Бруней битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Дәүләт
 |Башҡортса исеме        =  Бруней-Даруссалам дәүләте (солтанат)
 |Оригиналь исеме   = Negara Brunei Darussalam
 |Эйәлек килеш       = Бруней
 |Флаг                    = Flag of Brunei.svg
 |Герб                    = Emblem of Brunei.svg
 |Герб урынына            = Эмблема
 |Девиз                   = Brunei Darussalam<br>([[Малайский язык|малайский]]: Бруней — обитель мира); второй девиз: «Всегда служить под водительством Бога»
 |Гимн исеме          = Allah, Peliharakan Sultan
 |Аудио                   = United States Navy Band - Allah Peliharakan Sultan.oga
 |Идара итеү төрө         = [[абсолют теократик монархия]]<ref name="АМ2010">{{Атлас мира|2010|15|Государства и территории мира. Справочные сведения}}</ref><ref name="atlas">{{книга|заглавие=Атлас мира: Максимально подробная информация|ответственный=Етәкселәр проекта: А. Н. Бушнев, А. П. Притворов|место=Москва|издательство=АСТ|год=2017|страницы=58|страниц=96|isbn=978-5-17-10261-4}}</ref>
 |Дәүләт дине = [[ислам]] ([[сөнни мосолмандар]] )
 |Картала                = Location Brunei ASEAN.svg
 |Рәсми тел                    = [[Малай теле|малай]]
 |Нигеҙләнгән/Нигеҙләнгән       = [[XVI быуат]]
 |Бойондороҡһоҙлок датаһы      = [[1 ғинуар]] [[1984]]
 |тан бойондороҡһоҙлоҡ        = [[Бөйөк Британия]]
<!-- |Дата ликвидации= -->
<!-- |Причина ликвидации= -->
 |Баш ҡала                 = [[Бандар-Сери-Бегаван]]
 |Эре ҡалалар       = Бандар-Сери-Бегаван
 |Етәкселәрҙең вазифалары = [[Список султанов Брунея|Солтан]]
 |Етәкселәр            = [[Хәссәнал Болкиах]]
 |Страны-соседи           = [[Малайзия]]
 |Территория буйынса урыны     = 163
 |Территория              = 5 765
 |% һыу өҫтө            = 8,6 %
 |Этнохроним              = Брунейҙар.
|lat_dir = N|lat_deg = 4|lat_min = 24|lat_sec = 0
 |lon_dir = E|lon_deg = 114|lon_min = 34|lon_sec = 0
 |region        = BN
 |CoordScale    = 
  |Халҡы буйынса урыны     = 174
  |Халыҡ              = 401 890<ref name=cia>{{cite paper | url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/bx.html | title=Brunei | version= | publisher=[[CIA World Factbook]] | author= | date=2009 | accessdate= }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150721102115/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/bx.html |date=2015-07-21 }}</ref>
  |Иҫәп алыу йылы           = 2011
  |Халыҡ тығыҙлығы    = 67,3
 |ЭТП                     = 22 млрд<ref name="CIA">[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2001rank.html ЦРУ (2010)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110604195034/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2001rank.html |date=2011-06-04 }}</ref>
 |ЭТП-ны иҫәпләү йылы         = 2012
 |ЭТП буйынса урыны            = 119
 |Йән башына ЭТП   = 71 759<ref name="CIA"/>
 |КПҮИ                    = {{рост}} 0,855<ref>{{cite web|url=http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2013_EN_Table1.pdf|title=Human Development Report 2013|publisher=United Nations|accessdate=2013-03-14|deadlink=404}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141006092817/http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2013_EN_Table1.pdf |date=2014-10-06 }}</ref>
 |КПҮИ-ны иҫәпләү йылы        = 2013
 |КПҮИ буйынса урыны           = 31
 |КПҮИ-ны кимәле            = <span style="color:#090;">очень высокий</span>
 |Этнохороним             = [[Халыҡ Брунея|брунейҙар]],<ref>Городецкая И. Л., Левашов Е. А. Русские названия жителей: Словарь-справочник. — М.: Русские словари: Астрель: АСТ, 2003. — С. 58.</ref>
 |Валюта                  = [[Бруней доллары]] ([[Общероссийский классификатор валют|BND, код 96]])
 |Домен                   = [[.bn]]
<!--|ISO=-->
 |Телефон коды          = 673
 |Сәғәт бүлкәте            = +8
<!-- |Иҫкәрмәләр= -->
<!-- |Флаг һәм гербһыҙ=* -->
<!-- |Без гимна=* -->
}}

