар итеү өсөн уңайлы урындар өсөн конкуренцияһы сағыла.

Героик әкиәттәрҙең теле метафорик булыуы ихтимал. Герой үҙенең еңеүҙәре тураһында һөйләгәндә, ул былай ти: «Был уҡтар менән мин күпләп ҡыгмит үләнен киҫтем, ә уҡтар бөткәс, бысаҡ менән киҫтем». Был осраҡта үлән тип үлтерелгән дошмандар күҙ уңында тотола.

Нәфис әҙәбиәттә

Гренланд эскимостарының традицион фольклоры мотивтарын һәм образдарын ижадында гренланд шағиры Хенрик Лунд ҡуллана.

Тикшеренеүселәр

Чукотка эскимостарының фольклор яҙмаларын В. Г. Богораз, Е. С. Рубцова, Г. А. Меновщиктар яһай. Төньяҡ Америкала эскимостарҙың мәҙәниәтен, телен һәм фольклорын Франц Боас һәм башҡа тикшеренеүселәр өйрәнә.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Саам мифологияһы
• Шаманлыҡ
• Тундра

Әҙәбиәт

• А., Арутюнов С. А., Членов М. А. Эскимосские сказки и мифы.
• Меновщиков Г. А. Сиреник эскимостары теле Фонетика, очерк морфологии, тексты и словарь.
• Рубцова Е. С. Материалы по языку и фольклору эскимосов (чаплинский диалект).
• Сказки и мифы эскимосов Себири, Аляски, Канады и Гренландии.