Грейпфрут битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Таксон
| name              = Грейпфрут
| regnum            = Үҫемлектәр
| image file        = Grapefruits - whole-halved-segments.jpg
| image title       = Ҡыҙыл грейпфрут емештәре  (Citrus paradisi)
| image descr       = Ҡыҙыл грейпфрут емештәре
| parent            = Citrus
| rang              = Т!р
| latin             = Citrus paradisi
| author            = [[Macfad.]]
| syn               = ''Citrus pompelmos racemosus'' Risso et Poit.<br>''Citrus decumana var. racemosa'' Roem.<br>''Citrus racemosa'' Marc.<br>''Citrus maxima var. uvacarpa'' Merr.
| children          = 
| range map         = 2005grapefruit and pomelo.PNG
| range map caption =Ггрейпфрутов һәм помело үҫтергән өлкәләр (2005)
| range map width   = 
| range legend      = 
| iucnstatus        = 
| wikispecies       = Citrus paradisi
| commons           = 
| iucn              =
| grin              = 10772
|tpl=tro-50119435
}}
'''Грейпфрут''', ''тәлгәшле помпельмус''<ref>{{БРЭ|Грейпфрут}}</ref> ({{Lang-la|Cītrus paradīsi}})<ref>''Вульф Е. В., Малеева О. Ф.''&nbsp;Citrus paradisi Macfad. - Грейпфрут, Гроздевидный пампельмус;Мировые ресурсы полезных растений: пищевые, кормовые, лекарственные и др.отв. ред. Ф. Х. Бахтеев; БИН АН СССР.— <abbr>Л.</abbr>: Наука, 1969.— 566— 7500 экз.</ref><ref>https://web.archive.org/web/20060912232510/http://www.rbgsyd.nsw.gov.au/__data/assets/pdf_file/73216/Tel7Mab167.pdf</ref> — мәңге йәшел субтропик  ағас; руталар (Rutaceae) ғаиләһенә ҡараған [[Төр (биология)|цитрус]] төрө; шулай уҡ 10-15 см диаметрындағы емеш.<ref>[http://www.hort.purdue.edu/newcrop/morton/grapefruit.html Grapefruit.]</ref>.

Грейпфрут тураһында беренсе тапҡыр донъяға 1750 йылда ботаник-рухани Гриффитс Хьюджес хәбәр итә. Ул емеште «тыйылған емеш» тип атай.  Һуңғараҡ грейпфрутты шеддок тип йөрөтөлгән  помело менән оҡшашлығы арҡаһында  «бәләкәй шеддок» тип атайҙар (Инглиз капитаны Шеддок фамилияһы буйынса, ул [[Барбадос]] утрауына [[XVII  быуат]]та уны индерә), ә 1814 йылда [[Ямайка]]ла сауҙагәрҙәр был емеште грейпфрут исеме менән алмаштыра. Ул әфлисун һәм  помелоның осраҡлы гибриды була<ref>{{Cite web|url=https://www.sciencedaily.com/releases/2011/01/110118101600.htm|title=Genetic origin of cultivated citrus determined: Researchers find evidence of origins of orange, lime, lemon, grapefruit, other citrus species|publisher=ScienceDaily|lang=en|accessdate=2019-07-16}}</ref>. 1880 йылдан һуң  АҠШ-та һәм аҙаҡ Кариб байссейны  илдәрендә, [[Бразилия]]ла, Израилдә һәм [[Көньяҡ Африка Республикаһы]]нда был культураның сәнәғәт етештереүенең тиҙ үҫеше башлана. [[XX быуат]]та грейпфрут донъяның емеш-еләк  баҙарында алдынғы урындарҙы биләй.

