Астероид битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Яҡшы мәҡәлә}}
[[Файл:Asteroidsscale.jpg|thumb|300px|Юғары айырыусанлыҡ менән төшөрөлгән астероидтар рәсеме (масштабта). 2011 йылға торошло, ҙурҙан бәләкәйгә: (4) Веста, (21) Лютеция, (253) Матильда, (243) Ида һәм уның юлдашы Дактиль, (433) Эрос, (951) Гаспра, (2867) Штейнс, (25143) Итокава.]]

'''Астеро́ид''' — [[Ҡояш системаһы]]ндағы, [[Ҡояш]] тирәләй орбитала әйләнеп йөрөүсе, сағыштырмаса ҙур булмаған күк есеме. Астероидтар [[масса]]һы һәм ҙурлығы буйынса планеталарҙан ҡалыша, улар дөрөҫ булмаған формала һәм атмосфералары юҡ, шулай ҙа уларҙың [[юлдаш]]тары булыуы мөмкин.

== Билдәләмә ==
'''Астероид''' терминын (от {{lang-grc|ἀστεροειδής}}&nbsp;— «йондоҙға оҡшаған», {{lang-grc2|ἀστήρ}} — «йондоҙ» и {{lang-grc2|εῖ̓δος}} — «ҡиәфәт») Уильям Гершел индерә, уларҙы телескоптан күҙәткән ваҡытта улар йондоҙ кеүек күренә, планеталар, уларҙан айырмалы булараҡ, диск кеүек күренә. «Астероид»тың теүәл билдәләмәһе әлегә тиклем билдәләнмәгән. [[2006 йыл]]ға тиклем астероидтарҙы кесе планеталар тип йөрөткәндәр.

Квалификация биреү өсөн төп дәүмәл — есемдең ҙурлығы. Диаметры 30 метрҙан артыҡ булған күк есеме астероид тип атала, бәләкәйерәк күк есемдәре метеориттар тип атала.<ref>{{книга
 |автор         = Шустова Б. М., Рыхловой Л. В.
 |часть         = Рис. 1.1
 |заглавие      = Астероидно-кометная опасность: вчера, сегодня, завтра
 |ответственный = Под ред. Шустова Б. М., Рыхловой Л. В.
 |место         = М.
 |издательство  = Физматлит
 |год           = 2010
 |страниц       = 384
 |isbn          = 978-5-9221-1241-3
}}</ref>

== Ҡояш системаһында астероидтар ==

Әлеге ваҡытта [[Ҡояш системаһы]]нда йөҙ меңләгән астероид булыуы билдәле. [[2013 йыл]]дың [[11 ғинуар]]ына торошло мәғлүмәттәр базаһында 97 853 768 объект иҫәпләнә, 600 853-өнөң орбиталары билдәләнгән һәм уларға рәсми номер бирелгән.<ref>{{cite web|title=MPC Archive Statistics|accessdate=2013-01-11|url=http://www.minorplanetcenter.org/iau/lists/ArchiveStatistics.html|archiveurl=http://www.webcitation.org/64v3pjrov|archivedate=2012-01-24}}</ref> 17 620-һенең был ваҡытта рәсми раҫланған исеме булған.<ref>{{cite web|title=Minor Planet Names|accessdate=2013-01-11|url=http://www.minorplanetcenter.org/iau/lists/MPNames.html|archiveurl=http://www.webcitation.org/68uhFuGdW|archivedate=2012-07-05}}</ref> Ҡояш системаһында ҙурлығы 1 километрҙан ҙурыраҡ 1,1-ҙән 1,9 миллионға тиклем объект бар тип иҫәпләнә.<ref>{{cite web|title=New study reveals twice as many asteroids as previously believed|accessdate=2006-03-28|url=http://www.spaceref.com/news/viewpr.html?pid=7925|archiveurl=http://www.webcitation.org/68uhGOYcp|archivedate=2012-07-05}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20230306222828/https://spaceref.com/press-release/new-study-reveals-twice-as-many-asteroids-as-previously-believed/ |date=2023-03-06 }}</ref>

Әлеге ваҡытта билдәле булған астероидтар [[Марс]] менән [[Юпитер]] орбиталары араһындағы астероидтар һыҙатында тупланған.