'''Бруней''', тулы рәсми исеме '''Бруней-Даруссалам дәүләте''' ({{lang-ms|Brunei Darussalam}}Brunei darussalam, тәржемә ''Бруней — [[Тыныслыҡ урыны]]'') — дәүләт (солтанлыҡ).

Көньяҡ-көнсығыш [[Азия]]ның, Калимантан ярым утрауының төньяҡ-көнбайыш утрауҙарынан тора. Көньяҡ Ҡытай диңгеҙе менән йыуыла. Малайзия менән сиктәш.

Майҙаны — 5,8 мең км².

Халыҡ һаны — 401 890 кеше. Баш ҡалаһы — Бандар-Сери-Бегаван. Милләттәр дуҫлығы берләшмәһенә инә.

== Атамаһының килеп сығыу тарихы ==
Бруней 1363 йылда ислам дине ҡабул иткән һәм Брунейҙың беренсе солтаны вазифаһын башҡарған Мөхәммәт Шаһ (Бруней) Аванг Алак Бетатар тарафынан нигеҙләнгән. Риүәйәттәргә ҡарағанда, Аванг Бетатар сәйәхәте ваҡытында быға тиклем билдәһеҙ булған Бруней йылғаһы тамағын асҡан һәм «''Baru nah!''» тип ҡысҡырып ебәргән.(Башҡортсаға тәржемәһе «бында» тип аңлашыла) Йылға атамаһы шунан килеп сыҡҡан. Артабан солтанатҡа ла ошо атама йәбешкән<ref>{{cite web|url=http://www.southeastasianarchaeology.com/2007/03/08/treasuring-bruneis-past/ |title=Treasuring Brunei's past |publisher=Southeast Asian Archaeology |date=8 March 2007 |accessdate=19 September 2011}}</ref>.
Тора-бара атама яйлап «Barunai» тип үҙгәрә. Ә бәлки санкрит һүҙе «''{{transl|sa|varuṇ}}''» ({{lang|sa|वरुण}}) тәьҫире һөҙөмтәһендә үҙгәргәндер. Ул океан йәки мифологик океан хакимы мәғәнәһен аңлата. Илдең тулы исеме булып йөрөгән һүҙбәйләнеш — «Негара Бруней Даруссалам» — ({{lang-ar|دار السلام}}) малай телендә "Бруней"донъя хакимы, «Негара» — ил тигән мәғәнәе белдерә.
Көнбайышта Бруней солтанаты XVI быуатта билдәле була.1550 йылдарҙа сәйәхәт итеүсе италия сәйәхәтсеһе [[Вартема, Лодовико|Лодовико Вартема]] бына нимәләр яҙып ҡалдырған: {{начало цитаты}}Беҙ Борней (Бруней йәкиБорнео) утрауына килеп еттек. Ул Малучтан ике йөҙ миль алыҫлыҡта ята. Беҙ уның Малучҡа ҡарағанда бер ни тиклем ҙурыраҡ һәм түбәндәрәк булыуын белдек. Бындағы халыҡ — мәжүсиҙәр. Уларҙың тән төҫө башҡа ырыу вәкилдәренә ҡарағанда ағыраҡ.Был утрауҙа ғәҙел хөкөм урынлаштырылған…{{конец цитаты|источник=<ref>{{cite book|author=Bilcher Bala|title=Thalassocracy: a history of the medieval Sultanate of Brunei Darussalam|url=https://books.google.com/books?id=-bQuAQAAIAAJ|year=2005|publisher=School of Social Sciences, Universiti Malaysia Sabah|isbn=978-983-2643-74-6}}</ref>}}