Тышҡы яҡтан грейпфрут емеше [[әфлисун]]  емеше менән оҡшаш,  ләкин бер аҙ әсерәк. Шуға ҡарамаҫтан, энциклопедияларҙа ул  диетик емештәргә индерелгән. Һуңынан селекционерҙар тарафынан  грейпфрут нигеҙендә танжело (''Citrus paradisi'' x ''Citrus reticulata'' гибриды, 1905) һәм миннеола (танжело төрө,  [[мандарин]]дың  Dancy һәм грейпфруттың  Duncan сорттарынан, 1931) барлыҡҡа килә.

Емештәр өлгөрөүенең уртаса ваҡыты яҡынса  9-12 ай тирәһе тәшкил итә.

Грейпфрут үҫтергән илдәрҙә икенсе февралдә  «Грейпфрут йыйыу байрамы»  башлана, ул бер нисә көн дауам итә.

== Исеме ==
Исеме инглиз теленән ''grape'' (виноград) һәм {{Lang-en2|fruit}} (емеш) һүҙенән барлыҡҡа килгән , сөнки грейпфрут йыш ҡына тәлгәшкә йыйылған, йәғни  [[Йөҙөм (мәғәнәләр)|виноград]] тәлгәшен хәтерләтә. Үҫемлекте  [[1830 йыл]]<nowiki/>дарға тиклем помело тип ҡабул иткәндәр, ул саҡта уға ''Citrus paradisi'' тип исем бирелә.

== Ботаник тасуирлама ==
[[Файл:Citrus-x-paradisi-20080322.JPG|слева|мини|Грейпфрут сәскәһе]]
Мәңге йәшел ағас, ғәҙәттә  5-6 метр самаһы булған бейеклектә, әммә ағастың 13-15 м еткән осраҡтары ла билдәләнгән. 

Япрағы ҡара-йәшел, оҙон (15 см тиклем) һәм нәҙек.

Сәскәләре аҡ, дүрт — биш таж менән  һәм диаметрында  5 см тирәһе.

[[Емеш|Емеше]] диаметрында  яҡынса 10-15 см киҫәктәргә бүленгән татлы-әсе йомшағы менән. Йомшағының төҫө  сорттарына ҡарап аҡһыл-һары төҫтән алып ҡыҙыл-рубин төҫкә тиклем. Емешенең тышсаһы һары,  йомшағы  ҡыҙыл төҫтәге сорттарҙың тышсаһы  ҡыҙғылт булыуы мөмкин. Емештәрендә уға әскелт тәм биргән  глюкозид наринген бар<ref>{{БСЭ3|Грейпфрут}}</ref>.<gallery>
Файл:Seedling royal grapefruit.jpg|Грейпфруттың ысын япраҡтары һабағының киң япраҡ пластиналарына эйә.
Файл:Blatt Citrus paradisi.jpg|Йәш үҫенте
Файл:Starr-150326-0701-Citrus x paradisi-flower buds-Citrus Grove Town Sand Island-Midway Atoll (25266723815).jpg|Грейпфруттың сәскә бөрөлөре тәлгәше
Файл:Grappefruits on Epau Village - panoramio.jpg|Өлгөрөп килгән емештәре тәлгәше
Файл:Grapefruit.ebola.jpeg|Емештәре менән ботағы 
</gallery>

== Сорттары ==
Грейпфруттың яҡынса 20 сорты бар, уларҙы төп ике төркөмгә бүлергә мөмкин: аҡ (йәки һары) грейпфруттар, һарғылт төҫтәге йомшағы менән һәм  ҡыҙыл грейпфруттар.  Әйткәндәй, грейпфруттың йомшағы ней тиклем күберәк ҡыҙыл төҫтә, шул тиклем ул татлыраҡ була<ref name="aif">{{Cite web|url=http://gazeta.aif.ru/online/health/703/13_02|title=Чем полезен грейпфрут|author=|date=|work=«АиФ Здоровье», рубрика «Исследования»|publisher=ЗАО «Аргументы и факты»|accessdate=2010-10-18|lang=ru}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120203135616/http://gazeta.aif.ru/online/health/703/13_02 |date=2012-02-03 }}</ref>. 1952 йылда ҡыҙыл йомшағы менән  Америка Ruby сорты патентлана.  Ул сорттан башҡа ҡыҙыл сорттар барлыҡҡа килә,  улар башлыса [[Техас]]<nowiki/>та сығарыла. Уларҙан баҙарҙа иң күп танылыу алған сорттар  Rio Red, Star Ruby һәм Flame. Емешендә орлоҡтары күп булған, йәки бөтөнләй булмаған  сорттар бар.