Ҙурлығы яҡынса 975×909 км булған Цецера [[Ҡояш системаһы]]ндағы иң ҙур астероид булып иҫәпләнә ине, [[2006]] йылдың 24 авгусында ул кәрлә планета статусын алды. Тағы ике иң эре (2) Паллада һәм (4) Веста астероидтарының диаметры яҡынса ~500&nbsp;км(4). Веста астероидтар һыҙатындағы ябай күҙгә күренә торған берҙән-бер объект. Башҡа орбиталар буйынса хәрәкәт иткән астероидтарҙы улар Ергә яҡын үткәндә күҙәтергә мөмкин (мәҫәлән, (99942) Апофис).

Һыҙаттағы барлыҡ астероидтарҙың дөйөм массаһы 3,0—3,6{{e|21}} кг<ref>{{cite journal| first=G. A. | last= Krasinsky | coauthors=Pitjeva, E. V.; Vasilyev, M. V.; Yagudina, E. I. | url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2002Icar..158...98K| title=Hidden Mass in the Asteroid Belt| journal=Icarus| volume=158| issue=1| pages=98—105| month= July| year= 2002| doi=10.1006/icar.2002.6837}}</ref>, был Ай массаһының 4% самаһы. Церера массаһы — 9,5{{e|20}} кг, йәғни дөйөм массаның 32 %, ә өс иң эре астероид (4) Веста (9 %), (2) Паллада (7 %), (10) Гигея (3 %) — 51 %, йәғни астрономик үлсәү буйынса күпселек астероидтарҙың массаһы бик бәләкәй.

== Астероидтарҙы өйрәнеү ==
[[Файл:InnerSolarSystem ru.png|thumb|right|250px|Астероидтарҙың төп һыҙаты (аҡ төҫтә) һәм Юпитерҙың троян астероидтары (йәшел төҫтә)]]
Астероидтарҙы өйрәнеү [[1781]] йылда Уилям Гершел [[Уран]] планетаһын асҡас башлана. Уның уртаса гелиоцентрик аралығы Тициус — Боде ҡағиҙәһенә тап килә.

XVIII быуат аҙағында [[:en:Franz Xaver von Zach|Франц Ксавер]] 24 астрономдан торған төркөм ойоштора. 1789 йылда был төркөм, Тициус — Боде ҡағиҙәһе буйынса, Ҡояштан 2,8 астрономик берәмек алыҫлыҡта, Марс менән Юпитер орбиталары араһында планеталар эҙләү менән шөғөлләнә. Билдәле ваҡытта зодиак йондоҙлоҡтарындағы барлыҡ [[йондоҙ]]ҙарҙың координаталарын билдәлергә тигән бурыс ҡуйыла. Икенсе төндә координаталар сағыштырыла, ҙур арауыҡҡа күскән объекттар айырып алына. Эҙләнелгән планетаның самаланған күсеше сәғәтенә 30 градус тип күҙаллана, был еңел күренергә тейеш була. 

Беренсе астероид Церераны, был проектта ҡатнашмаған итальян Джузеппе Пиацци [[1801 йыл]]да быуаттың беренсе төнөндә аса. Өс башҡа астероид (2) Паллада, (3) Юнона һәм (4) Веста артабанғы бер нисә йылда асыла, иң һуңғыһы Веста [[1807 йыл]]да асыла. Тағы 8 уңышһыҙ йылдан һуң астрономдарҙың күбеһе, унда башҡа бер ни ҙә юҡ тип, тикшеренеүҙәрен туҡтата.

Әммә Карл Людвиг Хенке ныҡышмалылыҡ күрһәтә, һәм [[1830 йыл]]да яңы астероидтар эҙләүҙе дауам итә. Ун биш йылдан һуң ул һуңғы 38 йылда тәүге яңы астероид Астерияны аса. Ике йыл да үтмәй, Гебаны аса. Бынан һуң эҙләнеүҙәргә яңы астрономдар ҡушыла, артабан йылына кәм тигәндә бер яңы астероид асыла ([[1945 йыл]]дан башҡа).

[[1891 йыл]]да Макс Вольф яңы астероидтарҙы эҙләү өсөн фотоға төшөрөү ысулын ҡуллана, оҙаҡ ваҡыт яҡтыртыу менән төшкән фотоларҙа астероидтар ҡыҫҡа яҡты эҙен ҡалдыра.

Был ысул, элекке күҙәтеү ысулына ҡарағанда, яңы астероидтарҙы билдәләүҙе тиҙләтә: Макс Вульф яңғыҙы (323) Брюсиянан башлап 248 яңы астероидты таба, уға тиклем 300-ҙән артыҡ астероид билдәле була. Хәҙер, бер быуат үткәс, бер нисә мең астероид танылған, номерланған һәм исемләнгән. Уларҙың бик күп булыуы билдәле, тик ғалимдар уларҙы тикшерергә ашыҡмай, уларҙы «йыһан сүп-сары» («vermin of the skies») тип атайҙар.