== Физик-географик ҡылыҡһырлама ==

=== Географик урынлашыуы ===
{{main| Бруней географияһы}}
Бруней Көньяҡ-көнсығыш Азияла, Калиматан утрауҙарының төньяҡ-көнсығыш ярында урынлашҡан. Ике айырым өлкәнән тора. Улар малайзия биләмәһендә үҙ-ара яҡынса 30 саҡрымлыҡ арауыҡ менән бүленеп урынлашҡан. Төньяҡтан Көньяҡ-Ҡытай диңгеҙе ярҙарын йыуа. Диңгеҙ яры төрлөсә: төньяҡ-көсығышта күп утрауҙары менән Бруней бухтаһы урынлашҡан, көнбайышта һөҙәк ҡомлоҡтар хакимлыҡ итә.г<ref>В. А. Погадаев. Бруней. // Страны и народы. Универсальная энциклопедия для юношества в 10 томах. T. 1. / Составитель В. Б. Новичков. М.: «Педагогика-пресс», 2000, с. 254—255.</ref>.

=== Рельефы һәм геологик төҙөлөшө ===
Көнбайыш Брунейҙа уйһыу убалыҡтар, көньяҡта тау итәктәре. Көнсығыш өлөшөндә тәрән һаҙлыҡлы яр буйы тигеҙлеге. Иң бейек түбәһе — Букит-Пагон тауы, 1850 метр.

=== Һыу ресурстары ===
Дәүләт биләмәһендә ҙур күлдәр һәм йылғалар юҡ. Бруней , Тудог, Тембуронг, Белайт йылғалары илдең көньяғындағы убаларҙан көньяҡҡа ағып төшөп Көньяҡ-Ҡытай диңгеҙенә ҡоялар.

=== Климаты ===
Климаты дымлы, экваториаль. Көньяҡ-Ҡытай акваторияһынан килгән көслө муссон елдәренең тәьҫиренә бирешеүсән. Ер тетерәүәр булып тора. Убаларҙан ағып төшкән ваҡ йылғалар төньяҡҡа, диңгеҙгә табан аға. Йыллыҡ уртаса һауа температураһы 26&nbsp;°C тирәһендә тирбәлә. 75 процент биләмә дымлы тропик урмандар менән ҡапланған. Шулай уҡ Бруней йылғаһының диңгеҙгә ҡойған тамағында мангрҙар урынлашҡан.

.{{Климат местности
 | Ширина    = auto
 | Положение = center
 | Место_род = Брунея
 | Источник  = [http://pogoda.ru.net/climate2.php «Погода и Климат»]

 | Янв_ср = 26.8            | Янв_ср_осад = 333
 | Фев_ср = 26.9            | Фев_ср_осад = 180
 | Мар_ср = 27.5            | Мар_ср_осад = 133
 | Апр_ср = 27.9            | Апр_ср_осад = 237
 | Май_ср = 27.9            | Май_ср_осад = 251
 | Июн_ср = 27.6            | Июн_ср_осад = 195
 | Июл_ср = 27.4            | Июл_ср_осад = 251
 | Авг_ср = 27.5            | Авг_ср_осад = 243
 | Сен_ср = 27.3            | Сен_ср_осад = 286
 | Окт_ср = 27.0            | Окт_ср_осад = 314
 | Ноя_ср = 27.0            | Ноя_ср_осад = 337
 | Дек_ср = 26.9            | Дек_ср_осад = 367
 | Год_ср = 27.3            | Год_ср_осад = 3126