== Ҡулланыу ==
Грейпфрут емешене башлыса  сей килеш ашайҙар, емеш-еләк һәм ҡырҡыу тәмле салаттарҙа ингредиент сифатында ҡулланалар. Унан шулай уҡ ҡайнатма ҡайнаталар һәм һуттар эшләйҙәр. Грейпфруттың эфир майҙарын кондитер һәм ликер-араҡы етештереүҙә ҡулланалар, шулай уҡ  парфюмерияла киң ҡулланыла<ref>Грейпфрут.&nbsp;''Готовим.Ру – Библиотека – ФРУКТЫ''.&nbsp;Готовим.Ру&nbsp;(14&nbsp;марта 2004).&nbsp;<small>Дата обращения: 18 октября 2010.</small></ref>.

=== Һаулыҡҡа йоғонтоһо ===
{{Туҡлыҡлыҡ составы|продукт=Алһыу грейпфрут|фосфор, мг=15|пантотеновая, мг=|фолиевая, мкг=|вит-D, мкг=|токоферол, мг=|вит-K, мкг=|железо, мг=0,2|магний, мг=12|цинк, мг=0,05|рибофлафин, мг=0,02|кальций, мг=9|пиридоксин, мг=|кобаламин, мкг=|вода=86-89 г|спирт=|кофеин=|источник=[http://www.nal.usda.gov/fnic/foodcomp/cgi-bin/list_nut_edit.pl www.nal.usda.gov]|примечание=USDA National Nutrient Database for Standard Reference|ниацин, мг=|тиамин, мг=|кДж=163|омега-6=|белки=0,5 г|жиры=0,1 г|нас-жиры=|транс-жиры=|моно-жиры=0,013|поли-жиры=0,024|омега-3=|углеводы=9,2 г|аскорбиновая, мг=44|крахмал=|сахара=|лактоза=|балласт=|натрий, мг=1|калий, мг=162|ретинол, мкг=|бета-каротин, мкг=|справа=1}}Грейпфруттағы ҡайһы бер матдәләр билдәле дарыуҙар менән әүҙем бәйләнешкә инә.  Был бигерәк тә бауырҙағы P450 (CYP3A4) цитохромының бер изоформасүһын ингибирлай торған нарингенин һәм бергамотенға ҡағыла.  Шуға күрә дарыу ҡабул итеү ваҡытында грейпфрут компоненттарының организмға йоғонтоһо тураһында хәбәрҙар булыу мәғлүм.  Дөйөм алғанда, дарыуҙар ҙа ҡабул иткәндә грейпфрут һутын эсеү тәҡдим ителмәй, сөнки  ул ҡан ағымындағы матдәләрҙең күләмен арттыра һәм шуның менән бергә артыҡ ҡулланыу эффектына килтерә. 

Грейпфрутта шулай уҡ антиоксиданттар бар, улар холестерин кимәлен кәметә һәм HDL- һәм  LDL- [[:ru:Липопротеиды|липопротеид]] нисбәтен яҡшырта. Шулай итеп, көнөнә бер грейпфрут ҡандағы холестерин кимәлен нормалләштереүгә ярҙам итә. Был бигерәк тә йөрәк ишемияһы һәм ҡан әйләнеше ауырыуҙары менән яфа сигеүсе кешеләргә мөһим, сөнки улар өсөн холестериндың юғары кимәле тағы ла бер хәүеф факторы булып тора.  Йәһүд университеты тикшеренеүселәре ([[Ҡотдос]]) [[2006 йыл]]да  йомшағы «ҡыҙыл» грейпфруттарҙа  «һары» сорттағы грейпфруттарға ҡарағанда холестерин кимәлен түбәнәйтеүсе матдәләрҙең  күпкә күберәк икәнлеге тураһында һығымтаға килә. 