== Астероидтарға исем биреү ==
Баштараҡ астероидтарға рим һәм грек мифологияһы геройҙары исемдәрен биргәндәр, һуңынан тикшереүселәр теләһә ниндәй исем биреү хоҡуғын алалар — мәҫәлән, үҙ исеме менән атарға. Тәүҙәрәк астероидтарға ҡатын-ҡыҙ исеме биргәндәр, ирҙәр исемен тик ғәҙәти булмаған орбитаһы булған астероидтар ғына алған (мәҫәлән, [[Ҡояш]]ҡа [[Меркурий]]ҙан да яҡыныраҡ килеүсе Икар). Һуңынан был ҡағиҙә лә үтәлмәй башлай.

Орбитаһы яҡшы өйрәнелгән астерод ҡына исем ала. Тиҫтәләгән йыл үткәс кенә исем алған астероидтар билдәле. Орбитаһын иҫәпләп сығарғансы астероидҡа асылған датаһы менән тәртип номеры бирелә, мәҫәлән {{nobr|1950 DA}}. Һан йылды күрһәтә, беренсе хәреф — астероид асылған йылдағы ярты айлыҡты (миҫалда февралдең икенсе яртыһы). Икенсе хәреф был ярты айлыҡта асылған тәртип номеры, миҫалда был ярты айлыҡта беренсе асылған астероид.

Рәсми исем алған астероид исеме һандан (тәртип номеры) һәм исеменән тора — (1) Церера, (8) Флора һ.б.

== Астероидтың формаһын һәм үлсәмен билдәләү ==
[[Файл:951 Gaspra.jpg|thumb|right|250px|(951) Гаспра астероиды янынан осоп барғанда «Галилео» зонды тапшырған рәсем (төҫтәре көсәйтелгән)]]

[[1802 йыл]]да Уильям Гершель һәм [[1805 йыл]]да Иоганн Шрётер астероидтың дискын еп микрометры ысулы менән үлсәп ҡарайҙар. Уларҙан һуң XIX быуатта шундай уҡ ысул менән иң сағыу астероидтарҙы башҡа астрономдар үлсәй.

Был ысулдың төп етешһеҙлеге һөҙөмтәләрҙең айырмаһында була (мәҫәлән, Церераның төрлө ғалимдар тарафынан алынған иң ҙур һәм иң бәләкәй үлсәме ун тапҡырға айырыла).

Хәҙерге заманда поляриметрия, радиолокация, спекл-интерферометрия, транзит и йылылыҡ радиометрияһы<ref name="iau160_2">{{cite conference
   | first = E.
   | last = Tedesco
   | title = Asteroid Albedos and Diameters
   | booktitle = proceedings of the 160th International Astronomical Union
   | pages = 55—57
   | publisher = Kluwer Academic Publishers
   | date = June 14—18, 1993
   | location = Belgirate, Italy
   | url = http://books.google.com/books?id=MNR3gStGevUC&pg=PA55
   | accessdate = 2011-08-08
}}</ref> ысулдары ҡулланыла.

Транзит ысулы ябай һәм сифатлы булып тора. Астероид [[Ер|Ергә]] ҡарата хәрәкәтендә айырым йондоҙ фоны аша үтә, был күренеш йондоҙҙо астероид ҡаплауы тип атала. Йондоҙ яҡтылығы кәмеү оҙайлығын үлсәп һәм астероидҡа тиклем йыраҡлыҡты белеп, ҙурлығын теүәл билдәләп була. Был ысул менән Паллада кеүек эре астероидтарҙың үлсәмен билдәләп була<ref name="Lang 2003">{{cite book
   | author = Lang, Kenneth R.
   | title = The Cambridge Guide to the Solar System
   | year = 2003
   | publication = Cambridge University Press
   | isbn = 978-0521813068
   | lang = en
   | capítulo = 13. Asteroids and meteorites
   | page = 390—391
   | url = http://books.google.com/books?id=RdCUsMy3l7EC&pg=PA384
}}</ref>.

== Астероидтарҙы классификациялау ==
Астероидтарҙың дөйөм классификацияһы уларҙың орбита характеристикаһына һәм өҫтәренән сағылған Ҡояш яҡтыһының күҙгә күренгән спектрын һүрәтләүгә нигеҙләнгән.