 | Янв_ср_мин = 24.0        | Янв_ср_макс = 30.2
 | Фев_ср_мин = 24.1        | Фев_ср_макс = 30.5
 | Мар_ср_мин = 24.2        | Мар_ср_макс = 31.6
 | Апр_ср_мин = 24.3        | Апр_ср_макс = 32.2
 | Май_ср_мин = 24.4        | Май_ср_макс = 32.2
 | Июн_ср_мин = 24.0        | Июн_ср_макс = 32.2
 | Июл_ср_мин = 23.7        | Июл_ср_макс = 32.0
 | Авг_ср_мин = 23.8        | Авг_ср_макс = 32.2
 | Сен_ср_мин = 23.7        | Сен_ср_макс = 31.8
 | Окт_ср_мин = 23.6        | Окт_ср_макс = 31.4
 | Ноя_ср_мин = 23.7        | Ноя_ср_макс = 31.3
 | Дек_ср_мин = 23.7        | Дек_ср_макс = 30.9
 | Год_ср_мин = 23.9        | Год_ср_макс = 31.5

 | Янв_а_мин = 19.0         | Янв_а_макс = 34.1
 | Фев_а_мин = 20.0         | Фев_а_макс = 36.7
 | Мар_а_мин = 21.0         | Мар_а_макс = 37.1
 | Апр_а_мин = 21.0         | Апр_а_макс = 37.8
 | Май_а_мин = 21.0         | Май_а_макс = 36.6
 | Июн_а_мин = 20.0         | Июн_а_макс = 36.2
 | Июл_а_мин = 19.9         | Июл_а_макс = 36.2
 | Авг_а_мин = 19.8         | Авг_а_макс = 37.6
 | Сен_а_мин = 20.8         | Сен_а_макс = 36.0
 | Окт_а_мин = 21.0         | Окт_а_макс = 35.3
 | Ноя_а_мин = 20.8         | Ноя_а_макс = 34.9
 | Дек_а_мин = 20.0         | Дек_а_макс = 34.2
 | Год_а_мин = 19.0         | Год_а_макс = 37.8

 | Янв_вода = 
 | Фев_вода = 
 | Мар_вода = 
 | Апр_вода = 
 | Май_вода = 
 | Июн_вода = 
 | Июл_вода = 
 | Авг_вода = 
 | Сен_вода = 
 | Окт_вода = 
 | Ноя_вода = 
 | Дек_вода = 
 | Год_вода = 
 }}

== Тарихы ==
{{main| Бруней тарихы}}
XVI быуатта Бруней ҡеүәтле феодал дәүләте булған. Ул утрауҙың байтаҡ өлөшөнән һәм күрше утрауҙарҙан торған. Уларҙы 1522 йылда утрауға морон төрткән Фернандо Магеллан экспедецияһы моряктары шулай итеп күргән.
1989 йылда солтанлыҡта хеҙмәт иткән британия авантюрисы [[Джеймс Брук]]солтанлыҡҡа ҡурҡыныс килтергән даяктар восстаниеһын баҫтырған, уға шуның өсөн "бүләк"кә илдең төньяғынан ([[Саравак]]) ер һәм «раджи» титулы бирелгән.

Аҡ раджалар династияһы Икенсе Бөтә донъя һуғышына тиклем хакимлыҡ иткән. Һуғыш ваҡытында Япон империалистары тарафынан баҫып алынған. Һуғыш тамамланғандан һуң Саравак британия тажына буйһонорға мәжбүр булған. 1962 йылдан Малайзия составына ингән.
1888 йылдан бөтә Бруней британ протекторатына әүерелгән. 1959 йылда Бөйөк Британиялағы халыҡ күтәрелештәренән һуң Брунейға эске идаралыҡҡа автономия бирелгән. 1962 йылда Брунейҙы Малайзияға ҡушыу планы була, тик восстаниелар башланыу сәбәпле план тормошҡа аша алмай. Күтәрелеш британия ғәскәрҙәре тарафынан аяауһыҙ баҫтырылған. Солтан востаниеларға бәйле тип, тәхетенән китергә мәжбүр ителгән. Урынына улы ҡалған. 1984 йылдың 1 ғинуарынан тулы үҙаллылыҡ иғлан ителгән.