Грейпфрут орлоҡтарының экстракты микробҡа һәм бәшмәк ауырыуына ҡаршы көслө тәьҫир итә, тип раҫлана. Шуға ҡарамаҫтан, был раҫлау тәрән фәнни тикшеренеүҙәр талап итә.

Грейпфрут һуты  ашҡаҙан һуты әселеген күтәрә, шуға күрә ул әселеге түбән кешеләргә  тәҡдим ителә<ref name="aif"/>.

=== Ҡулланыу ===
Грейпфрутты ашар алдынан уны бысаҡ менән киҫкеләү кәңәш ителә (был маҡсат өсөн махсус бысаҡ бар). Һәр яртыһындағы үҙәге йәнәшәһендәге  шәкәрәһе өлөшө менән алып ташлайҙар. Барлыҡҡа килгән соҡорға шәкәр һалалар. Яйлап барлыҡҡа килгән татлы һутын сәй ҡалағы менән алалар. Әгәр шәкәрҙе фруктоза, ксилит, бал менән алмаштырғанда, грейпфруттың һутын башҡа ҡәтғи диеталарға индерергә мөмкин. Грейпфрут емешенең әселегенән ҡотолоу өсөн ябай ысул да бар — емештең һәр киҫәген ҡаплап торған үтә күренмәле шәкәрәһен алырға кәрәк, сөнки унда  хин кислотаһы һәм әсе тәм биргән гликозидтар тупланған.<gallery>
Файл:Grapefruit and Orange Juice Mimosas.jpg|[[Грейпфрутовый сок|Грейпфрут]] (яҡында) һәм әфлисун  һуттары
Файл:Juiced Grapefruit (4947699377).jpg|Грейпфрут емешенең яртыһы, цитрустар өсөн һут һыҡҡыс, һутты һөҙөү.
Файл:Empty grapefruit halfs.jpg|Ҡалаҡ менән ашалған грейпфрут яртылары
</gallery>

== Етештереү күләме ==
{| class="wikitable" align="center"
! colspan="2" |Донъя илдәрендә грейпфрутты  етештереү  [[2014 йыл]] өсөн мең тоннала<ref>{{Cite web|url=http://total-rating.ru/1408-proizvodstvo-greypfruta-v-stranah-za-2014-god.html|title=Производство грейпфрута в странах за 2014 год|author=|work=|date=|publisher=}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160719214158/http://total-rating.ru/1408-proizvodstvo-greypfruta-v-stranah-za-2014-god.html |date=2016-07-19 }}</ref>
|-
|{{CHN}}
| align="right" |3 900
|-
|{{USA}}
| align="right" |942
|-
| Мексика
| align="right" |402
|-
|{{ZAF}}
| align="right" |400
|-
|{{ISR}}
| align="right" |185
|-
|{{EUR}}
| align="right" |130
|}

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==

* Свити
* Кровавый апельсин
* Грейпфрутовое масло

== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==

* Walton B. Sinclair The grapefruit: its composition, physiology, and products // University of California, Division of Agricultural Sciences, 1972 (англ.)

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==

* Ложка для грейпфрута
* Нож для грейпфрута

== Һылтанмалар ==

* Грейпфрут // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред.  А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.{{Тикшерелгән|22|9|2013}}
* [http://www.drugs.com/article/grapefruit-drug-interactions.html Drug Interactions with Grapefruit Juice.] //Drugs.com
* [http://h.ua/story/170272/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20211206164452/https://h.ua/story/170272/ |date=2021-12-06 }} Чем полезен грейпфрут и когда его личный праздник?]
[[Категория:Емеш ағастары]]
[[Категория:Тропик ауыл хужалығы]]
[[Категория:Цитрустар]]
[[Категория:Емеш-еләктәр]]