=== Ҙурлыҡтары буйынса бүлеү ===
Үлсәмдәре ҙурайған һайын астероидтар һаны түбәнәйә.

{| class="wikitable" style="margin:auto"
|+ Диаметры D-нан ҙурыраҡ яҡынса N астероидтар һаны 
|-
!D
| 100 м 
|  300 м 
|  500 м 
|  1&nbsp;км 
|  3&nbsp;км 
|  5&nbsp;км 
|  10&nbsp;км 
|  30&nbsp;км 
|  50&nbsp;км 
|  100&nbsp;км 
|  200&nbsp;км 
|  300&nbsp;км 
|  500&nbsp;км 
|  900&nbsp;км
|-
!N
|  25&nbsp;000&nbsp;000 
|  4&nbsp;000&nbsp;000 
|  2&nbsp;000&nbsp;000 
|  750&nbsp;000 
|  200&nbsp;000 
|  90&nbsp;000 
|  10&nbsp;000 
|  1100 
|  600 
|  200 
|  30 
|  5 
|  3 
|  1
|}

== Астероидтар хәүефе ==
Әлеге ваҡытта [[Ер (планета)|Ер]] өсөн хәүефле астероидтар юҡ тип иҫәпләнә.

Астероид ни тиклем ҙурыраҡ һәм ауырыраҡ булһа, шул тиклем Ер өсөн хәүефлерәк, шул уҡ ваҡытта ул астероидты күҙәтеп күреп ҡалыуы ла еңелерәк. Әлеге ваҡытта Апофис астероиды иң хәүефле тип иҫәпләнә, уның диаметры 300 м, Ер менән бәрелешкәндә тотош бер илде юҡ итеүе мөмкин.

Арҡыры оҙонлоғо 10 км булған астероидтар үтә хәүефле булып иҫәпләнә. Ундай үлсәмле барлыҡ астероидтар астрономдарға билдәле һәм улар урынлашҡан орбита Ер менән бәрелешеүе мөмкин түгел.

== Беренсе 30 астероид ==
[[Файл:4 Vesta 1 Ceres Moon at 20 km per px.png|thumb|right|250px|Астероид (4) Веста, кәрлә планеты Церера һәм Айҙың сағыштырмаса ҙурлығы. Айырыусанлаҡ бер пикселгә 20]]

# ''Церера'' (хәҙер кәрлә планета статусында)
# Паллада
# Юнона
# Веста
# Астрея
# Геба
# Ирида
# Флора
# Метида
# Гигея
# Парфенопа
# Виктория
# Эгерия
# Ирена
# Эвномия
# Психея
# Фетида
# Мельпомена
# [[Фортуна]]
# Массалия
# Лютеция
# Каллиопа
# Талия
# [[Фемида]]
# Фокея
# Прозерпина
# Эвтерпа
# Беллона
# Амфитрита
# Урания

== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
{{commons|Category:Asteroids}}
* {{ВТ-ЭСБЕ|Астероиды}}
* [http://www.zvezdi-oriona.ru/243086.htm Астероиды]
* [http://www.vokrugsveta.ru/vs/article/588/ Популярная статья в журнале «Вокруг света»]
* [http://neo.jpl.nasa.gov/ Near-Earth Object Program] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110823025749/http://neo.jpl.nasa.gov/ |date=2011-08-23 }}{{ref-en}}
* [http://www.geokhi.ru/~meteorit/burba-lil.html Космические лилипуты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120223161302/http://www.geokhi.ru/~meteorit/burba-lil.html |date=2012-02-23 }}
* [http://www.scribd.com/doc/9726345/- Уильям Нейпьер. ][http://www.scribd.com/doc/9726345/- Опасность комет и астероидов]
* [http://www.minorplanetcenter.org/iau/lists/NumberedMPs.html Список всех астероидов с номерами]
* [http://www.minorplanetcenter.org/iau/lists/MPNames.html Имена астероидов в алфавитном порядке]
* [http://smallbodies.ru/ Каталог орбитальной эволюции малых тел Солнечной системы]
* [http://tvroscosmos.ru/frm/vestidata/2012/vesti03_03_12_2.php Астероиды&nbsp;— траектория катастрофы.] Видео телестудии Роскосмоса. 2012 год.

{{Ҡояш системаһы}}


[[Категория:Астероидтар]]
[[Категория:Ҡояш системаһы]]
[[Категория:Астрономик объекттар]]