1992 йылда «Малай ислам монархияһы» концепцияһы ҡабул ителгән. Солтан Хәссәнал Болкиах йәмғиәтте һаҡсыл модернизациялац сәсйәсәте үткәргән<ref>. В. Погадаев. Бруней: маленький, да удаленький — [[Азия и Африка сегодня]], 2001, № 9, c. 56-59</ref>. Бруней Рәсәй Федерацияһы менән 1991 йылдың 1 октябренән дипломатик мөнәсәбәттәр алып бара.

=== Дәүләт ҡоролошо ===
[[Файл:Hassanal Bolkiah 2002.jpg|thumb|150px|right|Бруней солтаны [[Хәссәнал Болкиах]]]]

Брунейҙа ил етәкселеге формаһы абсолют теократик монархия. Сәйәсәт режимында патриархаль-авторитар форма өҫтөнлөк итә.

Ил башлығы һәм етәксеһе  - солтан. Ул шулай уҡ оборона министры, ил мосолмандары дини лидеры. Хөкүмәт башлыса солтандың туған-тыумасаларынан тора. 
1962 йылда хәрби ҡораллы күтәрелешкә  уҡталыуҙарынан һуң Брунейҙа ғәҙәттән тыш хәл индерелә. Шулай уҡ закондар сығарыу советы төшөрөлә.Солтан ил менән үҙенең декреттарын файҙаланып бер үҙе етәкселек итә.Ғәҙәттән тыш хәл ике йыл һайын оҙайтылып тора. Кәңәштәр органдары сикле хоҡуҡҡа эйә. Солтан  Йәшерен совет, Дини совет һәм Тәхет советы ағзаларын, һәм  1970 йылдан Закондар сығарыу советын шәхсән үҙе тәғәйенләй.

=== Сәйәси фирҡәләр ===
* Бруней милли берләшкән фирҡәһе - илдә берҙән-бер сәйәси ойошма. Монархияны яҡлай. 1986 йылда барлыҡҡа килгән.

=== Ҡораллы көстәр һәм полиция ===
{{main| Брунейҙың ҡораллы көстәре}}
Бруней короллегенең ҡораллы көстәре составы:

Ҡоро ер көстәре - өс йәйәүлеләр батальоны һәм терәк батальоны.

Хәрби-һауа көстәре - өс вертолет эскадрилияһы, бер транспорт самолеты эскадрилияһы, һауа көстәренә ҡаршы (ПВО) подразделениеһы, техник һәм ярҙамсы подразделениелар.

Хәрби-диңгеҙ флоты - 3 ракета катеры, 3 патруль катеры, 2 амфибия, 2десант уатеры, 17 бәләкәй йылға катерҙары.

Унан тыш, "гуркх"тар резерв подразделениеһы - ул британия армияһының ветерандарынан тора. Ул солтандың шәхси һаҡсылары вазифаһын башҡара һәм шулай уҡ нефть обьекттарын һаҡлай. Брунейҙың эске эштәр министрлығына буйһона.

===Тышҡы сәйәсәт һәм халыҡ-ара мөнәсәбәттәр ===
{{main| Брунейҙың тышҡы сәйәсәте}}
Бруней Көньяҡ-Көнсығыш Азия дәүләттәре ассоциацияһына (АСЕАН)1984 йылдың 7 ғинуарында, үҙаллылҡ алғандың алтынсы көнөнән һуң, ҡушылған.Һәм ошоғаса уның АСЕАН-дағы ағзалығы тышҡы сәйәсәт буйынса өҫтөөнлөклө (приоритет) булып тора. Шул уҡ йылдың сентябрь айында Берләшкән милләттәр ойошмаһына (БМО) инә.Ул шулай уҡ Ислам дәүләттәре хеҙмәттәшлеге (ОИК), Азия-Тымыҡ океан иҡтисади хеҙмәттәшлеге  (АТЭС) һәм милләттәр хеҙмәттәшлегендә ағза булып тора. 200 йылдың ноябрь айында Брунейҙа  Азия-Тымыҡ океан иҡтисади хеҙмәттәшлеге илдәренең иҡтисад лидерҙары осрашыуы булып уҙа. 2005 йылда илдең делегацияһы Көнсығыш Азия инаугурация саммитында ла ҡатнаша.

== Хакими бүленеше ==
{{main|Административное деление Брунея}}
[[Файл:Brunei districts numbered.png|frame|right|Брунейҙың хакимиәттәргә бүленеше]]
Бруней  ''дайрә'' тип аталған дүрт округка бүленгән:

# [[Белайт]],
# [[Бруней-Муара]],
# [[Тембуронг]],
# [[Тутонг]]

[[Тембуронг]] округы биләмәһе башҡа округтарҙан  [[Малайзия]]ның ерҙәре менән айырылып тора.
[[Файл:汶萊國際機場入境大廳.jpg|мини|200x200пкс|Бруней халыҡ-ара аэропортының пассажирҙар залы]]
Округтар шулай уҡ бәләкәйрәк райондарға бүленгә. Улар мөҡим тип аталалар.

== Халҡы ==
Халыҡ иҫәбе — 401 890<ref name=cia/>.

Йыллыҡ үҫеш — 1,73 %.

Уртаса ғүмер оҙонлоғо — ирҙәр 74 йәш, ҡатын-ҡыҙҙар 78 лет йәш.

Этник составы: [[малайлылар]] (66 %), уларға туғандаш [[Этническая группа|этник төркөмдөр]] — [[келаяндар]], [[ибандар]], [[меланауҙар]], [[дусундар]], [[муруттар]], [[даяктар]] һәм башҡалар. — 8 %, шулай уҡ [[Хань (народ)|ҡытайҙар]] (11 %), [[европалылар]], [[һиндтар]] һәм башҡалар йәшәй.

Рәсми тел — [[малай теле|малай]], шулай уҡ  [[инглиз теле|инглиз]] һәм  [[ҡытай теле]] таралған.

Уҡый-яҙа белеү — ирҙәр 95 %, ҡатын-ҡыҙҙар 90 %  ( 2001 йылғы иҫәп алыу мәғлүмәте буйынса).

Ҡала халҡы — 75 %. Халыҡ тығыҙлығы — 62 кеше/км². Брунейҙа халыҡ бер тигеҙ ултырмаған. Халыҡтың өстән бер өлөшө баш ҡалала йәшәһә, башҡа өлөшө нефть промыслалары булған ерҙәҙе төйәк иткән.

=== Диндәр ===
Рәсми дин  — [[ислам]] —халыҡтың  67 % -ты, 13 %- ты — [[Буддизм|буддистар]], 10 %-ты — [[христиандар]] (башлыса  [[протестанттар]] һәм [[Католицизм|католиктар]]), 10 %-ты — башҡа дин әһелдәре (башлыса аборигендар культтары).

== Иҡтисады ==
Бруней донъялағы иң бай һәм етеш, мул ил. Халыҡының һәм солтандың  байлығына ҡарап илде Ислам [[Диснейленд]]ы тип йөрөтәләр.

=== Тышҡы сауҙа ===
Экспорт — 5,3 млрд € ( 2015 йылда) — сей [[нефть]], [[тәбиғи газ]], кейем-һалым.

Төп һатып алыусылар: Япония — 40,4 %, [[Индонезия]] — 21,4 %, [[Көньяҡ Корея]] — 15,3 %, [[Австралия]] — 10 %.

Импорт — 5,5 млрд € ( 2015 йылда) — сәнәғәт  продукцияһы, потребитель тауарҙары, аҙыҡ-түлек.

Төп һатыусылар: [[Сингапур]] — 36,3 %, [[Малайзия]] — 18,9 %, [[Япония]] — 7,6 %, [[Ҡытай]] — 5,4 %, [[Таиланд]] — 5 %, [[АҠШ]] — 4,7 %, [[Бөйөк Британия]] — 4,7 %.

== Иҫкәрмә ==
{{примечания|2}}

{{Библиоинформация}}

{{Азия илдәре}}

[[Категория:Бруней|*]]
[[Категория:Алфавит буйынса дәүләттәр]]